Morgunblaðið - 01.11.1998, Blaðsíða 14

V 14 B SUNNUDAGUR 1. NÓYEMBER 1998
MORGUNBLAÐIÐ
• /

URVAL dagbóka Magnúsar Hj.
Magnússonar, fyrirmyndarinnar að
Ólafi Kárasyni Ljósvíkingi, er nú að
koma út í fyrsta sinn. Dagbækurn-
ar eru geymdar í Landsbókasafni Islands og
eru miklar að vöxtum. Magnús hélt dagbók í
tæpan aldarfjórðung eða frá því árið 1893 til
dauðadags árið 1916. Hann var afkastamikið
skáld og orti um ellefu þúsund vísur af ýmsu
tagi. Þá skrifaði hann ævisöguágrip er tekur
til uppvaxtaráranna eða þar til dagbókarskrif-
in hófust. Það er því til mjög heilstæð mynd af
lífi Magnúsar.
Dagbækur Magnúsar eru merkilegar fyrir
* margra hluta sakir. Þær varpa einstöku ljósi á
hugarheim undimálsmanns í lok nítjándu ald-
ar og í upphafi þeirrar tuttugustu. Þær gefa
einnig merkilega mynd af samfélaginu á sama
tlma. Síðast en ekki síst varpa þær einstæðu
ljósi á vinnubrögð Halldórs Laxness við
samningu Heimsljóss. Halldór dró aldrei dul á
þá staðreynd að fyrmynd Ólafs Kárasonar
væri Magnús Hj. Magnússon og að hann hafi
rannsakað dagbækur Magnúsar. Það vekur
þó sérstaka athygli við lestur dagbókanna hve
nákvæmlega Halldór Laxness studdist við
lífshlaup Magnúsar. Líf Magnúsar var
Gunnari M. Magnúss einnig hugleikið
en hann kynntist skáldinu sem bam.
Gunnar skrifaði eftir dagbókunum
ævisögu Magnúsar sem hann kallaði
Skáldið á Þröm, sem kom út árið
1956. Þá fékk enn annar rithöfundur
dagbækumar lánaðar en það var vin-
ur Magnúsar, Sigurbjöm Sveinsson,
ekki er þó kunnugt um að hann hafi
samið skáldsögu eftir þeim.
Lífshlaup lítilmagnans
Ævi sveitarómagans, lausamanns-
ins, bamakennarans, þurrabúðar-
mannsins, tukthúslimsins og skálds-
ins Magnúsar Hj. Magnússonar var
þymum stráð. Hann bjó við harðan
kost sem bam og unglingur þar sem
< hann ólst upp hjá fóstm sinni og síð-
ar syni hennar og tengdadóttur.
Hann var tíðum heilsuveill á æsku-
ámm og þáði af sveit um tíma með-
an hann var alveg rúmfastur. Bók-
hneigð hans og skáldskapariðkun
féll í grýttan jarðveg í hans nánasta
umhverfi og þótti dæmi um leti
hans og ómennsku.
Eftir að Magnús var kominn til
fullorðinsára vænkaðist hagur
hans nokkuð um tíma. Hann var
bamakennari og fór víða um
sveitir og orti tækifærisvísur.
Þegar hann svo hóf búskap með unnustu sinni
seig aftur á ógæfuhliðina og hann og fjöl-
skylda hans bjuggu við mikla fátækt og erfið-
leika nánast upp frá þvi. Magnús var fundinn
sekur um nauðgun árið 1910 og sat af sér í
tukthúsinu í Reykjavík. Magnús lést árið 1916
aðeins 43 ára í sárri fátækt.
Hér á eftir fara örfá brot úr dagbókunum.
Á nokkmm stöðum er jafnframt birtur texti
úr Heimsljósi sem sýnir hvílík uppspretta
dagbækurnar vora Halldóri Laxness.
Hafa það sem sannara reynist
Auk þess að halda dagbók í tæpan aldar-
fjórðung skrifaði Magnús sjálfsævisögu sem
var nokkurs konar málsskjal hans gegn hús-
bændum sínum á Hesti sem hann stefndi fyrir
harðræði.
Sjálfsævisagan hefst á þessum orðum:
,A bók þessa ætla ég að rita æfisögu mín.
Hefir ýmislegt á daga mína drifið, og sumt þó
þess vert, að það sé athugað; gæti því svo far-
, ið að draga mætti dæmi þar af, svo að gagni
mætti verða. Þættist ég og vel hafa varið
vökustundum mínum yfir öðram sofandi, ef
ritverk mín yrðu einhverjum til geðs, ef ekki
til beinnar nytsemdar, þá til dægrastyttingar.
Hefi ég jafnan í ritum mínum, viljað gæta
þess að hlið sannleikans væri ofan á, og vona
ég að þess sé gætt, ef dæma skal um það er ég
hefí skrifað, en síður tekið tillit til þess hver í
hlut á. Að falsa sagnir er fjærri mér.“
í fóstur 6 vikna
Magnús fæddist 6. ágúst 1873 á bænum
Tröðum, sem var hjáleiga frá bænum Eyri í
Seyðisfirði í Súðavíkurhreppi. Hann var sonur
Hjalta Magnússonar lausamanns og Friðriku
Kristjánsdóttur, sem Magnús titlar sauma-
konu. Foreldrar Magnúsar vora bláfátækir og
var Magnúsi komið í fóstur sex vikna gömlum
hjá Guðna Vigfússyni, sem var bóndi á Efri-
húsum undir Hesti, og konu hans, Margréti
Bjamadóttur. Fóstri Magnúsar lést þegar
Magnús var á öðra ári og var því iyrst og
fremst alinn upp af Margréti. Árið 1884, þeg-
ar Magnús var ellefu ára, brá fóstra hans búi

Dagbækur Magnúsar Hj. Magnússonar eru fjársjóður
fyrir þá sem vilja kynnast mannlífí 19. aldarinnar, en
þær eru ekki síður ómetanleg heimild um hvernig
Halldór Laxness leitaði fanga fyrir Heimsljós,
en Magnús er fyrirmyndin að Ólafí Kárasyni.
Salvör Nordal fletti dagbókinni og ræddi við
Sigurð Gylfa Magnússon, sem sá um
útgáfuna. Einnig birtist hér örlítið brot
úr dagbókunum og Heimsljósi.
ú
SkcéJi a.v.

Afc íC

í

rjf þ*
-
>/
, l*.
.u*a.gUc -*U V
\ ■■í***-s-
St*uiys.y
%/ £'£ -
\p< ***<■■ ; ÚettC.
kJÁ>4tÍC 'l&ffiA A-tC ftó Sff* . /-ihúr rtWs.
U*m, Jd fscci: ÍZyXr: \«
iðasrtuCil 4, JZ A+jjMÍúi> þ.
tCXi fy. zfítAjjCi; *i**x
^ t***^fy*nt. ífótJúipdUu a/JCprí
* 'btU?
XI4 ntJbo & , __ #>
cún+i. JJh/'yrJ SnZffVtt

__ fffö:
-rtí/W.____________ ___
íra.
-ÍKjUÁHtt
jitíUa Cpt/c-r /irt.<Uk,
: iwCðt).
* ‘ “,***^* U
pÁýítui á<te%*T+í
>,h£.Úi,
'/tífi+i, .ímX&aS* — >;
Jft v pLMJúAjþ***
/ ftifu*. C&c. ííí/ ccb
/**+*$£& í(xc iíwut yýCr
S W. ~ áyA cv* </c&tQ*.
omur
í tæp tvö ár við lítinn fógnuð húsbænda sinna.
Þetta varð til þess að Magnús var sagður á
sveit, sem átti eftir að hafa mikil áhrif á líf
hans.
Á nýársdag 1893 skrifar hann:
1. Sunnudagur. Stillt veður heiðbjart.
Nokkuð frost. I dag kómu: Ágústína Guð-
mundsdóttir og Albert, sistkin frá Sela-
Kirkjubóli. Fóra þau Friðgerður og Sturla,
börn Jóhanns húsbónda míns ofan að Veðrará
ytri til að skemmta sér um nýárið. Þannig get-
ur sá sem heilsuna hefur sem hann langar til,
og tekið þátt í gleði lífsins, og notið sannarlegs
yndis en ég sem stórþjáður drottins ki-ossber-
ari, verð að vera heima og bera mína miklu
heilsuleysis byrði, en guð gefi mér þrek til
þess, kannske það geti þá orðið öðram til fyr-
irmyndar sem neyðin umkringir, ef ég reyni
að stríða sem bezt ég get, og ber mig vel.
Heilagri hamingjunni sé lof, að ég er þó ekki,
og hef ekki verið í rúminu síðan ég kom hing-
að í Breiðdal, því þó ég geti ekkert farið út af
bænum þá get ég þó nú farið ofan, og á ég
þann styrkleika að þakka því að ég fluttist
hingað því þau Jóhann og Hildur, húsbænd-
urnir hér, hafa verið mér ágætlega góð síðan
ég kom hingað frá Hesti, 2. Aug f.á. Og þó
þungt sé að verða vera kominn upp á
aðra, á bezta aldri með miklum hæfi-
leikum, þá er þó sitt hvað að vera hér,
og mega bera sinn kross óáreittur,
heldur en að vera í þeim stað sem
manni er gert allt til kvalar og skap-
raunar í hverju atviki, til lífs og sálar,
eins og mér var gert meðan ég var á
Hesti, til að bæta á minn óútsegjan-
lega mikla heilsuleysis kvala kross, því
það sýndist í, smáu og stóra, að því
þar, sérstaklega Jónínu húsfreyjunni,
væri rétt umhugað að ég sviptist lífinu
á kvalafyllstan hátt, því þráfaldlega og
daglega gerði hún mér til kvalar sjálf,
og hvatti aðra til að særa mig, en í því
var Jóhannes maður hennar aldrei
eins djöfullegur þó hann afar vondur
maður sé, og fái í hvívetna alstaðar
vont orð. Þurftu þau Jóhannes og
Jónína ekki að breyta þannig við mig,
af því að þau hefðu ekkert íyrir að
hafa mig, því þau höfðu 104 kr. með
mér, af fæðingarsveit minni, Súðavík-
urhreppi, yfir það ár sem ég var bein-
línis undir þeirra höndum."
Kvennamaður og hjónalíf
SYNISHORN af dagbók Magnúsar.
og fluttist til sonar síns, Jóhannesar
á Hesti undir Hesti.
„Opt lék Jóhannes sér að því
að taka mig uppá eyranum svo
og að klípa mig í eyrna-
sneplana. Einu sinni er hann
var að því, sagði fóstra mín
hið hann: „Vertu ekki að
því.“ Jóh. svaraði: „Nú fyrir
hverju? Það er gaman að
vita hvað hann þolir.“ I
þetta sinn varð ég eyðilagð-
ur í höfðinu, enda fleirum
sinnum búinn að fá slíkar
misþyrmingar.
Nálægt þessum tíma varð
ég var við að ég var fullur af
andagipt og hugur minn var
þrunginn af ýmislega löguð-
um hljómöldum, en alla þessa
fyllingu fannst mér vanta
birtu. Eptir þetta fór ég að
taka eptir vísum og lærði ég
allt sem ég heyrði af slíku.
Við það varð hugur minn
nokkuð léttari. Svo fór ég að mæla hendingum
og bjó til „hilmiklar runur“ og smærri parta. -
Þess er áður getið að fóstra mín var engin
bókmanneskja, öðru nær. Einu sinni var ég
staddur hjá henni úti í skemmu, þar sá ég rifr-
ildi af bók innan um jámarusl í gamalli hnikla-
skúffu (tilheyrandi rakgrind). Ég spurði
fóstra mína hvort ég mætti taka það. Hún
svaraði: „Hvað ætlarðu að gera með það elsk-
an mín? Það hefir enginn gott af því að liggja í
bókum.“ Ég tók þó bókina og bar hana inn í
barmi mínum og þorði varla að láta sjá hana.
Það vóra Númarímur Sigurðar Breiðfjörðs."
Kraftbirtingarhljómur guðdómsins
„Frá því ég var á 9. ári og allt til 1896
fannst mér sem Guðsauglit stæði allstaðar op-
ið fyrir mér; var sem ég heyrði alla náttúruna
taka undir kraptbirtingarhljóm guðdómsins,
og ég sjálfur var líka í því raddflóði, að mér
fannst. Þó fannst mér mitt ég vera svo lítið, í
þeim dýrðarljóma. Af því kom þessi vísa:
DAGBÓKARHÖFUNDURINN
Magnús Hj. Magnússon. Mynd-
in er úr bókinni Skáldið á
Þröm eftir Gunnar
M. Magnúss.
Þegar sálar augum á
alheims lít ég búa,
ó, hvað lítill er ég þá
í öllum þessum grúa.
Halldór Laxness lýsir hug-
Ijómun Olafs Kárasonar
svona: „Hann var semsé
ekki orðinn fullra níu ára
þegar hann fór fyrst að
verða fyrir andlegri
reynslu. Hann stendur
kanski niðrivið víkina, og
það er farið að vora, eða uppá
nesinu iyrir vestan víkina, og
þar er hóll og skrúðgræn
hundaþúfa uppá hólnum, eða
kanski uppí fjalli ofanvert við
túnfótinn, og túnið er öldúng-
is kafið í grasi, og komið und-
ir slátt. Þá finst honum
einsog guðs auglit standi opið
fyrir sér. Hann finnur guð-
dóminn birtast í náttúrunni í
óumræðilegum hljómi, það
var kraftbirtíngarhljómur guðdómsins. Hann
veit ekki fyr til en hann er sjálfur orðinn titr-
andi rödd í almáttugum dýrðarhljómi. Sál
hans virðist ætla að hefjast útyfir líkamann
einsog flautir uppaf börmunum á skál; það var
einsog sál hans væri að fljóta samanvið eitt
ómælishaf æðra lífs, ofar orðum, handan við
alla skynjun; líkaminn gagnsýrður af ein-
hverju brimandi ljósi, ofar ljósum; andvarp-
andi skynjaði hann smæð sín sjálfs í miðjum
þessum óendanlega dýrðarhljómi og ljóma;
vitund hans rann öll út í eina helga grátklökka
þrá til þess að mega samræmast því æðsta, en
vera ekkert leingur af sjálfum sér.“
Stórþjáður í æsku
Á Hesti undir Hesti leið Magnús miklar
kvalir til sálar og líkama sem hann dregur
ekki úr í dagbókum sínum. Þjáningar hans
áttu eftir magnast eftir fermingu og árið 1890
varð hann fyrir því slysi að hrapa niður bað-
stofustigann. Eftir það var Magnús rúmfastur
Þess finnast víða merki í dagbók-
Morgunbiaðið/Goiu um Magnúsar að hann hafi talið sig
njóta kvenhylli. Hann lýsir kynnum
sínum af nokkrum konum í dagbók-
inni en hann hóf síðar sambúð með Guðrúnu
Onnu Magnúsdóttur. Vegna þess að Magnús
hafði verið sagður á sveit var honum meinað
að giftast þar til hann hefði greitt upp sveita-
skuldina. Það tókst honum aldrei og því bjó
hann í óvígðri sambúð til æviloka. Sambúðin
við Guðrúnu og fjölskyldulífið áttu eftir að
reynast mikil þrautaganga enda bjuggu þau
alla tíð í sárri fátækt.
Sálarkreppa og sjálfsmorðstilraunir
Magnús og Guðrún eignuðust sitt íyrsta
barn 5. janúar árið 1900. Stúlkan lést aðeins
nokkura vikna. Alls áttu bömin eftir að verða
6 en flest þeirra dóu mjög ung og aðeins tvö
þeirra komust á legg.
I kjölfar erfiðleika og dauða fyrsta barnsins
leið Magnús miklar sálarkvalir og í öivinglun
sinni reyndi hann sjálfsmorð. Hér segir hann
frá þessum tveimur atburðum í lífi sínu.
9. Föstudagur. Heiðbjart og stillt veður,
nokkuð fr. Fór ég vestur. Þess skal getið að
meðan ég dvaldi á Isafirði, hafði ég allan mat
hjá S. Lautenant, og svaf hjá honum á hverri
nóttu, og þá hann enga borgun fyrir. Norðan-
vert við Skipabrekku, mætti ég 5 Súgfirðing-
um áleiðis til ísafjarðar, þar á meðal var Jón
Magnússon frændi minn á Langhól, sagði
hann mér að barnið mitt lægi í andlátinu; tjáði
frændi minn mér fregn þessa ærið hvassgeist-
lega, en slíkt getur haft óheppileg áhrif á
menn, og rangt gert að herma slíkar fréttir
með ósköpum. Ég hélt út í Bæ um kvöldið, en
bar þó þungt. Barnið mitt var lifandi, en sára
aumt, var það heimaskírt kvöldið áður (8.
febr.) og nefnt sem það átti að heita: Magda-
lena Símonía; Halldór vinnumaður Guðrúnar
Sigurðardóttur skírði bamið.
10. Laugardagur. Stillt og bjart veður, mikið
frost. Dó bamið mitt, um morguninn kl. 6. Fór
ég yfir að Þverá og beiddi Jens smið að láta mig
fá líkkistustokk um bamið, og hét hann því.“
Mars árið 1900
29. Fimmtudagur. Heiðbjart og stillt veður,
mikið frost. Var ég að reyna til á Isaf. að fá
lánaðar áðurnefndar 13 kr., beiddi ég alla sem