Morgunblaðið - 25.01.1998, Blaðsíða 18

18 B SUNNUDAGUR 25. JANÚAR 1998
MORGUNBLAÐIÐ
FRÉTTASTOFA BLAÐAMANNA
Af frum-
herjum og
fjármála-
vafstri
i
I
Fréttastofa blaðamanna er merkilegur
kapítuli í sögu íslenskra blaðamanna. Pétur
Pétursson kann að segja frá þessari starf-
semi sem meiri eindrægni ríkti um meðal
ritstjóranna en ætla mátti á þeim tíma.
BLAÐAMENN minntust
þess nýlega með vegleg-
um veisluhöldum að heil
öld er liðin síðan forver-
ar þeirra, nokkrir rit-
stjórar Reykjavíkurblaða, stofnuðu
Blaðamannafélag, sem síðar varð
Blaðamannafélag íslands. Á þeim
tíma sem liðinn er frá stofnun fé-
lagsins hefír gengið á ýmsu í starfi
þess og ferli félagsmanna. Sum árin
hafa markað djúp spjr og sett svip á
þjóðlífið í riti og ræðum. Má þar
nefna stafsetningu þá, sem notuð
var um eitt skeið og kennd var við
blaðamenn. Pað var á öldinni sem
leið. Blaðamannaávarpið 12. nóvem-
ber 1906 mun jafnan talið skraut-
fjöður í hatti. Um eitt skeið varð hlé
á starfsemi félagsins
en svo reis það upp af
miklum þrótti. Er þá
helst að minnast þess
að orrahríð mikil varð
er deilt var um erlent
fjármagn og það hvort
leyfa ætti erlendum
mönnum og fyrirtækj-
um að eignast hlut-
deild í íslenskum blöð-
£um í svo miklum mæli
að þeir hefðu úrslitaá-
hrif og réðu ritstjórn-
arstefnu. Samþykkti
félagið ályktun um það
málefni. Væntanlega
gefst tækfæri til þess
að fjalla nánar um það.
Þessari grein er ætlað
annað umræðuefni - starfsemi og
starfræksla fréttastofu er Blaða-
mannafélagið stofnaði í ársbyrjun
1924.
Þótt sá sem hér stýrir penna telj-
ist ekki í stétt blaðamanna var þó ná-
inn kunningsskapur og vinátta við
marga í þeirri starfsgrein. Sumir
samstarfsmenn til margra ára. I
þeim hópi kemur einna fyrst í hug-
ann Axel Thorsteinsson, en hann var
minnisstæður samstarfsmaður um
margra ára skeið í Ríkisútvarpinu.
Axel var prúðmenni. Hverjum manni
hógværari. Vann verk sín án hávaða.
Hann tengdi með hæversku fasi sínu
samtímann við fomar ættir kirkju-
höfðingja, konunglegra embættis-
manna, annálaritara og þjóðskálda.
Þó gætti hvergi yfirlætis. Framkoma
hans var alþýðleg. Yngri samstarfs-
menn Axels brugðu stundum á glens
og sögðu að gaman væri að fá hann
til þess að klæðast amtmannsbúningi
afa síns, Bjarna Thorsteinssonar,
sem fæddur var 1781. Búningur
Bjama amtmanns var geymdur í
glerskáp á Þjóðminjasafni. Honum
fylgdi korði til nota í bardaga. Sjálf-
ur hafði Axel gefíð sig fram til her-
þjónustu er hann var búsettur vest-
anhafs til Evrópuvígstöðvanna.
Skömmu síðar lauk styrjöldinni og
hvarf Axel heim. Sneri hann sér að
blaðaútgáfu.
Axel taldi að Thorvaldsensstræti
væri stysta gata heimsins. Þótt þar
stæðu aðeins þrjú hús var gatan
nefnd stræti. Þorsteinn Scheving
Thorsteinsson lyfsali reyndist Axel
hollvinur. Hann hafði þá nýverið
keypt hús „blinda amtmannsins", en
svo var hús Steingríms skálds, föður
Axels nefnt, eftir Bjarna amtmanni,
sem búið hafði í elli sinni við Austur-
völl, milli gamla apóteksins og
Kvennaskóla Thoru Melsted (þar
sem síðar var Sjálfstæðishúsið). Ax-
el unni Austurvelli. Þar hafði hann
sem ungur drengur fylgst með
mannlífi og athöfnum. Þá var heyjað
á vellinum. Þar gengu nautgripir.
Þar voru „frönsku húsin“, stóru
svörtu húsin, sem P.C.Kundtzon
stórgrósseri hafði reist, en seldi síð-
ar Fransmönnum sem spiluðu á
harmonikur og munn-
hörpu, þvoðu þvott
sinn og stungu kex-
köku að blessuðum
börnunum, sem léku
sér „með borðalagða
húfu“ eins og Jónas
Hallgrímsson hafði
sagt í ljóði sínu. Þá var
Reykjavík græn.
Schierbeckgarðurinn
(B æj arfógetagarðuinn)
garður Steingríms
skálds, garður Páls og
Þóru Melsted, garðm-
Árna landfógeta Thor-
steinssonar, fóðurbróð-
ir Axels. Og svo voru
nágrannarnir, Ásta
Hallgrímsson læknis-
ekkja. Sonur hennar Tómas, banka-
ritari síðar, jafnaldri Axels, faðir
Jóns Hallgrímssonar, læknis, og
Kristrún, móðir Ragnars Tómasar,
er síðar varð samstarfsmaður Axels
í Ríkisútvarpinu. Alls staðar ómuðu
söngvar og ilmuðu blóm. Sálimar
voru göfugar, fagrar og ungar, undir
siifurhærum. Margur þjóðkunnur
maður hafði orð á því hve bros
Steingríms skálds hefði verið fagurt.
Það ljómaði í minningunni. Þó hafði
Steingrímur Bjarnason, eins og
hann nefndi sig í Lærða skólanum
verið harður í horn að taka og óvæg-
inn er hann var í forystu skólapilta,
sem afhrópuðu Sveinbjörn rektor
Egilsson í pereatinu. Axel segir föð-
ur sinn oft hafa verið hugsandi og
dapran. kannske hann hafi verið að
hugsa um Akkillesarhælinn og þýð-
ingar Sveinbjörns. En nú er mál að
víkja að Fréttastofu blaðamanna.
Áxel segir að mikil breyting hafí
orðið til batnaðar er Fréttastofa
Blaðamannafélags íslands tók til
starfa 18. janúar 1924. Fram að
þeim tíma höfðu blöðin bjargað sér á
eigin spýtur. Fengið stopul frétta-
skeyti og „leikið af fingrum fram“ ef
svo má segja. Axel segir helstu
hvatamenn að stofnun fréttastof-
unnar hafa verið Skúla Skúlason,
sem þá var blaðamaður hjá Morgun-
blaðinu, Valtý Stefánsson ritstjóra
Morgunblaðsins, Þorstein Gíslason
ritstjóra Lögréttu og Ólaf Friðriks-
SKÚLI Skúlason, fyrsti
forstöðumaður FB.
FLUGVÉL Nelsons á Reykjavíkurhöfn. Bandarfkjamenn fylgdust af áhuga með flugi hans.
„VÍXLARARNIR“ Valtýr Stefánsson, Tryggvi Þórhallsson
og Haraldur Guðmundsson.
AXEL Thorsteinsson við fjar-
rita Ríkisútvarpsins.
son ritstjóra, sem áður hafði ritstýrt
Alþýðublaðinu, en vék á tíma úr því
sæti. Skúli Skúlason skipulagði
starfsemi fréttastofunnar og var for-
stöðumaður fyrst í stað. „Það var því
Blaðamannafélag íslands, sem kom
á fót almennri fréttastofu hér í
Reykjavík, en í slíkt hafði ekki verið
ráðist fyrr hér á landi. Að FB stóðu
öll helstu blöðin í Reykjavík. Blöðin
úti á landi fengu fréttir sínar frá
henni. Einnig fréttafélög. Þá sendi
fréttastofan daglega fréttir til skipa.
Voru þær „morseraðar" til þeirra
um Loftskeytastöðina. Dagblöðin
greiddu kostnaðinn af erlendu
skeytunum. Mánaðargjald vikublaða
var 25 krónur. Sama gjald greiddu
Eimskipafélagið og Félag íslenskra
botnvörpuskipaeigenda. FB var því
eina stofnunin sem miðlaði fréttum
til blaða, fréttafélaga og íslenska
sjómanna um nokkurra ára bil. „Því
hefír ekki verið haldið á loft sem
skyldi, að samstarfið um FB var
jafnan hið besta,“ sagði Axel. Svo
bætti Axel við frásögn sína um starf-
semi fréttastofunnar og samskipti
blaðamanna og ritstjóra. „Eg vil
geta þess til gamans til umhugsun-
ar, einnig þeim sem lesið hafa eða
heyrt getið um illvígar deilur blaða-
manna forðum, að eitt sinn er
stjómarfundur var á Borginni
(Hótel Borg) sem jafnan - en þar var
allt varðandi FB rætt yfir ijúkandi
kaffibollum - að sá ágæti maður Ari
Arnalds ritstjóri og alþingismaður
(afi Ragnars Arnalds) gekk brosandi
til okkar og hafði á orði hve ánægju-
legt það væri, að sjá okkur þarna í
hóp. „Nú gætu menn þó talað sam-
an.“
Axel tók við forstöðumannsstarfi
FB árið 1924. Var það að beiðni for-
manns Blaðamannafélagsins. Skúli
Skúlason fluttist til Noregs. Árið
1924 var mjög erilsamt ár hjá blaða-
mönnum. Augu heimsins beindust
mjög að hnattflugi um norðurleið-
ina. Fréttastofa blaðamanna naut
nokkurs ríkisstyrks. Þetta flug var
upphaf með viðkomu á íslandi. Stór-
blöðin sóttust mjög eftir efni héðan.
Fyrir milligöngu Bjarna Jónssonar
bíóstjóra tók Axel að sér að útvega
stórblaðinu Chicago Tribune fréttir
af fluginu. Það starf reyndist Axel
kærkomin búbót.
Ari Arnalds, sá sem ávarpaði
blaðamenn á Borginni, var sjálfur
ritstjóri um eitt skeið. Skólabróðir
hans og herbergisfélagi við nám í
Latínuskólanum varð einnig rit-
stjóri. Það var Sigurbjörn Ástvaldur
Gíslason, faðir Gísla í Ási og þeirra
systkina. Ari segir frá áflogum
þein-a félaga.
Ástvaldur heitur goodtemplari, en
ég mótfallinn algjörðu bindindi, gat
smakkað áfengi, en var mikill hóf-
semdarmaður. - Einhverju sinni,
þegar umræðuhitinn var kominn
upp í 40 gráður, slengdi Ástvaldur
þessari setningu til mín: „Þú gerir
bindindismálunum meira ógagn með
því að vera hófsamur heldur en
versti fyllirafturinn á svínastíunni
hans Halbergs.“ Þá sprakk blaðran.
Báðir upp úr sætum sínum með eld-
ingarhraða. Glíman byrjaði, borðið
valt um, námsbækur og blöð út úm
allt herbergið, brotnir stólar,
slengdumst síðan báðir á ofninn,
hann valt um í smábrot, og eldglæð-
urnar og logandi kolamolarnir út um
allt herbergið. Glíman hætti, við
stórum agndofa. - Inn kom húsmóð-
irin með miklu fasi og mælti undr-
andi þessi orð: „Eruð þið nú farnir
að fljúgast á?“ Nokkru síðar kom
húsbóndinn, kímdi mjög og mælti:
„Er farið að hitna mjög hjá ykkur,
piltar mínir? Næsta dag setti hús-
bóndinn upp nýjan ofn í herbergið.
Það gekk á ýmsu í starfi FB.
Stundum reyndist fjárhagsafkoma
erfið og umsamin gjöld innheimtust
treglega.
Axel greip þá til þess ráðs að
bjóða ritstjórum blaðanna gjald-
frest. Var það með þeim hætti að
Axel samþykkti víxil og leitaði síðan
til ritstjóra blaðanna sem útgefenda
og ábekinga. Gekk fyrst á fund Val-
týs Stefánssonar, sem orðinn var
ritstjóri Morgunblaðsins - Valtýr
brást vel við og ritaði nafn sitt sem
útgefandi og ábekingur. Gengur nú
Axel næst á fund Tryggva Þórhalls-
sonar, sem var ritstjóri Tímans.
Tryggvi var gamansamur maður og
sá sér strax leik á borði að krydda
hversdagslíf stjórnmálaritstjórans
með hóflegum skammti af spaugi.
Hann segir við Axel: „Haldið þér
Axel, að ég ætli að verða einhver
undirtylla hjá Valtý Stefánssyni!
Kemur ekki til mála. En ég skal
gjaman ábekja víxilinn." Tekur síð-
an blaðið og skrifar andfætis Valtý.
Axel tekur við víxileyðublaðinu.
Gengur nú á fund Haralds Guð-
mundssonar, sem var ritstjóri Al-
þýðublaðsins um þessar mundir.
Haraldur tekur við víxlinum. Þyk-
ist strax sjá hvað á spýtunni hangir.
Glottir. Seilist eftir Teofanívindlingi.
Tendrar glóð og dregur að sér væn-
an reyk. Segir svo: „Haldið þér Axel
Thorsteinsson að ég ætli að verða
einhver beitarhúsamaður hjá Valtý
Stefánssyni eða Tryggva Þórhalls-
syni. Það verður aldrei.“ Tekur Har-
aldur víxilblaðið og skrifar nafn sitt
gleiðu letri milli nafns Valtýs og
Tryggva þannig að nafn hans sneri
með allt öðrum hætti en þeirra.
Við svo búið gekk Áxel á fund
Magnúsar Sigurðssonar banka-
stjóra Landsbankans. Magnús var
skarpgreindur lögfræðingur, sonar-
sonur Magnúsar í Bráðræði, sem
eignaðist hjáleigu Reykjavíkur
vegna hugkvæmni sinnar og ráð-
deildar er hann varð sjálfum
Reykjavíkurbæ hlutskarpari við
sölu kirkjueigna. Um Magnús Sig-
urðsson hafði Eiríkur Einarsson
lögfræðingur frá Hæl í Hreppum
kveðið að naumast fyndist „saklaus-
ara hjarta í silfurref*. Átti þá við
hærur Magnúsar, sem var orðinn
hæruskotinn. Magnús tekur við víxli
Axels. Þykist sjá í hendi sér gaman-
söm samskipti ritstjóranna og þögl-
an vitnisburð um leikfléttu þeirra.
Segist kaupa víxilinn þótt sitthvað
orki tvímælis um lögformlegar und-
irskriftir. Axel gengur til gjaldkera
og réttir fram hönd sína til móttöku
andvirðis.
Jón Pálsson, föðurbróðir Páls ís-
ólfssonar, nafnkunnur forgöngu-
maður margra menningar- og
mannúðarmála varð fyrir svörum í
gjaldkerastúku. Kvað plagg þetta
ólöglegt og myndi hann aldrei láta fé
falt í skiptum fyrir slíkan pappír.
Kvað Jón fast að orði. Vandaðist nú
málið.
En hér er mál að ljúka frásögn
þessari. Allt fór þetta mál á farsæl-
an veg. Magnús bankastjóri leiddi
Jóni Pálssyni fyrir sjónir að hann
ábyrgðist að plaggið hefði fullt gildi.
Lauk málum svo að Axel fór hinn
ánægðasti af fundi fjárgæslumanna.
Hagur FB var tryggður um sinn og
fréttir héldu áfram að streyma til
blaða og annarra áskrifenda.