Morgunblaðið - 25.01.1998, Blaðsíða 14

14 B SUNNUDAGUR 25. JANÚAR 1998
MANNLIFSSTRAUMAR
MORGUNBLAÐIÐ
VISINPl/Hvar ertu hrukkugen ?
Erfðir og
hraði
öldrunar
FRÁ upphafi hafa leikir sem lærðir haft
mildnn áhuga á þeim ferlum í líkamanum
sem valda öldrun og hrumleika og að lokum
dauða. Allir eru sammála um það í dag að
dauðinn er ekki einungis óumflýanlegur,
heldur líka nauðsynlegur. Eldri lífverur
verða að víkja fyrir þeim sem yngri eru og
betur fallnar til þess að takast á við verk-
efni og vandamál lífsins. Þrátt fyrir þennan
skilning er lífshvötin sterk og fólk mun
aldrei láta af þeim draumi sínum að lifa sem
lengst og við sem best skilyrði. Vísinda-
menn eru hér engin undantekning og marg-
ir þeirra hafa áratugum saman rannsakað
mögulegar orsatór öldrunar og þá sér í lagi
erfðafræðilegan grundvöll hennar.
MYNDIN lýsir á einfaldaðan hátt uppbyggingu DNA-sam-
eindar. Strangarnir tveir, sem samanstanda af síendurtekinni
röð fosfata og deoxýríbósa sameinda, eru þvertengdir með
niturbösum af fjórum mismunandi gerðum, A-T og G-C.
Nýlegar rannsóknir sem gerðar
hafa verið á erfðafræði ger-
sveppa varpa nýju ljósi á eina mögu-
lega ástæðu öldrunar. Vísindamenn
við MIT hafa fundið að sk. WRN-
gen í fóltó á sér hliðstætt gen í ger-
sveppum sem nefnist SGSl. WRN-
genið veldur stó
Wemer sjúkdómi í
fóltó sem veldur
því að fólk er orðið
gamalt og hrukkótt
um tvítugt og er
iðulega látið um
fimmtugt. Vitað er
að SGSl styttir
venjulega ævilengd
gersveppa um 60 prósent. I ljósi
þess að uppbygging erfðakerfisins
er svipuð fyrir flestar lífverur, er
mögulegt að þessar niðurstöður geti
aukið stólning okkar á á þeim feri-
um sem stýra öldrun í fóltó.
Lykillinn að niðurstöðum vísinda-
mannanna byggjast á því hvernig
upplýsingamar sem geymdar em í
erfðaefni frama eru notaðar til
framleiðslu hvítuefna (prótína).
Gen, sem samanstanda af DNA-
sameindum, eru nokkurskonar
erfðaeiningar sem geyma upplýs-
ingar (uppskrift) um myndun ákveð-
inna prótína. Hvert gen hefur
ákveðna staðsetningu á litningum
framunnar. Uppistaða DNA-sam-
eindarinnar er tvær langar sam-
eindakeðjur, sem hvor um sig sam-
anstendur af síendurtekinni röð fos-
fata og deoxýríbósa sameinda. Sa-
meindakeðjumar tvær eru síðan
þvertengdar með niturbösum af
flóram mismunandi gerðum, adenín
(A), týmín (T), gúanín (G) og sýtósín
(C). I þverböndunum á milli sam-
eindakeðjanna tengist A ævinlega T
og G tengist C. Það er röðun nitur-
basanna eftir sameindakeðjunni
sem ræður því hvaða prótínmyndun
DNA-strengurinn ber ábyrgð á.
DNA-sameindimar eru að mestu
staðsettar innan frumukjarnans.
Prótín framleiðslan fer hins vegar
að mestu leyti fram utan kjamans, í
svokölluðum ríbósómum sem eru
örlitlar agnir í umfrymi frumanna.
Ríbósómar samanstanda af svo köll-
uðum RNA-sameindum og prótín-
um. Upplýsingamar um myndun
þessara prótína, eins og allra ann-
arra prótína, era geymdar í nitur-
basaröðun innan DNA-sameindar í
frumukjamanum. Sá hluti DNA-
sameindarinnar sem geymir þessar
upplýsingar nefnist því DNA.
Til þess að framleiða ríbósóma
prótín þarf að lesa upplýsingarnar
af DNA og flytja þær til ríbó-
sómanna þar sem prótín framleiðsl-
an fer fram. Tvær mitólvægar sam-
eindir af RNA-gerð era viðriðnar
þennan flutning, RNA og RNA.
Hluti DNA-sameindarinnar er les-
inn inn í ákveðna lengd RNA sem
síðan ferðast með þessar upplýsing-
ar frá kjamanum og til ríbó-
sómanna í umfryminu. Þar fer hin
eiginlega prótínframleiðsla fram
með aðstoð RNA-sameinda sem
flytja amínósýrarnar, byggingarein-
ingar prótína, til ríbósómanna.
í heilbrigðum framum er DNA
raðað eftir beinni keðju á litningun-
um. Vísindamennimir fundu hins
vegar að gamlir gersveppir, eða
ungir gersveppir sem eldast óeðli-
lega hratt, höfðu að geyma hring-
laga DNA-sameindir. Þeir telja að
þessar hringlaga DNA-sameindir
beri á einhvem hátt sök á óeðlilega
hraðri öldrun gersveppanna. Hvem-
ig það gerist í smáatriðum er ektó
ljóst en svo virðist að eftir að DNA-
sameindimar losna úr böndum litn-
inganna geti þær „krallast upp“ og
myndað n.k. DNA-hringi, frekar en
beinar sameindakeðjur. Þessum
hringum fjölgar síðan mjög hratt
þar til hlutur þeirra er meira en
helmingur alls DNA í frumukjam-
anum. Slíkt hefur afdrifaríkar af-
leiðingar fyrir eðlilega framustópt-
ingu og leiðir m.a. til hröðunar öldr-
unarferilsins.
Yísindamennimir telja að heil-
brigðar framur framleiði prótín sem
draga úr myndun hringlöguðu
DNA-sameindarinnar. Ef genin sem
stjóma myndun þessara próteina
skemmast, t.d. við stökkbreytingu,
tapar fruman þessari náttúrulegu
vörn gegn öldran. Ef hægt væri að
finna og búa til aðrar sameindir sem
minnka myndun hringlaga DNA
tækist ef til vill að draga enn frekar
úr hraða öldrunar og ýmsum þeim
neikvæðu áhrifum sem henni fylgja.
Slíkt mundi vissulega ektó leiða til
eilífs lífs en ef til vill notalegri elli-
ára.
eftir Sverri
Ólofsson
LÆKNISFRÆÐI (,/ brjóstagjöf
haft varanleg áhrif á heilsu barnsins?
Brjóstamjólk og
ónœmiskerfið
NYLEGA hefur verið sýnt fram á langvarandi áhrif brjóstagjafar á ónæm-
iskerfi barnsins. Þetta veitir vörn fyrir sýtóngum árum saman og niður-
stöður faraldsfræðilegrar rannsóknar í Svíþjóð benda til þess að vörn fyrir
vissum sýkingum geti varað í allt að 10 ár. Flutningur á frumum úr ónæm-
iskerfi móður til brjóstmylkings virðist einnig verja barnið fyrir ofnæmi og
sjálfsofnæmissjúkdómum síðar á ævinni. Menn era hægt og hægt að átta
sig á þessum staðreyndum og að stólja hvemig það gerist.
Alþjóðaheilbrigðisstofnunin hef-
ur lengi rekið áróður fyrir
brjóstagjöf í þróunarlöndunum.
Ástæður þessa era einkum tvær,
brjóstagjöf minnkar ungbama-
dauða og fækkar fæðingum.
Drykkjarvatn og fæða era víða
sýtóamenguð í þessum löndum og
reiknað hefur verið út að 40% aukn-
ing brjóstagjafa gæti lækkað dánar-
tíðni vegna niðurgangs hjá bömum
undir 18 mánaða aldri um 66%.
Meirihluti mæðra eru ófrjóar með-
an þær era með bam á brjósti og
þannig lengir
brjóstagjöf bilið
milli fæðinga og
lækkar fæðinga-
tíðni. Af þessum
ástæðum hafa
menn verið al-
mennt sammála
um gagnsemi
bijóstagjafa í fá-
tækum löndum heims en ektó eins
sammmála um það hvort brjósta-
gjafir í löndum eins og Evrópu og
Norður-Ameríku séu eins gagnleg-
ar eða yfirleitt heppilegar. Þrátt
fyrir sterkar hefðir í mörgum lönd-
um hefur ástandið verið að breytast
og með rannsóknum og aukinni
þekkingu koma sífellt í ljós fleiri
kostir brjóstagjafa.
Líkaminn myndar ýmsar gerðir
mótefna sem drepa sýkla eða gera
þá óvirka. í blóðinu eru m.a.
mótefni af gerð sem kallast IgG
(Immunoglobulin-G) en aðra gerð
sem nefnist IgA er einkum að finna
í slími á yfirborði slímhúða. Slím-
húðamótefnin IgA hafa mikla þýð-
ingu fyrir varnir líkamans enda
komast sýklar oftast inn í líkamann
gegnum slímhúðir og 70-80% af
mótefnum líkamans era af þessari
gerð. Um síðustu aldamót fundu
menn að brjóstamjólk inniheldur
mikið af mótefnum og löngu síðar
kom í ljós að þessi mótefni eru að
mestu leyti af gerðinni IgA. Þessi
mótefni í mjólk eru mynduð í
brjóstunum en beinast gegn sýklum
(bakteríum, veiram og sveppum) í
meltingarfærum móðurinnar. Sýkl-
ar í meltingarfærum móðurinnar
eru einnig líklegir til að vera í melt-
ingarfæram barnsins sem fær með
mjólkinni ágæta vörn meðan ónæm-
iskerfið er ekki orðið nógu þroskað.
Um er að ræða mjög mikið magn
mótefna sem sést af því að móðirin
myndar um 2,5 g af IgA á dag fyrir
sig sjálfa en bamið sem er aðeins
eftir Magnús
Jóhannsson
ÞfODLIFSÞANKAR/Md ekkigera
öðru fólki greiða ?
Það eru ekki
allir eins
NÚ ERU útsölur í fullum gangi og á afgreiðslufólk þá oft fullt í fangi með
að sinna öllum þeim viðstóptavinum sem vilja kaupa sér alls kyns varning á
betra verði en áður var. Þegar svo háttar til er varla við því að búast að
fólk hafi tíma til að sinna hverjum og einum viðstóptavini eins og hann kysi
kannstó helst, þó era auðvitað undantekningar á þessu eins og flestu öðra.
En varla fengi fólk þó þá þjónustu sem ég fékk í haust þegar ég keypti mér
gardínuefni í stórverslun einni.
Eftir að hafa umrætt stópti valið
mér efni eftir langa umhugsun
þá hófust umfangsmiklir útreikn-
ingar: Hvað þyrfti ég eiginlega mik-
ið efni í hvem af átta „vængjum"
sem ég þurfti alls
fyrir stofuglugg-
ana mína. Eg fékk
lánað blað og blý-
ant hjá mjög al-
mennilegri af-
greiðslustúlku og
eftir að hafa grúft
mig yfir blaðið
nokkum tíma og
n
eftir Guðrúnu
Guðlaugsdóttur
ákveðið hve langir faldai-nir þyrftu
að vera og hvað mætti ætla í fald
undir hjólaborða efst þá sneri ég
mér að stúlkunni og kynnti henni
niðurstöður mínar. Hún sótti heljar-
mitónn stranga af hinu útvalda efni
og síðan bauðst hún til að tóippa
hvem væng fyrir sig fyrir mig. Eg
varð himinlifandi yfir þessari góðu
þjónustu, þetta þýddi að ég þurfti
ektó að vinna vertóð heima á stofu-
gólfi með málband og skæri mér til
fulltingis, heldur gæti farið beint að
sauma. Við héldum svo hvor í sinn
endann á hverjum og einum væng
og hún klippti með vel brýndum
skærum og allt gekk mjög vel. Kem-
ur þá ektó aðvífandi önnur af-
greiðslustúlka sem stansar snöggt
þegar hún sér hvað mín afgreiðslu-
stúlka er að aðhafast og sé ég ekki
betur en brúnin á þeirri aðkomnu
þyngist skyndilega mjög. Ektó sagði
hún þó orð til að byrja með, heldur
stóð álengdar og horfði á aðfarir
okkar. Þegar komið var að fímmta
vængnum gat hún ektó stillt sig
lengur. „Það er ektó ætlast til að við
veitum viðstóptavinum þjónustu
sem þessa, það væri alltof mitóð
álag á afgreiðslufóltóð ef þetta ætti
að viðgangast," sagði hún svo
með þjósti. Mín afgreiðslu-
stúlka roðnaði nokkuð í fram-
an og ektó var laust við að
hendur hennar sem héldu
um flugbeitt skærin
skylfu ögn, en hún varðveitti þó vel
jafnaðargeð sitt í orðum og sagði að-
eins: „Eg reyni að veita þá þjónustu
sem mér er unnt, þetta kemur held-
ur ektó niður á neinum, hér era ektó
fleiri viðstóptavinir núna,“ sagði hún
með yfirveguðum kurteisistón í
röddinni. Hin vildi ektó una þessu
heldur stóð áfram yfir okkur og gat
svo ektó stillt sig þegar kom að sjö-
unda vængnum: „Hvemig heldurðu
að ástandið yrði ef við ættum að
tóippa fyrir alla t.d. í jólaösinni eða
á útsölum?" Hin þagði nokkra stund
og sagði svo: „Maður reynir að haga
sér eftir kringumstæðum og ég met
það svo að mér sé óhætt að gera
þetta núna og ætla að ljúka því.“ Að
svo mæltu snerist aðkomustúlkan á
hæli en við lukum við að tóippa
sundur efnið.
Til þess að þakka hinni staðföstu
afgreiðslustúlku góða þjónustu
keypti ég sitthvað annað sem mig
vanhagaði kannstó ektó strangt tek-
ið svo mjög um, en einhvem veginn
verður maður að sýna velþóknun
þegar vel er gert. Á eftir hef ég
stundum hugsað um hve nauðsyn-
legt sé að kenna fóltó að „aðgát skal
höfð í nærveru sálar,“ eins og Einar
Benediktsson orðaði það í ljóði, og
þá afgreiðslufóltó eins og öðram.
Aðkomustúlkan hefði átt að bíða
meðan hin var að afgreiða mig og
ræða þá þetta viðkvæma mál við
hana undir fjögur augu. Hitt er svo
annað mál að það getur varla verið
af hinu góða að vera slíkur reglu-
þræll að geta ekki gert öðra fólki
greiða ef vilji er fyrir hendi. Eitt er
víst, þegar ég fór út úr búðinni var
ég ákaflega þakklát
fyrir að hafa
lent á svona
þægilegri og
góðri af-
greiðslu-
stúlku en
ekki þeirri
sem með að-
finnslumar var.
fáein kg að þyngd
fær með móð-
urmjólkinni
0,5-1 g á dag. í
brjóstamjólk
eru ýmis fleiri
efni sem verja
bamið fyrir
árásum sýkla,
má þar nefna
laktóferrín og
lysózým sem
drepa bakterí-
ur. f brjósta-
mjólk er einnig mik-
ið af ýmsum fásykr
ungum sem verja melt
ingarfærin fyrir sýtóum
og eiturefnum sem þeir
mynda. Það er vel staðfest að
brjóstagjöf fækkar sýtóngum. Mest
sláandi eru áhrifin á niðurgang
vegna sýkingar í meltingarfæram
en einnig er vitað að brjóstmyltóng-
ar fá síður miðeyrnabólgu, öndunar-
færasýkingu, blóðsýkingu og þvag-
færasýkingu. Sum af þessum varn-
andi áhrifum eru langvarandi og
virðast geta varað í allt að 10 ár.
Börn sem fengið hafa brjóstamjólk
taka betur en önnur við bólusetn-
ingum enda virðist brjóstamjólkin
hafa almennt örvandi áhrif á ónæm-
iskerfið. Brjóstabörn fá síður sykur-
sýki en önnur og vísbendingar eru
um það sama varðandi mænusigg
(MS), liðagigt og blæðandi ristil-
bólgu en það þarf að staðfesta bet-
ur. Til eru rannsóknir sem gefa til
kynna lægri tíðni ofnæmis og astma
hjá brjóstabörnum en öðrum, en
flestir era sammála um að þetta
þurfi að rannsaka betur. Af öllu
þessu er auðvelt að draga þá álykt-
un að þær mæður sem á annað borð
geta haft börn sín á brjósti ættu að
gera það og að stuttur tími er betri
en enginn. Ekki má gleyma því að
móðir sem sýkt er af alnæmi getur
smitað barn sitt með móðurmjólk-
inni og stundum neyðast konur til
að taka lyf sem útiloka brjóstagjöf.