Morgunblaðið - 29.08.1999, Blaðsíða 16

16 B SUNNUDAGUR 29. ÁGÚST 1999
MORGUNBLAÐIÐ
Ein frægasta og besta mynd íslend-
inga, Börn náttúrunnar, hampar
tveimur af bestu lcikurum okkar fyrr
og síðar, Sigríði Hagalin og Gisla
Halldórssyni. Hér eru þau stödd á
vegum úti. Miklabrautin að baki,
æskustöðvarnar í óljósri fjarlægð,
dulúðin yfír og allt um kring.
Faye Dunaway. Estelle Parsons, Gene Hackman, Michael J. Pollard
og Warren Beatty - hér er það samankomið. Frægasta þjóðvega-
gengi Bandarikjanna, kennt við höfuðpaurana, Bonnie og Clyde.
Endastöðin er Miklagljúfur (Grand Canyon), hjá stöllunum í Thelmu
og Louise, einni þéttustu vegamynd siðari ára.
EKIÐ AF STAÐ
að er umdeilanlegt, nánast
smekksatriði, hvenær vega-
myndin hefur sína mishæðóttu
ökuferð, enda hugtakið teygj-
anlegt. Hábandarísk að ætt og
uppruna, sprottin uppúr sér-
stæðri, eirðarlausri þróun og menn-
ingu þessa víðfeðma ríkis, þangað
sóttu menn í von um betra líf. Sú leit
var löng og ströng, að vissu leyti lýk-
ur henni aldrei þó land sé numið.
Hvorki í hefðbundnum skilningi né í
listalífinu, þar sem andi rótlausra for-
feðranna svífúr yfir ljóðskáldum, rit-
höfundum og ekki síst kvikmynda-
gerðarmönnum. Landnemamir voru í
sleitulausri framsókn í vestur. Saga
Bandaríkjanna fyrstu árhundruðin er
mikið til um baráttu þessara manna
við að skapa nýjan heim. Kanna og
leggja undir sig heimsálfu ólýsan-
legra andstæðna, takast á við náttúr-
una og frumbyggjana á stanslausri
framrásinni. Sú saga er misjöfn sem
önnur mannanna verk og varð skáld-
um fljótt yrkisefni, enda stórbrotin,
litrík og ævintýraleg í fegurð sinni og
ijótleika. Mýgrútur vestra fjallar um
einfara sem völdu sínar eigin leiðir en
rákust illa í hóp. Undu glaðastir við
einveru óbyggðanna, fáfamar reið-
götur og dýraslóðir villta vestursins.
Á vissan hátt em þeir undanfarar
vegamynda samtíðarinnar.
Ein fyrsta bókin sem sá sem þess-
ar línur skrifar fékk dálæti á var
Þrúgur reiðinnar - Grapes of Wrath,
með slíkum verkum var tónninn gef-
inn fyrir vegamyndina. Bound for
Glory (‘76), Oskarsverðlaunamyndin
margfalda um lífshlaup þjóðlaga-
söngvarans Arlos Guthrie, er einmitt
sprottin uppúr hliðstæðu ferðalagi.
Þá er ekki fjarri lagi að álíta perlur
einsog ævintýri Marks Twain um
Tom og Stikilsberja-Finn, fyrirrenn-
ara vegamyndarinnar - þó vegurinn
þeirra væri Mississippi-móðan.
Frá því John Ford kvikmyndaði
meistaralega hið mikla ritverk Stein-
becks, hafa hjólin snúist hratt á hin-
um ýmsu leiðum bókmennta og kvik-
mynda. „Beatkynslóðin“ kom fram á
sjónarsviðið á sjötta áratugnum með
erkibítnikkinn, rithöfundinn Jack
Kerouac, í fremstu víglínu. Megin-
verk hans, Á vegum úti - On the
Road (‘57), sem fjallar um hamslausa
vonarleit nokkurra ungmenna, hafði
umtalsverð áhrif á stefnur og gjörðir
hinna ólíkustu listamanna, ekki síst
kvikmyndagerðarmanna, sem á eftir
komu. Þama kemur fram hið gegn-
umsýrða friðleysi sem einkennir
Vegamyndin - Road
Movie, er yngst kvik-
myndategunda,
(,genre). Þekkt og löngu
viðurkennt hugtak í
kvikmyndaheiminum,
hefur hún þó ekki enn
fengið sinn sjálfsagða
sess í uppflettiritum né
gagnabönkum sem að-
altegund. Sæbjörn
Valdimarsson hefur
„alist upp með“ þessu
skemmtilega kryddi í
kvikmyndaheiminum,
haft tækifæri til að
fylgjast með þróuninni
lengst af, og haft af því
ómælda ánægju. Það
sem hér fer á eftir er
afrakstur þeirrar
reynslu - stiklað á stóru
um síbreytilegt lands-
lag veganna.
góðar vegamyndir. Hollywood gerði
myndina Heart Beat (‘80) um þá fé-
laga, Kerouac og Neil Cassidy (John
Heard og Nick Nolte), hún var vond
og leiðinleg.
AF MIKLUBRAUTINNI
Aðalástæðan sem gerir vega-
myndina mikilvæga hérlendis er sú
að íslenskir kvikmyndagerðannenn
hafa verið hallir undir þessa nútíma-
legustu tegund viðfangsefna. Okkar
víðfrægasta mynd, að öðrum ólöst-
uðum, Börn náttúrunnar, er vega-
mynd einsog þær jjerast bestar.
Sama má segja um A köldum klaka,
aðra mynd eftir Friðrik Þór Frið-
riksson, þó ólíkar séu á flesta lund.
Þessar myndir eru tvímælalaust þær
áhrifamestu í íslensku flórunni og
heilsteyptustu. Tekst að segja það
málalengingalaust, sem þær ætla
sér. Halda sig á fyrirfram ákveðinni
vegaáætluninni. Onnur íslensk til-
brigði við stefið er hin gamansama
en misjafna Stuttur Frakki. Blossi
(‘97), sú yngsta, fer af stað á
áttagatatryllitæki en endar á felgun-
um. Ekki má gleyma Andra dansen
(‘84), sem Lárus Ýmir Óskarsson
gerði í Svíþjóð.
í stuttu máli má segja að einkenni
tegundarinnar sé þessi eilífa, sleitu-
lausa leit okkar að einhverju öðru -
helst betra - en því sem maður hefur.
Þörf mannsins að ferðast, lenda í æv-
intýrum, kynnast nýju umhverfi,
persónum, ekki síst sjálfum sér. Á
hinn bóginn að flýja þetta allt saman
í fjölda eltingarleikja undir ólíkleg-
ustu kringumstæðum. Á tuttugustu
öldinni hefur leitin einkum farið
fram á malbikinu, hinni endalausu,
ómissandi líflínu samtímans. Gatan;
sveitavegir, borgarstræti, hrað-
brautirnar, verða með hverju árinu
veigameiri þáttur í lífi okkar allra og
setja þar af leiðandi æ meira mark á
menningu og listsköpun líðandi
stundar. Það er ekki úr vegi að kalla
vegamyndina hinn kynlega kvist
kvikmynda samtímans. Endurspegl-
ar samtíðina og segir oftar en ekki
sögu undirmálsmanna, einstaklinga
sem af einhverjum ástæðum falla
ekki inn í hina hefðbundnu þjóðfé-
lagsmynd. Eru jafnvel svolítið „úti
að aka“, einsog sagt er. Atburðarás-
in gegnsýrð af uppsteit og andófi
gagnvart viðteknum venjum. Gjarn-
an gerð fyrir lítið fé, jafnvel af van-
efnum. Sökum þessara sérkenna er
hún í hugum margra aðlaðandi og
áhugaverð. Sönn vegamynd er jafn-
an fjarri viðteknum formúlumynd-
um, persónurnar og sagan eiga að
vera „öðruvísi".
í mínum huga kemst vegamyndin
næst því að jafnast á við smásöguna
og ljóðið. Segir afmarkaða sögu á
sparsaman og meitlaðan hátt. Skrá-
setur gjörðir persóna sinna frá ein-
um stað til annars. Það ferðalag get-
ur verið á ýmsa lund: Rómantískt,
harmrænt, fyndið, flónskt, viturlegt,
glæpsamlegt, guðdómlegt.
MALBIK OG
MIÐNÆTURKÚREKAR
Það var ekki fyrr en á sjöunda
áratugnum að farið var að ræða um
vegamyndina af alvöru sem nýja
tegund. Rótleysið sem einkenndi
þessa miklu byltingartíma, koll-
steypan í umræðunni, tónlistinni og
umhverfinu, ástalífinu. Til samans
sköpuðu þessir þættir rétta jarðveg-
inn fyrir ferska vinda á kvikmynda-
sviðinu. Ef það var einhver ein
mynd sem gaf tóninn, þá er það tví-
mælalaust Easy Rider (‘69), lítil og
ódýr, sem öllum á óvart sló heldur
betur í gegn. Sprottin uppúr hug-
myndafræði hippatímans, segir hún
sögu tveggja, ungra, friðlausra
manna (Dennis Hopper og Peter
Fonda). Þeir leggja upp frá Los
Angeles í leit að frelsi - hinni goð-
sagnakenndu Ameríku. Komast
hinsvegar að því að utan borgar-
marka fá landar þeirra gjarnan
glýju í augun af reykmettaðri
hippapólitíkinni. Það elska ekki allir
alla, margir vilja fremur heyja stríð
og drepa, en njóta unaðar ástalífs-
ins. Myndin er í aðra röndina lof-
söngur um frjálsar ástir, eiturlyfja-
neyslu og önnur séreinkenni sjö-
unda áratugarins, og hafði gífurleg
áhrif á blómakúltúrinn. Þessa und-
arlegu tíma þegar uppreisn æskunn-
ar gegn steinrunnum skoðunum
hinna eldri fór úr böndunum. Lausn-
in á vandamálum tilverunnar var
ekki fólgin í hassvímu né stjórnlaus-
um samförum. Þeir félagar, Hopper
og Fonda, voru börn síns tíma;
„peace, man“, dröfuðu þeir kóf-
reyktir, fúlskeggjaðir, með hár á
herðar niður, að hætti víkinga. Gjó-
uðu augunum undan ábúðamiklum
sólgleraugum og reyndu að festa
rammskakkar sjónirnar á malbikið
með Harley Chopperinn á milli fót-
anna. Urðu tákn síns tíma um frelsi,
hömlulaust án skilyrða. Að mörgu
leyti forvitnileg mynd, en vegur ekki
eins þungt í dag, þessi skjönsýn