Morgunblaðið - 11.09.1998, Side 40

u 40 FÖSTUDAGUR 11. SEPTEMBER 1998
AÐSENDAR GREINAR
MORGUNBLAÐIÐ
Dagur menn-
ingarminj anna
EINS og flestir vita
gegnir Þjóðminjasafnið
því meginhlutverki í ís-
lensku samfélagi að
varðveita, skrá, rann-
saka, sýna og kynna ís-
lenskar menning-
arminjar. Til slíkra
minja heyra nánast öll
mannanna verk frá
fyrri tímum, hlutir,
mannvirki, hugverk og
jafnvel trú.
Um nokkurra ára
skeið hefur Evróp-
uráðið hvatt aðildar-
t lönd sín til þess að efna
árlega til dags menn-
ingarminjanna og
nokkrum sinnum hefur Þjóðminja-
safn Islands tekið þátt í slíku hátíð-
arhaldi. Allt árið um kring er
reyndar starfað að varðveislu
menningarminja á vegum safnsins
en þennan tiltekna dag er ætlast til
þess að sérstakt átak verði gert til
að kynna einhvern þátt starfsins.
Að þessu sinni verður húsasafn
Þjóðminjasafnsins á boðstólum.
Húsasafn Þjóðminjasafnsins er
einstakt fyrirbæri. Það ber vitni
um líf og starf þjóðarinnar á íyrri
öldum. Húsasafnið lýsir milliliða-
laust og án undanbragða kjörum
-,'v forfeðra okkar. Frá upphafi land-
náms og fram á fyrstu áratugi 20.
aldar var íslensk híbýlamenning
einstök. I þúsund ár var hún í
veigamiklum atriðum frábrugðin
því sem algengast var í nágranna-
löndum okkar.
Um þær mundir sem ísland var
numið norrænum mönnum var víða
búið í torfhúsum á öllum norður-
löndum. Timburhús voru þó orðin
algeng og torfhús viku fljótlega
fyrir timbur- og steinhúsum nema
á íslandi. Við upphaf 20. aldar bjó
þorri íslendinga enn í torfhúsum
sem sprottin voru af sömu húsa-
gerð og landnámsmenn fluttu með
sér. Þá var þó orðið ljóst að torfhú-
samenning okkar myndi einnig
fljótlega líða undir lok. Torfhúsin
Jakkapeysuúrvalið
er í Glugganum
urðu um tíma nánast
eins og tákn um ís-
lenska þjóðmenningu,
sem verið hafði nær
eingöngu sveitamenn-
ing. Erlendir ferða-
menn sem hingað
komu undir lok 19. ald-
ar urðu líklega fýrstir
til þess að vekja at-
hygli á því hve bygg-
ingarlist okkar væri
sértök. Stjórnendur
Þjóðminjasafnins litu á
það sem skyldu sína að
varðveita sýnishom af
þessari ævagömlu
byggingai-hefð sem
hvergi átti sér
hliðstæðu og snemma tók safnið
því að sér nokkra torfbæi og -kirkj-
ur auk annarra bygginga sem
markverðar þóttu sem minjar um
aldagamla híbýlamenningu okkar.
Arið 1930 tók Þjóðminjasafnið að
sér varðveislu húss í fyrsta sinn
Þjóðminjasafn íslands
býður landsmönnum að
gera sér dagamun með
óvenjulegum hætti á
morgun, segir Hjörleif-
ur Stefánsson, en þá
verður efnt til dags
menningarminj anna.
með friðlýsingu bænhússins á
Núpsstað. Sex árum síðar tók safn-
ið að sér Víðimýrarkirkju og fljót-
lega einnig prestsetrið á Grenjað-
arstað. Árið 1947 bættust í hópinn
torfbæirnir í Glaumbæ í Skagafirði
og á Keldum á Rangárvöllum. Síð-
an hefur húsunum fjölgað jafnt og
þétt og eru þau nú um fjörutíu tals-
ins. í húsasafni Þjóðminjasafnsins
eni flestir torfbæir landsins og
flestar torfkirkjur, sem enn eru
uppi standandi auk ýmissa annarra
húsa sem talin eru hafa mikið
menningarsögulegt gildi og væru
glötuð ef safnið hefði ekki tekið
þau upp á arma sína.
Mikii vinna er fólgin í viðhaldi
húsanna, sem flest eru gerð úr
heldur forgengilegu byggingarefni.
Húsunum er haldið við sem safn-
gripum eftir því sem aðstæður
leyfa og því er beitt sömu bygging-
araðferðum og sömu byggingar-
efnum og einkennt hafa viðkom-
andi húsagerð frá upphafi. Þannig
er reynt að tryggja menningar-
sögulegt gildi húsanna. Varðveisla
húsanna er því jafnframt fólgin í
því að viðhalda handverksþekkingu
og byggingaraðferðum genginna
tíma. Engu að síður er leitast við
að halda húsum safnsins í notkun
eða fínna þeim ný hlutverk eftir því
Hjörleifur
Stefánsson
sem aðstæður leyfa.
Húsasafn Þjóðminjasafnsins er
dreift nánast um allt landið.
Viðhald þess er bæði dýrt og
vandasamt vegna eðlis húsanna og
dreifingar þeirra um landið. Um
það bil helmingur allra fjármuna
sem til Þjóðminjasafnsins renna
um þessar mundir gengur til
viðhalds og reksturs húsasafnsins.
Húsasafnið er sem sagt mjög veru-
legur hluti af rekstri Þjóðminja-
safnsins og sá hluti hans fer allur
fram á landsbyggðinni. Starfsemi
safnsins er þannig dreifð um allt
land. Sama máli gegnir reyndar
um ýmsa aðra þætti í starfsemi
safnsins svo sem skráningu menn-
ingarminja og umhirðu þeirra auk
fornleifa- og þjóðháttarannsókna.
Allir þessir þættir starfseminnar
era einkum bundnir hinum dreifðu
byggðum landsins.
A degi menningarminjanna sem
verður að þessu sinni laugardag-
innl2. september, verður boðið til
málþings í forsal Þjóðminjasafns-
ins og gömul hús safnsins víða um
land verða opin almenningi til
skoðunar undir leiðsögn fróðra
marma.
A málþinginu í Reykjavík verða
haldin stutt erindi um varðveislu
og verndun þeirra menningarminja
sem fólgin eru í gömlum húsum.
Haraldur Helgason arkitekt við
húsverndardeild Þjóðminjasafns-
ins mun fjalla um húsasafnið. Hann
mun gi’eina frá þeim húsum sem í
safninu eru og segja helstu deili á
þeim. Þór Magnússon þjóðminja-
vörður mun skýra fyrir gestum
safnsins ástæður þess að
Þjóðminjasafnið tekur hús til varð-
veislu. Hann mun fjalla um for-
sendur þess að safnið velji að taka
að sér varðveislu einstakra húsa.
Magnús Skúlason framkvæmda-
stjóri Húsafriðunarnefndar ríkis-
ins fjallar um málefni friðaðra
húsa. Hann mun skýra frá því
hvernig hús eru friðuð og hvaða
leikreglur gilda um meðferð þeirra.
I öllum landsfjórðungum verða
hús úr húsasafninu opin almenn-
ingi og þar munu valinkunnir menn
sýna húsakynni og fræða gesti um
húsasafnið. Valin verða þau hús
þar sem einna mest hefur verið
unnið að endurbótum á þessu ári
og sem líklegt er talið að forvitni-
legast þyki að heimsækja.
Hraunskirkja í Keldudal við
Dýrafjörð verður opin almenningi,
en unnið hefur verið að endurbót-
um á kirkjunni í sumar. Kirkju-
hvammskirkja við Hvammtanga,
sem endurvígð var sumarið 1997
eftir umfangsmikla viðgerð, verður
sýnd gestum sama dag. Víðimýrar-
kirkja í Skagafirði hlaut mikla við-
gerð sumarið 1997 og lauk henni
vorið 1998. Kirkjan verður nú til
sýnis á degi menningarminjanna
auk torfbæjarins í Glaumbæ.
í Eyjafirði verður Laufásbærinn
sýndur almenningi, en þar hefur
undanfarin sumur farið fram mikil
viðgerð. Gömlu torfbæirnir á Þverá
í Laxárdal og Grenjaðarstað í
Aðaldal verða opnir. Prestseturs-
húsið á Sauðanesi á Langanesi
verður sýnt gestum, en nú styttist í
að viðgerð þess ljúki og húsið verði
tekið í notkun á ný. Gamla stein-
hlaðna íbúðarhúsið á Sómastöðum
við Reyðarfjörð verður til sýnis og
einnig svarttjargað íbúðarhús á
Teigarhorni við Berufjörð. Hofs-
kirkja í Öræfum verður til sýnis,
en kirkjan hlaut góða viðgerð fyrir
fáum árum. Keldnabærinn á
Rangárvöllum verður einnig opinn,
en þar hefur undanfarin sumur
farið fram mikil viðgerð, enda er
bærinn meðal allra merkustu
menningarminja þjóðarinnar.
A Eyrarbakka verður Húsið til
sýnis almenningi og að lokum verð-
ur Nesstofa á Seltjarnarnesi opin,
en Þjóðminjasafnið hefur nú fengið
allt húsið til umráða, og undirbún-
ingur að viðgerð þess stendur yfír.
Nánar verður greint frá opnun-
artíma og fyrirkomulagi í fréttatil-
kynningum og auglýsingum.
Hötundur er minjastjóri Þjóðminja-
safns fslands
Dagpeninga-
klúbbur ríkis-
skattstjóra
óskaði ég eftir því bréf-
lega að ríkisskattstjóri
upplýsti opinberlega
með greinargóðum
hætti hvaða reglur gildi
um skattalega meðferð
dagpeninga flugliða,
hvaða rök réttlæti
frádrátt á móti þeim
dagpeningum og hvaða
lagaákvæði' sé stuðst
við í því sambandi. Bréf
þetta var birt í Morg-
unblaðinu 25. júní
síðastliðinn og enn-
fremur var ríkisskatt-
stjóra sent það sérstak-
lega í ábyrgðarpósti
sama dag. Enn hefur ekki bólað á
neinum svörum frá ríkisskattstjóra
við fyrirspurn minni. Tilefni fyrir-
spurnarinnar er meðhöndlun skatt-
yfirvalda á dagpeningum sem
starfsmenn íslenskra sjávarafurða
hf. fengu greidda frá vinnuveitanda
sínum meðan þeir störfuðu að
verkefni á Kamchatka á áiTinum
1995 og 1996. Ríkisskattstjóri hef-
ur túlkað það svo að þeir sem
störfuðu þrjá mánuði eða lengur á
vegum fyrirtækisins á Kamchatka
skuli ekki njóta frádráttar á móti
dagperiingum eins og reglur og
leiðbeiningar ríkisskattstjóra
kveða þó skýrt á um. Túlkun ríkis-
skattstjóra er sú að þar sem
„venjulegur vinnustaður" hafi ver-
ið á Kamchatka sé grundvöllur til
Hafi ríkisskattstjóri
ekki getu til að svara
fyrirspurnum mínum,
segir Orn Gunnlaugs-
son, fer ég fram á að
fjármálaráðherra veiti
umbeðin svör.
frádráttar á móti dagpeningum
ekki fyrir hendi. Hér er tvímæla-
laust um að ræða ójafnræði milli
starfsstétta en þrátt fyrir að venju-
legur vinnustaður flugliða geti
hvergi annars staðar verið en um
borð í flugförum þá skulu þeir
njóta frádráttar á móti dagpening-
um að mati ríkisskattstjóra. Dag-
peningar þessir eru augljóslega
aðeins dulbúin laun í mörgum til-
fellum en eins og bent hefur verið á
eru aðstæður þessara stétta ekki
mjög svo ólíkar aðstæðum þeirra
sem starfa um borð í flutningaför-
um innanlands og njóta ekki þess-
ara fríðinda. A fundi sem fulltníar
starfsmanna við Kamchatka verk-
efnið áttu með ríkisskattstjóra
síðastliðið vor var ríkisskattstjóri
spurður um rök fyrir því að fluglið-
ar nytu þessara fríðinda á meðan
aðrir þegnar gerðu það ekki. Eina
svarið sem þá fékkst frá ríkisskatt-
stjóra var að þetta hafi verið
ákveðið svona. Þrátt fyrir að ríkis-
skattstjóra hafi þá verið gerð grein
fyrir því að óskað væri eftir rökum
fyrir þessari ákvörðun en ekki nið-
urstöðunni fengust ekki önnur
svör. I raun hefur engum spurn-
ingum okkar fyrrum starfsmanna
umrædds verkefnis verið svarað af
ríkisskattstjóra nema með útúr-
snúningum. Að vísu hefur ríkis-
skattstjóri látið í ljós þá skoðun
sína að það veitti engum rétt til að
brjóta lögin á þeim grundvelli að
aðrir kæmust upp með það. Hvað
sem ríkisskattstjóri átti við í raun
með þessari athugasemd sinni þá
er ljóst að hann hefur ekkert vald
til að heimila einum eða neinum að
brjóta landslög. Greinilegt er að
síðasta bréf mitt til ríkisskattstjóra
hyggst hann hunsa
með öllu enda er hann
væntanlega rökþrota í
þessum efnum. Getur
það verið að það sé háð
geðþóttaákvörðunum
ríkisskattstjóra hverjir
skuli njóta frádráttar á
móti dagpeningum og
hverjir ekki? Hvaða
inntökuskilyrði þurfa
menn í raun og veru að
uppfylla til að fá inn-
göngu í Dagpeninga-
klúbb ríkisskattstjóra?
Fulltrúar fyrrum
starfsmanna við
Kamchatka verkefnið
hafa óskað eftir því
bæði við skattyfirvöld og fjármál-
aráðuneytið að yfirvöld beiti sér
gegn þeim aðilum sem að mati
skattyfirvalda fóru ekki að lögum
um skattheimtu. Þeirri ósk okkar
vh-ðist ekki eiga að sinna. í lögum
um tekju- og eignaskatt eru lagðar
þær skyldur á fjánnálaráðherra að
hann hafi eftirlit með að ríkisskatt-
stjóri ræki sín störf. Eg sem ís-
lenskur þegn og skattgreiðandi til
sameiginlegra sjóða samfélagsins
geri þá kröfu að i’íkisskattstjóri
upplýsi hvaða lög heimili honum að
veita flugliðum sérfríðindi umfram
aðrar starfsstéttir þjóðfélagsins. í
því sambandi vil ég vísa til hans
eigin túlkunar um „venjulegan
vinnustað". Hafi hann hins vegar
farið út fyrir ramma laganna og
veitt þessari starfsstétt og hugsan-
lega öðram sérfríðindi í formi
frádráttar á móti dagpeningum án
lagaheimilda fer ég fram á að þeir
dagpeningar verði skattlagðir eins
langt aftur í timann og lög leyfa og
innheimtuaðgerðir hafnar tafar-
laust. En mikið kapp virðist nú lagt
á að ganga að fyrrum starfsmönn-
um við Kamchatkaverkefnið þrátt
fyrir að vinnuveitanda, Islenskum
sjávarafurðum hf. hafi lögum sam-
kvæmt borið að skila opinberum
gjöldum af þessum gi-eiðslum hafí
þær á annað borð verið skattskyld-
ar. Eg fer fram á að fjármál-
aráðherra beiti sér fyrir því að
ríkisskattstjóri ræki sín störf sam-
kvæmt ákvæðum áður nefndra
laga þannig að þegnar þjóðfélags-
ins sitji við sama borð hvað skatta-
lega meðhöndlun varðar.
Fyi-ram starfsmenn Kamchatka-
verkefnisins hafa eytt óhemju mikl-
um tíma í viðureign sína við skatt-
yfirvöld, þ.m.t. fjármálaráðuneytið.
Fjánnálaráðherra hefur verið sýnt
fram á með ótvíræðum hætti að
skattyfirvöld meðhöndla þegna
landsins ekki á jafnræðisgrandvelli.
Því miður verður ekki betur séð en
að stjómendur landsins sjái ekki
ástæðu til að aðhafast nokkuð í
þessum málum, a.m.k. era aðgerðir
það hægfara að ekki era þær
merkjanlegar. Það sem þó er alvar-
legast er að yfirvöld virðast ekki sjá
nokkra ástæðu til að draga til
ábyrgðar þá aðila sem ekki fara að
lögum í þessum efnum þrátt fyrir
ítrekaðar ábendingar þar um. Með
augum almennings verður slíkt
ekki túlkað á annan hátt en þann að
hagsmunaklíkur á þessum sviðum
fái þannig óáreittar að halda upp-
teknum hætti. Það veldur mér von-
brigðum að ég skyldi veita slíkum
stjórnendum atkvæði mitt í síðustu
kosningum en þau mistök mun ég
að sjálfsögðu forðast í framtíðinni.
Hafi ríkisskattstjóri ekki getu til
að svara fyrirspurnum mínum fer
ég fram á að fjármálaráðherra,
æðsti yfirmaður skattamála á Is-
landi svari erindi mínu á opinber-
um vettvangi sem allra fyrst.
Höfundur starfaði hjá íslenzkum
sjávarafurðum íKamchatka.
Örn
Gunnlaugsson