Morgunblaðið - 26.05.2000, Blaðsíða 8

MORGUNBLAÐIÐ
8 C FÖSTUDAGUR 26. MAÍ 2000
BÍÓBLAÐIÐ
Wajda í hópi
heioursmanna
SVO ER gamla Kópavogsbíói fyrir
að þakka að mín kynslóð fékk nasa-
sjón af Wajda á hátíð sem haldin var
honum til heiðurs um miðjan átt-
unda áratuginn, að mig minnir.
Sýndar voru nokkrar af helstu verk-
um leikstjórans: m.a. stríðsþrennan
hans góða; Bitwic, og hin minnis-
stæða Wszystko na Sprzedaz - Allt
er falt. Kvikmyndahátíð Listahátíð-
ar bauð síðar uppá tvö af nýrri stór-
virkjum leikstjórans; Czlowiek Z
Marmur - Marmaramanninn (’76)
og Czlowiek Z Zelaza - Járnkarlinn
(’81), voru báðar aðalmyndir hátíð-
arinnar. Danton og Dyrygent -
Hljómsveitarstjórinn (’80), hafa
einnig verið sýndar hérlendis, þeirri
síðamefndu brá fyrir á skjánum
ekki alls íyrir löngu. Wajda hefur
einnig komið við sögu stjórnmála í
landi sínu, var aldrei smeykur við að
lýsa andúð sinni á sovéska hernám-
inu og í fylkingarbrjósti Solidamosc
- Samstöðu, á umbrotatímunum
miklu í lífi þjóðarinnar á áttunda og
níunda áratugnum. Hann var ráð-
gjafi leiðtogans Lechs Walesa frá
1981-1989, þingmaður frá 1989-
1991. Þessi einarði baráttumaður
upplifði síðan sælustu stundir lífs
síns er kommúnisminn hmndi, sov-
étkrumlan lamaðist og heyktist úr
landi.
Lítt dulbúin ádeila
Kvikmyndir og leikhús hafa þó
löngum verið efst á baugi í lífi
Wajda (f. 6. mars, 1926), sem hefur
starfað sem leikhússtjóri í Kraká og
Varsjá meðfram því að gera gera 44
myndir frá 1954-1998. Langflestar
em mismunandi beitt og dulbúin
þjóðfélagsádeila, í óþökk sovésku
lénsherranna og handbenda þeirra í
ríkisstjómum Póllands. 1982 hleypti
hann loks heimdraganum og hélt til
Frakklands, afraksturinn Danton
(’82), með pólskum og frönskum
listamönnum, með Gerard Depar-
dieu í fararbroddi í titilhlutverkinu.
Sama ár lauk Wajda við Eine Liebe
in Deutschland - Ástir í Þýskalandi,
sneri aftur til Frakklands 1988, þar
' sem hann gerði Les Possedés, kvik-
myndagerð af Karmazovbræðrun-
um eftir Dostojevskíj. 1994 var för-
inni heitið til Japan, en listir og
menningarheimur þess fjarlæga
lands hafa löngum heillað leikstjór-
ann sem vann þar að Nastasja, með
japönskum og pólskum kvikmynda-
gerðarmönnum. Sótti þó viðfangs-
efnið til Dostojevskíjs og aðþessu
sinni varð Fávitinn fyrir valinu.
Síðustu þijú verk Andrzej Wajda
em alpólsk; Wielki Tydzien - Heilög
vika (95), Panna Nikt - Fröken ekki
neitt (96), og Pan Tadeusz (98), öll
byggð á pólskum bókmenntaverkum
með pólska listamenn í öllum hlut-
verkum framan sem aftan við töku-
’ vélarnar. Wajda er orðinn 74ra ára
en lætur h'tinn bilbug á sér finna og
er með ýmislegt á prjónunum.
Dýrkeyptur hetjuskapur
Faðir Wajda var herforingi í
pólska hemum og féll í síðari heims-
styrjöldinni, sjálfur gekk Wajda til
liðs við andspymuhreyfinguna að-
eins 16 ára gamall. Að stríðinu loknu
hóf hann nám í málaralist við lista-
háskólann í Kraká en ákvað 1950 að
söðla yfir í kvikmyndalistina og
innritaðist í hinn fræga kvikmynda-
skóla í Lodz. Útskrifaðist 1952 og
hóf kvikmyndaferilinn sem aðstoð-
armaður leikstjórans Alexanders
Ford. Wajda lét strax að sér kveða
og komst í fremstu röð pólskra og
evrópskra leikstjóra með Pokolenie
- Kynslóð (55), fyrstu myndinni.
Hún segir af ungum manni sem flýr
gettóið í Varsjá og gengur til liðs við
, andstæðinga þýska hernámsins, en
andspyrnan gegn nasistum var
Þaö var vel til fundiö hjá Bandarísku kvikmyndaakadem-
íunni að sæma pólska frumkvöðulinn, baráttu- og hugsjóna-
manninn Andrzej Wajda, heiðursóskarnum í ár. Fyrst þeir á
annað borð völdu Evrópumann til þeirrar sæmdar eru fáir
betur að honum komnir. Sæbjörn Valdimarsson rifjaði upp
kynni af verkum hans ogtíndi saman fróöleiksmola um
manninn sem er einn af risum austur-evrópskrar kvik-
myndagerðar eftir síðari heimsstyrjöld.
Reuters
Með heiðursóskarinn: Jane Fonda,
annar baráttumaður í kvikmynda-
heiminum, óskar Wajda tll
hamtngju.
óvíða kröftugri en í Póllandi og
öflugust í höfuðborginni, Varsjá.
Leikstjórinn, og handritshöfund-
urinn Bohdan Czeszko, draga upp
átakanlega mynd af áhrifum styrj-
aldarinnar á uppvaxandi kynslóð,
sem kemst að raun um að styrjöld
er enginn æsandi leikur heldur jarð-
neskt víti þar sem hetjuskapur er
dýru verði keyptur. Myndin er sú
fyrsta af fyrrgreindri stríðsmynda-
þrennu og eru þær án vafa ein bestu
verk Wajda, fyrr og síðar. Hann
fylgdi Kynslóð eftir með Kanal (57),
engu síðra listaverki, um flótta
pólskra ofurhuga undan Þjóðveijum
- um skólpleiðslur Varsjárborgar.
Hún vakti enn meiri athygli erlendis
en forverinn og naut hylli um allan
heim í kvikmyndahúsum sem sýna
listræn verk. Síðasta mynd þrenn-
unnar er Popiol i diament - Aska og Wajda á yngri árum: Færði út tjánlngarfrelsið á tímum kúgunar.
demantar (58), gerist um og eftir
stríðið. Saman skapa þær kraft-
mikla ádeilu, raunsæja innsýn í
þjáningar stríðsreynslu fyrir land
og þjóð.
í góðum félagsskap
Margir frábærir listamenn komu
við sögu kvikmyndagerðar Wajda
frá upphafi. Roman Polanski fór
með stór hlutverk - framan við
tökuvélarnar; Jerzy Skolimowski og
Agnieszka Holland eru meðal sam-
starfsmanna úr röðum handritshöf-
unda, en magnaðasta uppgötvun
Wajda í leikarastétt er Zbigniew
Cybulski. Þeir Polanski komu báðir
við sögu Kynslóðar.
Cybulski (1927-67), varð frægasta
kvikmyndastjama Pólverja og vin-
sældir hans voru farnar að ná langt
út fyrir heimalandið þegar ótíma-
bæran dauða hans bar að höndum í
lestarslysi. Vörumerki hans voru
dökk sólgleraugu, honum gjaman
líkt við sjálfan James Dean, það
kemur þeim ekki á óvart sem hafa
séð þennan fimasterka leikara
drottna yfir sviðinu í myndum
Wajda, og ekki síður í Hnífurinn í
vatninu - fyrsta stórvirki félaga
hans, Polanskis, á leikstjórnarferlin-
um. Cybulski varð, með sínu svala
yfirbragði í hlutverkum reiðra
ungra manna, persónugervingur
margflókinnar eftirstríðskynslóðar-
innar. Wajda gerði listaverkið Allt
til sölu, um lífshlaup Cybulskis og
tileinkaði minningu hans. Því miður
hafa flestar aðrar en ofangreindar
myndir Wajda ekki komið fyrir
sjónir okkar og væri þarft verk að
bæta úr því.
I heimildarmyndinni The Debit
and the Kredit, lýsir Wajda sjálfum
sér, list sinni og lífshlaupi af ein-
lægni. Útskýrir hvaða kraftar og
hvatir það séu sem haldi honum
gangandi og hafi mótað hann sem
manneskju og listamann. Segir frá
föður sínum, herforingjanum og
bræðmm hans, en Wajda var komið
fyrir í stríðsbyrjun hjá einum
þeirra, járnsmið í Kraká. Wajda var
með ófullnægjandi vegabréf en föð-
urbróðir hans hélt yfir honum
verndarhendi og bjargaði lífi hans -
líkt og nokkurra gyðinga sem hann
faldi á heimilinu. Drengurinn streð-
aði frá morgni til kvölds í smiðjunni
og segir Wajda að sú h'fsreynsla hafi
hjálpað honum til að skilja líkam-
lega átakavinnu; hvað það þýðir að
erfiða alla daga.
Ekkert varð sem fyrr
Hann skildi ólgu verkamannanna
gegn sovésku harðstjórninni, fyrst á
sjötta, og síðar á áttunda áratugn-
um, manna best. Wajda útskýrir
þau örlagaríku áhrif sem stríðið
hafði á líf hans og þjóðarinnar. Faðir
hans hvarf allt í einu á braut til her-
þjónustu og kom aldrei aftur, féll að-
eins fertugur að aldri. Móðir hans
varð einnig að yfirgefa heimihð og
gerast verkakona. Fjölskylda gáfu-
og menntamanna var skyndilega í
upplausn og ekkert varð sem fyrr
uppfrá því.
Eftir stríðið stofnaði Wajda heim-
ili í Kraká ásamt bróður sínum,
móðir þeirra flutti til þeirra og bjó
hjá þeim um skamma hríð, lést að-
eins 50 ára gömul. Wajda hafði linað
daglegar þjáningar stríðsins með
því að draga upp myndir úti í nátt-
úrunni er tími gafst frá þrældómn-
um í smiðjunni. Hann taldi því fram-
tið sína tengjast litum og striga og
innritaðist í Listaháskólann í Kraká.
Nemendurnir komu beint úr hræði-
legum átökum stríðsins, sumir í her-
mannabúningunum - áttu ekkert
annað. Skólinn var undir sterkum,
frönskum áhrifum. Þessi þjáðu og
ótrúlega lífsreyndu ungmenni sem
höfðu séð svo mikið miskunnarleysi
og óhugnað, fundu sig ekki öll í því
að tjá sig í teikningu á blómum og
nöktum fyrirsætum. Menn sem sáu
reykinn leggja úr líkbrennsluofnum
útrýmingarbúðanna höfðu aðra sögu
að segja. Eftir þriggja ára mynd-
listarnám og mislukkað hjónaband,
valdi Wajda kvikmyndalistina, þar
sem honum var fært að draga upp
eigin stríðsreynslu svo listilega allt
frá byrjendaverkunurn.
Andvana samfélag
1950 var Wajda sendur ásamt
nokkrum skólasystkinum til að kvik-