Morgunblaðið - 26.05.2000, Blaðsíða 7

6 C FÖSTUDAGUR 26. MAÍ 2000
MORGUNBLAÐIÐ
BÍÓBLAÐIÐ
HIÐ óvænta, umsnúningur á at-
burðarás, afhjúpun á leyndarmáli
hennar, skyndiárás á skilningarvit
áhorfandans, snilldarleg beiting
myndmálsins á kaflaskilum sög-
unnar, snjallar setningar í samtöl-
um, tæknileg afrek í sögulegu sam-
hengi. Allt þetta og meira til
einkennir þau atriði sem áhorfend-
ur kvikmynda geyma umfram önn-
ur í meðvitund sinni og ekki síður
undirmeðvitund.
Eins og ég hef áður komið inn á
hér í blaðinu er athyglisvert að at-
riðin í tveimur efstu sætunum á
lista The Observer snúa að óvenju
snjallri beitingu myndmáls á ör-
lagastundum ólíkra spennumynda.
I efsta sætinu er hápunktur The
Usual Suspects eða Góðkunningja
lögreglunnar sem Bryan Singer
leikstýrði árið 1995. Þessi mynd er
óneitanlega einhver albesta
spennumynd seinni ára, byggð á
úthugsuðu og hugmyndaríku hand-
riti Christophers McQuarrie, þar
sem fylgst er með rannsókn á saka-
máli uns afhjúpað er á umræddu
augnabliki hvernig lykilvitnið hefur
afvegaleitt hana. Mynd og hljóðrás
spila þannig saman að skyndilega
rennur upp fyrir áhorfandanum,
rétt eins og rannsakandanum, sem
leikinn er af Chazz Palminteri, að
vitnið, sem hann hefur verið að yf-
irheyra, leikið af Kevin Spacey,
hefur spunnið upp framburð sinn
út frá upplýsingatöflunni á veggn-
um fyrir framan hann. Vitnið er í
raun hinn dularfulli höfuðpaur
Keyser Soze. Þessi afhjúpun er
byggð upp á afturhvörfum (flash-
backs) á hljóðrás, þar sem Spacey
segir: „Þetta er allt þarna. Ég er
að segja þér sannleikann, ég sver,“,
tónlistin breytir um stíl og hrynj-
andi um leið og Palminteri virðir
fyrir sér upplýsingatöfluna og ein-
stakir þættir í vitnisburðinum
blasa þar við. Kaffíbolli fellur í
gólfið í hægagangi, myndleiftur úr
frásögninni, sem á undan fór, ber
fyrir augu, „og atriði sem áhorf-
endur héldu að hefðu ákveðna þýð-
ingu fá allt aðra merkingu," hefur
The Observer eftir leikstjóranum.
Það sem við héldum að væri sann-
leikur reynist vera uppspuni, lygi.
Þegar McQuarry vann handritið
var þetta atriði það næstfyrsta sem
hann skrifaði og þannig var mynd-
in í raun skrifuð afturábak, sem er
eðlilegt; öðruvísi væri tæpast unnt
að byggja upp þessa -sérkennilegu
atburðarás.
Morðið í sturtunni
The Usual Suspects er ekki enn
komin í flokk sígildra mynda. Þar
er hins vegar fyrir löngu mætt
myndin sem lagði til atriðið í 2.
sæti listans í The Observer, Psycho
sem Alfred Hitchcock gerði árið
1960. Morðið á Janet Leigh í
sturtuklefanum á Bates-mótelinu
er eitt áhrifamesta atriði kvik-
myndasögunnar. Gríðarlegur fjöldi
hrollvekna og spennumynda, sem
gerðar hafa verið síðan, hefur tekið
Endingargildi kvikmynda fyrir
áhorfandann er býsna misjafnt.
Þær lifa eöa deyja í minni hans af
ýmsum ástæðum, sumum pers-
ónulegum, öörum listrænum.
Breska vikublaöió The Observer
telur aö kvikmyndir lifi í augna-
blikum eöa atriöum fremur en
heild og kannaöi nýlega hjá les-
endum sínum hverværu 100 eft-
irminnilegustu atriöi kvikmynda-
sögunnar. Árni Þórarinsson veltir
fyrir sér nokkrum dæmum af list-
anum.
tæknilega útfærslu þess sér til fyr-
irmyndar með einhverjum hætti og
margar hreinlega hermt eftir því.
Þrjár fremur lélegar framhalds-
myndir hafa einnig litið dagsins
ljós og leikstjórinn Gus van Sant
reyndi nýlega að endurgera Psycho
með fáfengilegri útkomu.
Psycho var tekin á sex vikum og
kostaði aðeins 800 þúsund dollara
(um 56 milljónir króna). Sturtu-
atriðið er 45 sekúndna langt og var
tekið á sjö dögum frá 70 mismun-
andi myndvinklum, snöggklippt af
George Tomasini, sett skerandi
tónhnífum eftir Bernard Herrmann
og forteiknað af Saul Bass, sem
reyndar hélt því fram síðar að
hann hefði sjálfur leikstýrt því, en
það hefur Janet Leigh borið til
baka. Myndin er tæplega hálfnuð
þegar hún tekur þessa óvæntu
vendingu - aðalpersónunni er stút-
að - og sagan breytir um stefnu.
Um áhrif þessa atriðis hefur Hitch-
cock sagt að hann gleðjist mest yfir
því að áhorfendur hafi ekki verið
helteknir af inntaki þess eða boð-
skap og heldur ekki af leiknum:
„Þeir voru alteknir myndmálinu
sjálfu, hreinu og kláru.“
Þetta er laukrétt; það sem
Hitchcock gerði með myndmálinu
hafa sporgöngumennirnir reynt að
betrumbæta með blóðgusum og
tæknilegum bægslagangi, sem að-
eins afhjúpa getu- og hugmynda-
leysi þeirra.
„Sjokk“ og
lokahnykkir
Þessi atriði í tveimur efstu sæt-
um listans eru prýðileg dæmi um
velheppnað spennumyndmál; það
fyrra kemur áhorfendum efnislega
í opna skjöldu, það seinna þenur
taugar hans til hins ýtrasta með
tæknilegri hnitmiðun og ræðst svo
skyndilega á skilningarvitin með
myndrænum og hljóðrænum rýt-
ingum. Bæði sitja eftir í minninu.
t
■ - .

Maestro þitt FÉ HVAR SEM ÞÚ ERT
MORGUNBLAÐIÐ
FÖSTUDAGUR 26. MAÍ 2000 C 7
BIOBLAÐIÐ
Ekki er beinlínis skrýtið að svoköll-
uð „sjokkatriði“ er víða að finna á list-
anum. Að fá áhorfendur til að
hrökkva við hefur verið algengt
markmið kvikmyndahöfunda frá upp-
hafi og smám saman verður æ erfið-
ara að segja „bö!“ með áhrifaríkum,
að ekki sé minnst á eftirminnilegum
hætti eftir því sem tæknibrellurnar
gera allt, bókstaflega allt, mögulegt
og sýnilegt.
í 23. sæti listans er atriði sem sann-
arlega hefur haft mikil áhrif á visinda-
skáldskap og hrollvekjur í kvikmynd-
um frá því myndin kom fram, árið
1970 og hafði a.m.k. þá tilætluð áhrif
á áhorfendur: í Alien eftir Ridley
Scott er áhöfn geimskipsins Nostr-
amo á leið til jarðar, grunlaus um að
innanborðs leynist óhugnanleg geim-
ófreskja. Áhöfnin situr við matborðið
þegar einn þeirra, leikinn af John
Hurt, fer að kasta upp. Þar sem hann
liggur á bakinu með félaga sína um-
hverfis sprettur allt í einu upp úr
maga hans lítið skrímsli, sem einna
helst líkist áli, og spýtir blóði yfir
áhöfnina. Þetta tæknibrellusjokk hef-
ur verið aukið og endurbætt í ótelj-
andi myndum síðan, þar sem svona
skrímsli opnar skolt eða gogg, eftir
atvikum, og gusar einhverju gúmmel-
aði út úr sér og svo kemur annað
skrímsli sömu leið og svo annað og
annað og annað...
Flest, ef ekki öll, „sjokkatriðin“ á
listanum eru innanúr miðjum mynd-
um. Gott dæmi um mynd þar sem
sjokkið kemur hins vegar í bláendann
er að finna í 53. sæti listans. Það er
öllu einfaldara og hrárra en atriðið úr
Alien og ekki eins tæknibrellubundið.
Þetta er lokaatriði hrollvekjunnar
Carrie frá 1976. Þar segir Brian De
Palma áhrifaríka sögu Stephens King
af hlédrægri stúlku sem meðvitað og
ómeðvitað svarar ofsóknum, nú kallað
einelti, skólafélaga sinna með yfirskil-
vitlegum hæfileikum sínum en brenn-
ur inni í lokauppgjörinu. Myndinni
virðist vera að ljúka þegar einn of-
sækjenda Carrie gengur full sektar-
kenndar að gröf hennar og leggur
blóm á leiðið. Þá kemur endirinn á
eftir endinum: Skyndilega ryðst hönd
upp úr moldinni og grípur í ofsækj-
andann. Höfundurinn tekur áhorfand-
ann hálstaki þegar sá síðarnefndi
heldur að hann sé sloppinn frá mynd-
inni.
Það eru fáar ef nokkrar aðrar loka-
senur á listanum yfir eftirminnileg-
ustu augnablik kvikmyndanna. En
þetta á sannarlega skilið sitt sæti.
Þess má geta að De Palma skaut at-
riðið afturábak og að höndin tilheyrir
í raun leikkonunni Sissy Spacek, sem
lék Carrie, en hún var innilokuð í
sérsmíðuðum kassa utan myndar.
Á velsæmismörkunum
Svokölluð „sjokk“, sem geymast en
ekki gleymast, geta verið með ýmsum
hætti. I 90. sæti hjá lesendum The
Observer er þannig atriði sem allir
áhorfendur bandarísku myndarinnar
Happiness eftir Todd Solondz (1998) á
síðustu Kvikmyndahátíð í Reykjavík,
gleyma ekki svo glatt. Þessi mynd er
ein af þeim allra athyglisverðustu og
áhrifaríkustu sem komið hafa frá
Bandaríkjunum seinni ár en gengur
svo nærri áhorfandanum í vægðar-
lausri lýsingu sinni á brenglun hins
borgaralega lífemis að hrifning hans
er blandin nokkru óbragði. Umrætt
atriði snýst um ungan dreng, sem
strítt hefur verið af skólafélögum sín-
um vegna þess að hann hefur ekki
enn fengið fullnægingu. Faðir hans er
yfirgengilega skilningsríkur geðlækn-
ir og glímir sjálfur við barnaníðing
sem blundar innra með honum. Sam-
ræður þeirra feðga um vandamálin
eru jafn eftirminnilegar og þær eru
óþægilegar. í atriðinu sem lenti í 90.
sætinu kemur drengurinn askvaðandi
inn í fjölskylduboð eftir að hafa verið
einn með sjálfum sér úti á svölum og
segir sigri hrósandi við matargestina:
„Eg fékk það!“
Ef ég ætti að nefna eftirminnilegt
atriði úr þessari mynd yrði reyndar
annað fyrir valinu, atriði sem snýst
um ekki ósvipaða þörf nokkru eldri
manns, einfara sem Philip Seymour
Hoffman leikur af dæmigerðri dirfsku
en ég ætla að hlífa lesendum Morgun-
blaðsins við frekari lýsingu á því.
Að dansa á velsæmismörkunum og
ganga fram af áhorfendum er sem
sagt unnt að gera með ólíkum hætti. I
48. sæti listans er annað slíkt sem er
þó svo yndislega fyndið að enginn get-
ur tekið það nærri sér. í rómantísku
gamanmyndinni When Harry Met
Sally (1989) sitja þau saman á veit-
ingastað Harry og Sally (Billy Crystal
og Meg Ryan). Sally reynir að sýna
Harry fram á að hann sé kannski ekki
sá mikli elskhugi sem hann heldur
sjálfur að hann sé. Hún heldur því
fram að ekkert sé auðveldara fyrir
konur en að falsa fullnægingu. Harry
heldur nú ekki; hann myndi vera fljót-
ur að finna ef fullnæging væri fölsuð.
Með matargesti allt um kring og
Harry gapandi af undrun á móti sér
byrjar Sally að anda þungt og stynja,
fyrst lágt og svo stighækkandi uns
hún endar með því að berja í borðið,
öskrandi af fullnægju. Harry er skelf-
ingu lostinn og skammast sín fyrir
uppákomuna en Sally er stoltið upp-
málað þegar einn af matargestun-
um, leikinn af móður leikstjórans,
Robs Reiner, segir við þjónustu-
stúlkuna um leið og hún bendir á
Sally: „Ég ætla að fá sama og hún.“
Sannarlega óborganlegt augnablik,
vel samið, stjórnað og leikið af Meg
Ryan.
Tveimur sætum neðar á listan-
um, í því 46., er atriði sem dansar á
þessum sömu mörkum en er þó
umfram allt „sjokkerandi" drama-
tískur umsnúningur þeirrar sögu
sem verið er að segja. í mynd írska
leikstjórans Neils Jordan, The
Crying Game (1992), er Fergus,
fyrrum hermdarverkamaður Irska
lýðveldishersins, leikinn af Stephen
Rea, orðinn ástfanginn söngkon-
unni Dil, leikin af Jaye Davidson.
Erótískur aðdragandi atriðisins
verður eins og kinnhestur framan í
Fergus - og áhorfendur um leið:
Dil fækkar fötum og þegar Fergus
er að láta til skarar skríða blasa við
kynfæri karlmanns. Áhrif þessa at-
riðis hefðu vafalítið ekki orðið jafn
sterk ef Jordan hefði ekki fundið
rétta leikarann í hlutverk Dil; Jaye
Davidson hafði aldrei leikið áður en
hafði bæði útlit og nafn tvíræðs
kynferðis.
Hln einfalda en
tæra snilld
En kannski eru mestu afrekin og
minnisstæðustu augnablikin ekki
þau sem státa af mestu stælunum
og þessum þaulhugsuðu aðferðum
við að koma áhorfendum í opna
skjöldu.
Kannski eru það hin einföldu
grunnmeðöl kvikmyndarinnar sem
endast best, þrátt fyrir nýjustu
tæknibrellur og tölvubrögð. Eins
og í atriðinu í 29. sæti úr gaman-
sömu spennumyndinni North By
Northwest eftir Alfred Hitchcock
(1959), þar sem Cary Grant, hund-
eltur af dularfullu fólki úr ólíkum
áttum, mömmustrákur í hringiðu
örlagaríkra tilviljana, er staddur á
mannauðum sveitavegi og áburðar-
flugvél ræðst gegn honum eins og
ránfugl á mús. Atriðið er byggt
upp af stakri snilld leikstjóra og
handritshöfundar, sem var Ernest
Lehman, og án allra bellibragða,
hávaðasamrar tónlistar eða æsi-
legra hundakúnsta. Hér dugir aðal-
persóna sem við höfum áhuga á,
leikin af afburða leikara og sjarm-
ör, eyðilegt leiksviðið sem eykur
umkomuleysi hans, og svo ógnin að
ofan; myndatakan og klippingin
gera nákvæmlega það sem þarf,
ekki örðu meira. Hófstillingu er
beitt til hámarks áhrifa.
Og fátt er eftirminnilegra úr
kvikmyndasögunni en setningarnar
ódauðlegu sem handritshöfundar
Casablanca (1942) lögðu á síðustu
stundu fyrir tökur lokaatriðis
myndarinnar þeim Humphrey Bog-
art og Ingrid Bergman í munn.
Þokusveipuð kveðjustund á flug-
brautinni:
Bogart: „Innst inni vitum við
bæði að þér ber að vera hjá Victor.
Þú ert hluti af verki hans, það sem "*
knýr hann áfram. Ef þessi flugvél
lyftir sér frá brautinni án þess að
þú sért um borð muntu iðrast þess.
Kannski ekki í dag. Kannski ekki á
morgun, en fljótlega og það sem þú
átt ólifað.“
Bergman: „En hvað um okkur?“
Bogart: „Við munum alltaf eiga
París, samveru okkar þar. Við glöt-
uðum henni, fundum hana ekki aft-
ur fyrr en þú komst til Casablanca.
Við fengum hana aftur í gær-
kvöldi.“
Bergman: „Þegar ég sagðist
aldrei myndu yfirgefa þig.“
Bogart: „Og það muntu aldrei
fera. En ég hef líka verk að vinna.
!g er að fara þangað sem þú getur
ekki fylgt mér. Því sem ég þarf að
gera getur þú ekki tekið þátt í.
Ilsa, ég er ómögulegur í að vera
heiðvirður, en það þarf ekki mikið
til að sjá að vandamál þriggja lítilla
manneskna eru eins og rykið eitt í
þessari sturluðu veröld. Einhvern
tíma muntu skilja það. Svona,
svona...(Hann þurrkar tár hennar)
Herés looking at you kid.“
Sem er jafn óþýðanlegt og at-
riðið er óviðjafnanlegt. Ogleyman-
legt.
FRUMSYNING
Systragengið
MegRyan
DianeKeaton
Lisa Kudrow
og
Walter Matthau
Þrjár ólíkar systur eiga önugan föður. Aðeins ein þeirra kann á hann.
Frábært leikaralið, þær Meg Ryan („You've Got Mail“, „Sleepless In Seattle“), Lisa Kudrow („Friends",
„Analyse This“), Diane Keatou („First Wives Club„)
og Walter Matthau („Grumpy Old Men“).
Frá handritshöfundi „Sleepless in Seattle." TT í T’ATT