Morgunblaðið - 26.05.2000, Qupperneq 4

4 C FÖSTUDAGUR 26. MAÍ 2000
MORGUNBLAÐIÐ
BÍÓBLAÐIÐ
Lionel Stander bregst harkalega vfð í Blindgötu.
Catherine Deneuve gleður augað í Repulsion.
Strokufanginn Roman Polanski
Flestir kvikmyndaleikstjórar viröast í
fljótu bragði lifa nokkuö hversdagslegu
lífi. Pólski leikstjórinn Roman Polanski er
undantekning sem sannar þessa reglu;
ævi hans hefurverið ævintýri líkusten
minnir stundum á grískan harmleik, skrif-
ar Jónas Knútsson í fyrri grein sinni um
Polanski ítilefni af sýningum á nýjustu
mynd hans sem hefjast hérlendis um
næstu helgi.
POLANSKI er pólskur gyðingur.
Hann er komungur þegar seinni
heimsstyrjöldin brestur á og verður
viðskila við fjölskyldu sína. Móðir
hans lést í fangabúðum nasista í
Auschwitz og Polanski komst á ver-
gang. Sjálfur lýsir hann þessum
hrakningum í sjálfsævisögunm Rom-
an. Þessi harmsaga minnir um margt
á bók eftir landa hans Jerzi Kosinski,
Skræpótta fuglinn. Polanski er margt
til lista lagt. Hann er hins vegar einn
mesti ógæfumaður sem sest hefur í
leikstj órastólinn.
Formið verður ekki ritskoðað!
Roman Polanski steig á fjalimar
fjórtán ára gamall og var innan tíðar
orðinn fullburða leikari. Þá nam hann
myndlist, skúlptúr og teikningu í
Kraká. Því næst hóf fjöllistamaðurinn
fimm ára nám í kvikmyndagerð í
Lodz. Áhrif absúrdismans settu svip
á verk hans en þau drógu dám af
leikritum eftir Becket og Ionesco.
Myndir eftir Polanski era í ætt við
súrrealisma. Þar má kenna áherslu
stefnunnar á ofbeldi og blygðunarmál
en súrrealistarnir sögðu skynsemis-
dýrkun liðinna alda stríð á hendur.
Kvikmyndaskólinn í Lodz var sá
besti sinnar tegundar í víðri veröld
um það leyti sem Polanski útskrifað-
ist. Helstu leikstjórar í Póllandi,
Skolimowski, Zanussi og Kieslovski
gengu í þennan skóla um þær mundir.
Andrzej Wajda, frægasti kvikmynda-
maður Pólverja, nam kvikmyndagerð
í Lodz en nokkru fyrr á öldinni. Vald-
hafar í Póliandi settu kvikmynda-
mönnum þröngar skorður í efnisvali
líkt og tíðkast í kommúnistaríkjum;
Polanski og starfsbræður hans urðu
að bíta á jaxlinn og bölva í hljóði en
gáfu sér lausan tauminn í formi og
efnistökum. Myndir eftir Polanski
bera þessa enn merki. Sem leikstjóri
og kvikmyndamaður hefur hann ótrú-
legt vald á miðlinum. A hinn bóginn
má segja að stundum sofi einnig hinn
góði Hómer; oft eru hnökrar á hand-
riti, persónur óræðar og á köflum
engu líkara en sögumaður haldi ekki
þræði. Polanski virðist meira í mun að
magna fram seiðandi andrúmsloft en
segja sögu enda er það oftast sögusv-
iðið frekar en persónurnar sem festist
í minni.
Enginn er spámaður...
Polanski kvað sér fyrst hljóðs með
stuttum skólamyndum. Tekið var eft-
ir sveinsstykki leikstjórans í fullri
lengd, Hnífi í vatninu (Nos W
Wodzie) um allar jarðir þótt myndin
vekti lítinn fögnuð í heimalandinu.
Formanni pólska kommúnistaflokks-
ins, Gomulka, var lítt skemmt og taldi
að Polanski drægi íram allt það
versta í þjóðarsálinni. Myndin var
hrópuð niður á flokksþingi kommún-
ista árið 1964 og Polanski allar bjarg-
ir bannaðar. Undirróðsmaðurinn sá
sitt óvænna og flýði land. Leikstjór-
inn hélt til Bretlands þar sem hann
gerði tvö drungaleg kammerverk,
Blindgötu (Cul-de-sac) og Viðbjóð
(Repulsion), bæði af sama toga
spunnin og skólamyndimar. Þaðan lá
leiðin vestur um haf. Þar hlaut Pol-
anski heimsfrægð fyrir myndir á borð
við Barn Rosemary (Rosemary’s
Baby) og Kínahvei-fið (Chinatown).
Leikstjórinn hefur einatt verið
milli steins og sleggju. Hann hefur
notið of mikillar lýðhylli til að hann
falli í kramið hjá menningarvitum. A
hinn bóginn var Polanski ekki líkleg-
ur til að gera svokallaðar metsölu-
myndir í Hollywood til lengdar, þótt
ekkert hefði í skorist. Líkt og Stanley
heitinn Kubrick hefur hann farið bil
beggja í þessum efnum og gert kvik-
myndir sem orðið hafa feykivinsælar
án þess að slá af listrænum kröfum.
Polanski er hrakfallabálkur og jafnan
lentur í einhveijum óförum fyrr en
varir og erfitt að vega og meta að
hverju marki þetta gæfuleysi hefur
háð honum sem listamanni.
Mistækur snillingur
Kvikmyndir eftir Polanski hafa
verið ærið misjafnar að gæðum. Þótt
mistækur sé hefur skólunin frá Lodz
reynst honum gott veganesti. Leik-
stjórinn hefur hvað eftir annað teflt á
tæpasta vað í efnisvali og efnistökum
og virðist ekki mildast með árunum
nema síður sé. Þótt margar myndir
eftir hann, t.d. Hvað? (Che?), Sjóræn-
ingjar (Pirates) og Á reiðiskjálfi
(Frantic) hafi lítið sér til ágætis, er
handbragðið á öllu sem hann lætur
frá sér fara vandað þótt oft sé á huldu
hvað leikstjóranum gangi til.
Myndir eftir Polanski er aldrei
lausar við metnað eða léttvægar. Ef
til vill er mest bragð að þeim myndum
eftir leikstjórann sem þykja mein-
gallaðar, Blindgötu (Cul de sac), Ótta-
lausu blóðsugubönunum (The Fear-
less Vampire Killers), Macbeth og
Leigjandanum (The Tenant). Mynd-
imar sem Polanski gerði garðinn
frægan með í Bandaríkjunum, Bam
Rosemary (Rosemary’s Baby) og
Chinatown, em sléttari og felldari en
gætu verið eftir hvaða öndvegisleik-
stjóra sem er. Grallarinn Polanski er
skemmtilegastur þegar hann lætur
allt vaða þótt hann slái staka feilnótu.
Myndin Bam Rosemary (Rose-
maiýs Baby) malaði gull í Bandarikj-
unum á sjöunda áratugnum. Þar seg-
ir frá konu sem ber undir belti bam
sjálfs myrkrahöfðingjans. Myndin
var fmmraun Polanskis í Hollywood.
Gagnrýnendur lofuðu Polansld í há-
stert. Pólverjinn er í raun fyrsti aust-
ur-evrópski kvikmyndaleikstjórinn,
ef ekki sá síðasti, sem hlýtur frægð í
Hollywood eftir seinni heimsstyrjöld.
Italski leikstjórinn Federico Fellini,
aðspurður hvort hann sæi aldrei eftir
því að hafa ekki hætt sér vestur um
haf, svaraði því til að hann væri ítali í
húð og hár og við því væri ekkert að
gera. Maður eins og Polanski væri
hins vegar gyðingurinn gangandi en
gyðingar væm í eðli sínu allra þjóða
kvikindi. Furðu vekur að sami maður
geti fengist við kvikmyndagerð jöfn-
um höndum í Póllandi, Bandaríkjun-
um og Frakklandi og á Bretlandi og
ítalru án þess að vera eins og fiskur á
þurrn landi.
Gæfa eða
gjörvileiki
Sama sumar var Polanski harmi
lostinn. Sinnisveikur leiðtogi eins
konar trúarsafnaðar, Charles Man-
son að nafni, skipaði lærisveinum sín-
um að myrða plötuútgefanda nokk-
um sem hafnað hafði tónsmíðum
Mansons, af fullskiljanlegum ástæð-
um. Ódæðismennimir fóm húsavillt
og komu að veislu þar sem eiginkona
Polanskis, Sharon Tate, var íyrir en
hún gekk með fyrsta bam þeirra
hjóna. Vandsveinar Mansons eirðu
engu og myrtu Tate og aðra veislu-
gesti án iðrunar eða eftirsjár. Pol-
anski lifði af hörmungar seinni heims-
styrjaldar en mátti ganga í gegnum
þær á nýjan leik á friðartímum. Flest-
um er hulið hvemig menn á borð við
Roman Polanski fá haldið sönsum
þótt örlögin leiki þá svo grátt. Líf
leikstjórans virðist stundum vera
sama súrrealíska martröðin og blasir
við í verkum hans. Móðir Polanskis,
eiginkona og ófætt barn létu öll lífið
íyrir hendi sinnulausra morðingja
sem höfðu engan ábata af ódæðinu.
Þótt Polanski hefði mátt þola mefra
en langflestir á h'fsleiðinni var þrauta-
göngu hans fráleitt lokið.
Blódsugur dansa menúett í Óttalausu blóðsugubönunum (The Fearless
Vampire Killers).
Tveir dándimenn úr myndinni Blindgötu (Cul-de-sac).
Polanski vlð tökur á nýju myndinni The Ninth Gate.
Polanski á yngri árum.