Morgunblaðið - 18.04.1999, Qupperneq 12

12 SUNNUDAGUR 18. APRÍL 1999
MORGUNBLAÐIÐ
ERLENT
Guntis Ulmanis, forseti Lettlands, kemur í heimsókn til Islands í dag
„Þjáningar hafa mótað
sögulega sjálfsvitund Letta“
Guntis Ulmanis, forseti Lýðveldisins Lett-
lands, kemur í fjögurra daga opinbera
heimsókn til íslands í dag og endurgeldur
-----------------------------------------
þar með heimsókn forseta Islands til Lett-
lands sl. sumar. Janis Udris, ritstjóri er-
lendra frétta við lettneska dagblaðið Latvi-
jas Vestnesis, skrifar hér um Ulmanis.
Morgunblaðið/Ásdía Ásgeirsdóttir
GUNTIS Ulmanis, forseti Lettlands, og Olafur Ragnar Grímsson, for-
seti Islands, er þeir lögðu krans að „frelsisstyttu" Letta í miðborg Riga
í opinberri heimsókn Ólafs til Lettlands sl. sumar.
GUNTIS Ulmanis tilheyrir
fjölskyldu sem hefur komið
mikið við sögu lettneskrar
stjórnmálasögu. Afabróðir hans,
Karlis Ulmanis, var síðasti forseti
Lettlands fyrir heimsstyrjöldina
síðari. Eftir að landið hafði verið
hernumið af sovézka hemum í júní
1940 var Karlis Ulmanis handtek-
inn og fluttur til Rússlands, en
slíkt varð hlutskipti þúsunda sak-
lausra, friðelskandi Letta. Hann
dó píslarvættisdauða í sovésku
fangelsi árið 1942.
Guntis Ulmanis og fjölskylda
hans hefur þurft að þola marga
raun vegna þess hlutverks sem
fyrri ættliðir gegndu. Hann er
fæddur 13. september 1939 í höf-
uðborginni Riga, en tvisvar á æv-
inni var hann fluttur þaðan í út-
legð. Fyrst í bernsku - jafnvel
sem eins og hálfs árs gamalt barn
var hann talinn hættulegur í aug-
um sovézka hernámsveldisins
vegna ættamafnsins „Ulmanis“.
Af þessum völdum kaus Guntis
Ulmanis síðar að nota nafn stjúp-
föður síns í staðinn, í því skyni að
forðast að vera knúinn í útlegð í
þriðja sinn.
„Eg minnist enn útlegðarlífsins
í Síberíu með ótrúlega stórum
trjám - ég hafði á tilfinningunni
að þau myndu falla á mig og
kremja mig,“ segir Ulmanis.
Eftir að hafa lokið hagfræði-
námi frá háskólanum í Riga starf-
aði Guntis Ulmanis um árabil í
sveitarstjómarmálum - fyrir borg-
arstjórn Riga - einkum á sviði
samgöngu- og skipulagsmála. Á
starfsferlinum þurfti hann oft að
líða fyrir að bera hið víðkunna
fjölskyldunafn.
Auk starfa sinna í borgarstjórn
Riga stundaði Guntis Ulmanis áð-
ur kennslu í hagfræði við Tækni-
háskólann og Háskólann í Riga.
Pórnarlömb
sovézkrar kúgunar
Ekki er úr vegi að rifja hér upp
nokkra þætti lettneskrar sam-
tímasögu. Lettland - eins og hin
Eystrasaltslöndin tvö, Eistland og
Litháen - var eitt fómarlamba al-
ræðishyggjunnar í sovézkri birt-
ingarmynd sinni, sem skilið hefur
eftir sig djúp sár á stórum hluta
aldarinnar. Lettland þurfti að þola
örlög sem smáríki hafa oft sætt,
sem leiksoppar stórvelda og hags-
muna þeirra.
Er þjóðfrelsishreyfingin vaknaði
af dvala með „söngbyltingunni" á
síðari hluta níunda áratugarins tók
Guntis Ulmanis virkan þátt í
henni. Eitt fyrsta verkefni hans í
nafni þjóðfrelsisvakningarinnar
var að stýra leitinni að gröf Karlis
Ulmanis, forsetans fyrrverandi.
Er stjórnmálaflokkar frjáls
Lettlands hófu störf á ný varð
Ulmanis félag í lettneska Bænda-
flokknum, sem hinn nafntogaði
afabróðir hans hafði stofnað. Nú
er Guntis Ulmanis heiðursformað-
ur flokksins.
Hinn 21. janúar 1991 endur-
heimti Lettland sjálfstæði sitt, og
ísland var fyrsta landið sem end-
umýjaði formlega viðurkenningu
sína á sjálfstæði þess. Önnur,
stærri ríki hikuðu aftur á móti og
vildu bíða þess hvemig stjómvöld
í Moskvu brygðust við.
Árið 1992 var Guntis Ulmanis
skipaður í stjóm Lettlandsbanka.
í þingkosningunum 1993 var hann
kjörinn á lettneska þjóðþingð, Sa-
eima, fyrir Bændaflokkinn. Hinn
7. júlí 1993 kaus þingið Ulmanis
forseta lýðveldisins. I júní 1996
var hann endurkjörinn.
Á þessum tveimur kjörtímabil-
um sínum í forsetaembættinu hef-
ur Guntis Ulmanis áorkað miklu.
Hann hefur beitt sér sérstaklega á
utanrfldsmálasviðmu, og hefur
náð miklum árangri í að tryggja
Lettlandi þátttöku í hinum ýmsu
alþjóðastofnunum, svo sem Evr-
ópuráðinu og Heimsviðskipta-
stofnuninni (WTO). Hornsteinar
lettneskrar utanríkisstefnu til
lengri tíma litið er að fá aðild að
Evrópusambandinu (ESB) og Atl-
antshafsbandalagnu (NATO).
Ulmanis hefur sýnt mikla stefnu-
festu við að fylgja þessum mar-
miðum eftir.
Samskiptin við
Rússa lykilatriði
Tímamótaviðburður forsetatíðar
Ulmanis var undirritun tvíhliða
rammasamnings Lettlands og
Rússlands, en samkvæmt honum
yfirgáfu rússneskar hersveitir lett-
neskt yftrráðasvæði hinn 31. ágúst
1994 - 54 árum eftir að hernámið
hófst. Með tilliti til þessa segja
Lettar oft, að heimsstyrjöldin síð-
ari hafi ekki lokið í Lettlandi fyrr
en á þessum degi.
Annar mjög mikilvægur við-
burður í forsetatíð Guntis Ulmanis
var þegar þingið samþykkti breyt-
ingar á löggjöf um ríkisborgara-
rétt, að undangengnum hörðum
deilum. Hálfrar aldar sovézkt her-
nám skildi eftir sig erfiðan bagga
að bera - um 600.000 rússnesku-
mælandi ríkisfangslaust fólk. Auk
þeirra dvelja yfir 22.000 fyrrver-
andi hermenn Sovéthersins á eft-
irlaunum; í Lettlandi, og tryggði
rammasamningur Lettlands og
Rússlands þeim rétt til þess
áfram.
Nú eru ákvæði hinnar endur-
skoðuðu íákisborgararéttarlög-
gjafar á þann veg, að hver sem er,
sem er allur af vilja gerður, getur
samlagast lettnesku samfélagi og
öðlast lettneskan rfldsborgararétt.
Ulmanis er kvæntur Aine
Ulmane, fæddri Shtelce. Þau eiga
tvö uppkomin böm.
Síðustu dagana fyrir opinbera
heimsókn Ulmanis til Islands fór
fram áberandi umræða í lettnesk-
um fjölmiðlum um þjáningar
Letta á hemámsámm Sovét-
manna og Þjóðverja. „Hver sá,
sem gengið hefur í gegn um allt
þetta, getur aldrei gleymt þeirri
reynslu. Hún má aldrei aftur end-
urtaka sig, við verðum að leggja
allt í sölurnar til að hindra það,“
segir forsetinn. „Umfram allt
verðum við að gera okkur grein
fyrir því, að þessi langa kúgunar-
tíð hefur mótað eitt aðalsmerki
lettnesks þjóðemis - hina sögu-
legu sjálfsvitund."
Málaferli gegn dönsku stjórninni vegna nauðungarflutninga 105 Grænlendinga frá Thule árið 1953
Grænlenska heimastjórn-
in herðir kröfur sínar
Kaupmannahöfn. Morgunblaöiö.
DÓMUR í fyrsta máli grænlenskra
borgara gegn dönsku stjóminni
verður kveðinn upp síðar í mánuð-
inum. Málið snýst um meinta nauð-
ungai-flutninga 105 Grænlendinga
1953, vegna framkvæmda Banda-
ríkjamanna í Thule. Einn þáttur
þessa máls var að danska stjórnin
og heimastjórnin sömdu um nýjan
flugvöll og borguðu Danir um
helming kostnaðarins. Nú hefur
Jonathan Motzfeldt formaður
grænlensku landstjórnarinnar hins
vegar krafist þess að Danir greiði
allan kostnaðinn. Grænlendingar
hafa einnig farið fram á að Danir
biðjist afsökunar á nauðungar-
flutningunum 1953, en Poul Nyrap
Rasmussen forsætisráðherra vildi
ekki teygja sig lengra en að segja
að hann harmaði þá.
Tvískinningur Dana olli reiði
Grænlendinga
Thule-málið og flugvallarfram-
kvæmdirnar eiga upptök sín í
hemaðarframkvæmdum Banda-
ríkjamanna á 6. áratugnum og
stefnu Dana, sem seinni tíma rann-
sóknir hafa sýnt að fól í sér tví-
skinnung. Stefna Dana var að
kjamorkuvopn ættu ekki að vera á
dönsku landi eða í flugvélum, sem
flygju yfir danskt land. í vamar-
samningi Dana og Bandaríkja-
manna frá 1951 era kjamorkuvopn
ekki nefnd, en hann má túlka sem
samþykki Dana fyrir slíkum vopn-
um á Grænlandi.
Þegar Bandaríkjamenn vildu fá
úr því skorið 1957 hvort þeir
mættu hafa kjamorkuvopn á
Grænlandi eða ekki, vísaði H.C.
Hansen forsætisráðherra til samn-
ingsins frá 1951 og gerði Banda-
ríkjamönnum ljóst að stjómin
óskaði ekki eftir að vera innt eftir
frekara samþykki. Þá gat danska
stjómin bæði haldið stefnu sinni og
góðu sambandi við Bandaríkja-
stjóm. Þessi tvískinnungur, sem
smám saman hefur komið í ljós,
hefur vakið mikla reiði Grænlend-
inga. Þegar B52-sprengjuflugvél
með kjamorkuvopn hrapaði 1968 á
Grænlandi var danska stefnan enn
undirstrikuð, en skömmu síðar
gerði danska stjómin samning við
Bandaríkjastjórn um bann við
kjarnorkuvopnum á Grænlandi.
Eftir því sem best er vitað hafa þau
ekki verið þar síðan.
Thule-byggðin flutt vegna
bandarískra umsvifa
Hluti af umsvifum Bandaríkja-
manna var bygging flugvallar við
Thule 1953. Þar vom 105 græn-
lenskir veiðimenn og fjölskyldur
þeirra fyrir og vom flutt nauðug til
nýrra byggða 150 kílómetmm
norðar í mai það ár. Áttatíu þessara
manna og afkomenda þeirra hafa
nú höfðað mál á hendur dönsku
stjóminni og krefjast 156 milljóna
danskra króna, tæplega tveggja
milljarða íslenskra króna, í skaða-
bætur. Um er að ræða 136 milljónir
fyrir tap á veiði í 45 ár og tuttugu
milljónir fyrir sjálfa flutningana.
Ríkislögmaðurinn danski hafnar
kröfunum á þeim forsendum að
ekki sé hægt að tala um eignamám
samfara flutningunum í maí 1953,
því danska stjómarskráin og um
leið ákvæði hennar um eignarrétt
hafi ekld tekið gildi fyrr en með
nýrri stjómarskrá 5. júní það ár,
sem einnig náði til Grænlendinga.
Lögmenn Grænlendinganna vísa
hins vegar til þess að danska
stjómin hafi hvað eftir annað full-
yrt á vettvangi Sameinuðu þjóð-
anna að öll dönsk borgararéttindi
giltu einnig um Grænlendinga.
Fyrir dómnum hafa ýmis atriði
komið upp. Til dæmis þurfti að
endurtaka vitnaleiðslur nýlega, þar
sem vafi lék á að rétt hefði verið
túlkað eftir grænlensku vitni, sem
vitnaði á móðurmáli sínu. Einnig
hefur leikið vafi á hvort hægt væri
að höfða málið, þar sem sumir
málshefjenda era látnir.
Hertar kröfur
landstjómarinnar
Nú þegar athyglin beinist að
Grænlandi hefur Motzfeldt land-
stjómarformaður notað tækifærið
og hert flugvallarkröfumar á hend-
ur dönsku stjóminni. Danska
stjómin kom 1997 til móts við kröf-
ur Grænlendinga um nýjan flugvöll
sem bætur fyrir tvískinnung Dana
í kjamorkumálunum. Þar með átti
að binda enda á frekari kröfur
Grænlendinga vegna málsins.
Með samkomulaginu skuldbatt
danska stjómin sig til að byggja
flugbraut í Qaanaaq, um 100 kíló-
metra norðan Thule-stöðvarinnar.
Danir leggja þó ekki fram auka-
fjárveitingu til framkvæmdarinnar,
heldur kom féð frá framkvæmdum
við flugvöllinn í Dundas, sem hætt
var við vegna andstöðu Banda-
ríkjamanna við farþegaflug þama.
Danir ætluðu að leggja 47 milljónir
danskra króna til brautarinnar, en
Grænlendingar sjálfir að greiða 30
milljónir. Rekstur brautarinnar er
ódýrari en í Dundas, svo þar spar-
ar landstjórnin.
Nú hefur Motzfeldt krafist þess
að Danir greiði allan kostnaðinn af
flugbrautinni. Það var Lars Emil
Johansen þáverandi landstjórnar-
formaður, sem gerði samkomulagið
á sínum tíma, en hann styður ekki
sjónarmið Motzfeldts nú. Andstaða
Bandaríkjamanna við almennar
samgöngur á þessu slóðum hefur
að mati landstjómarinnar heft
mjög þróun þessa svæðis og tor-
veldað móttöku ferðamanna þar.