Morgunblaðið - 20.06.2000, Blaðsíða 15

MORGUNBLAÐIÐ
Suðurlandsskjálftar ÞRIÐ JUDAGUR 20. JÚNÍ 2000 C 15"
Þjóðminjasafnið/Ljósmyndasafn Sigfúsar Eymundssonar
Býlin þrjú á Selfossi hrundu í jarðskjálfta 5. september 1896. Hér sést einn bærinn.
Áætluð upptök stærstu
skjálfta á íslandi síðan
um aldamótin 1700
1913
6,0
1838
6-7
1921
&■ 6,25
1755
7-7,5

1963
7,0
1934
6,25
m
1872
6-6,5
1910
7,1

1976
1885 6,5
6-6,5
1974
6,3
Heimild: Náttúra islands, 1981.
gerði mestan skaða í Biskupstungum,
á Landi, í Efri-Holtum, á Skeiðum og
ofarlega í Grímsnesi. Hinn 16. ágúst
kom annar mjög harður skjálfti. Var
hann verstur í Flóa, Ölfusi og neðar-
lega í Grímsnesi.
í Rangárvallasýslu gjörféllu í þess-
um skjálftum öll hús á 29 bæjum, en í
Amessýslu öll hús á 69 bæjum. Marg-
ir urðu undir húsum og varð að grafa
þá upp úr rústum, en aðeins þrír
týndu lífi. I Skálholti sakaði kirkjuna
lítið en hún var úr timbri. Flest önnur
hús á biskupsstólnum féllu eða
skemmdust, nokkrir menn urðu þar
undir húsum, en náðust þó lifandi.
Hannes biskup varð ásamt heimilis-
fólki að liggja í tjöldum, en þá gerði
rigningar miklar og illviðri, svo menn
urðu undir veturinn að flytja sig af
heimilinu. Fluttist biskup að Innra-
Hólmi á Akranesi, og síðar fluttist
biskupsstóllinn til Reykjavíkur og
hefur verið þar síðan. Enginn skóli
var í Skálholti næsta vetur, og fluttist
hann einnig til Reykjavíkur.
Árið 1789 hófust enn skjálftar vest-
ast í Ölfusi og í gosbeltinu þar vestur
af frá Selvogi og norður á Þingvelli. I
viku var varla nokkum tímann kyrrt
nótt og dag og tæplega 10 mínútur
milli hræringanna. Land seig norðan
Þingvallavatns milli Almannagjár og
Hrafnagjár um rúma 60 sentímetra,
vellimir urðu að mýrlendi og mun það
meðal annars hafa orðið átylla til að
leggja þinghald þar niður árið 1800.
Má segja, að þessir skjálftar hafi orð-
ið afdrifaríkir í sögu landsins, svipt
Skálholt biskupi sínum og skóla og
Þingvelli þinginu.
Suðurland hristíst allt
Síðasta stóra skjálftahrinan sem
gengið hefur yfir Suðurland, fyrir
skjálftann nú, var mest í ágúst og
september 1896 og fjaraði smám
saman út á næstu mánuðum nema
hvað stór skjálfti kom austast á
skjálftasvæðinu sextán ámm síðar.
Fjórir létust í skjálftunum og miklar
skemmdir urðu á eignum.
Heimildir um jarðskjálftana 1896
eru taldar góðar enda ítarlega lýst af
Þorvaldi Thoroddsen 1899. Afram er
sagan rakin samkvæmt Náttúru ís-
lands. Fyrsti skjálftinn kom 26. ágúst
rétt fyrir klukkan 10 um kvöld. Suð-
urland hristist allt, en þó langmest
Rangárvellir, Land, Upp-Holt og
Gnúpverjahreppur. Stærð skjálftans
hefur verið áætluð 7-7,5 stig á Richt-
erskvarða og áhrifin minnst IX-XI
stig, þar sem mest gekk á.
I Landsveit gjörféllu öll hús á 28
bæjum af 35, sem þar voru, en aðrir
bæir stórskemmdust. Jarðrask varð
mikið. Sprungur komu í jörð og jarð-
vegur umhverfðist. Skarðsfjall á
Landi klofnaði allt og sprakk, fjallið
hristi sig eins og hundur nýkominn af
sundi. Grasvegurinn losnaði víða frá
klöppinni og seig niður á láglendi.
Stærstu sprungumar náðu yfir sveit-
ina þvera frá Ytri-Rangá um Lækjar-
botna og Flagbjamarholt norður að
Þjórsá, um 15 km vegalengd. Enn má
víða sjá móta fyrir þessum spmng-
um.
Morguninn eftir, 27. ágúst, kom
nýr kippur. Var hann svo harður á
Landi, að fólk, sem úti var, gat ekki
ráðið hreyfingum sínum, en steyptist
niður og veltist um jörðina. Um svip-
að leyti kom harður kippur í Vest-
mannaeyjum, hmndi grjót á menn
við fylatekju í Heimakletti og slasað-
ist einn þeirra svo alvarlega, að hann
lést síðar af áverkunum.
Hlé varð nú á hörðum skjálfta níu
daga, en 5. september kl. 11 um
kvöldið hristist Suðurlandsundirlend-
ið enn af jarðskjálftum, sem gerðu
engu minna tjón en hinir fyrri. Vom
þeir langharðastir um Skeið, Holt og
Flóa. Upptök íyrsta kippsins munu
hafa verið mjög nærri Selfossi. í Flóa
féll fjöldi bæja til gmnna, en hinir
skemmdust flestir meira eða minna.
Mikið hmndi af björgum úr austan-
verðu Ingólfsfjalli, einkum kringum
Tannastaði, og em þau áberandi við
þjóðveginn. Býlin þrjú á Selfossi
hrnndu. Fólk flýði þar nakið úr rúm-
unum og út um glugga, þegar hvinur-
inn heyrðist og ósköpin dundu yfir.
Þó kom kippurinn svo fljótt, að tæp-
lega var ráðrúm að hlaupa ofan úr
rúmunum. Votmúlahverfi, 7 býli með
yfir 80 húsum, og Smjördalahverfi, 5
býli með um 50 húsum, hmndu gjör-
samlega. I þessri hviðu köfnuðu hjón
á Selfossi, þegar súð lagðist á rúm
þeirra. Brúin á Ölfusá skemmdist
töluvert, atkerishleinar bmstu, hlið-
arstrengir losnuðu og stöpull undir
trébrú, þar sem vegurinn lá frá
brúnni að sunnanverðu, datt, svo tré-
brúin hékk skökk og brotin. Um
stund varð öll umferð að hætta um
brúna, önnur en fótgangandi manna.
Rúmri mínútu eftir þennan skjálfta
undir Selfossi varð annar mikill
skjálfti nærri Þjórsárbrú. Var hann
harðastur um neðri hluta Holta, aust-
anverðan Flóa og syðst á Skeiðum og
í Grímsnesi. Berg hrundi frá stöplum
Þjórsárbrúar, svo eigi stóð nema
mjótt haft að stöplunum, en brúna
sakaði lítið. Norðaustur af gamla
ferjustaðnum Króki í Holtum varð
mikið jarðrask. Þar seig jarðvegs-
torfa um 2 m á þykkt og heill hektari
að flatarmáli niður 1-2° halla. Torfan
bögglaðist í öldur, og neðst vafðist
jarðvegurinn upp líkt og pönnukökur.
I brotsárinu efst sást í berg og leir-
leðju. Virðist leirinn undir torfunni
hafa orðið vatnsósa við hristing
skjálftans og torfan mnnið á hallandi
berginu. Á Skeiðum opnuðust stórar
spmngur. Sú stærsta gekk fram hjá
Kálfhóli beint á mitt Vörðufell og upp
Skeiðin þver. Hjá Kálfhóli var hún
opin á nærri 4 km svæði, 2-3 fet á
breidd með hyldjúpum pyttum. Stór-
grýti hrundi úr Hestfjalli. Langverst
útleiknir í þessum skjálfta urðu
bæimir Krókur, Urriðafoss, Þjót-
andi, Skálmholt, Útverk, Hestur og
Gíslastaðir austan í Ilestfjalli.
Eftir þessa skjálfta fundust ótal
smákippir um allt jarðskjálftasvæðið,
og var Suðurlandsundirlendið á sí-
felldu raggi og titringi. Klukkan 2 um
nóttina 6. september kom enn harður
kippur og féllu þá 24 bæir í Ölfusi til
gmnna. Fólk var þar allt undir bemm
himni, þegar þessi skjálfti kom og
sakaði engan, en svo var hann harður
og snöggur, að varla hefði nokkurt
undanfæri verið, ef fólk hefði verið í
húsum.
10. september kom enn harður
kippur og gerði mestan skaða í
Hraungerðisprestakalli. Eftir það
urðu kippimir smærri og fjömðu út á
nokkmm mánuðum.
Aiiíinll SinÞ.ivlnndssUjálftn
1164 Landskjálfti í Grímsnesi. Nítján létust.
1308 Landskjálfti mikill fyrir sunnan land. Átján bæir féllu. Sex
létust.
1339 Landskjálfti fyrir sunnan land. Hús hrundu mest á Skeiðum,
í Flóa og í Holtum. Létust nokkur börn og gamalmenni.
1370 Landskjálfti fyrir sunnan Ölfus. Tólf bæir lögðust í rúst. Sex
létust.
1391 Landskjálfti mikill fyrir sunnan land um Grímsnes, Flóa og
Ölfus. Fjórtán bæir hrundu að nokkru leyti. Aðeins létust örfáir
fátækir menn.
1546 Landskjálfti og varð hans mest vart í Ölfusi. Hrundu þar niður
bæir og hús.
1581 Mikill skjálfti skók Suðurland. Hrundu margir bæir á
Rangárvöllum og í Hvolhreppi. Óljósar fréttir um að níu
manns hafi látið lífið.
1613 Landskjálfti á Suðurlandi. Hrundu nokkrir bæir og hrundi Fjall
á Skeiðum að mestu leyti.
1618 Gengu landskjálftar yfir Suðurland. Fjórir bæir f Þingeyjarþingi
hrundu.
1624 Allsnarpir landskjálftar í Flóa. Féllu tveir bæir.
1630 Þrír jarðskjálftar og létust sex manns undir bæjum sínum.
1633 Landskjálftar á Suðurlandi. Bæir hrundu í Ölfusi.
1657 Miklir jarðskjálftar skóku Suður- og Vesturland, einna mest í
Fljótshlíð og Flóa.
1658 Tveir miklir jarðskjálftar gengu yfir.
1663 Jarðskjálftar á Reykjanesskaga eyddu mörgum bæjum fjær
og nær.
1671 Mikiil jarðskjálfti í Grímsnesi og Ölfusi. Féllu víða hús.
1706 Miklir jarðskjálftar. Hrundu 24 lögbýli í Ölfusi og utarlega í
Flóa og margar hjáleigur. Þá hrundi bærinn Arnarbæli og
ellefu hjáleigur. Ein kona lést.
1732 Mikill landskjálfti á Rangárvöllum. Skemmdust 40 bæir þar
og í Eystrihreppi en 11 bæir hrundu til grunna. Fjórir menn
meiddust.
1734 Mikill landskjálfti og hrundu bæir í Flóa og á mörgum öðrum
stöðum. í Árnessýslu hrundu 30 bæir en 60-70 skemmdust.
Sjö eða átta létust.
1749 Allstór jarðskjálfti á Suðurlandi. Hans varð mest vart í Ölfusi.
1752 Landskjálftar í Ölfusi. Ellefu eða tólf bæir hrundu.
1754 Landskjálfti í Krísuvík.
1784 Einhverjir þeir stærstu jarðskjálftar sem dunið hafa yfir landið
á síðari tímum. Voru þeir einna harðastir í Árnessýslu. Þar
hrundu 70 bæir og 70-80 skemmdust. í Rangárvallasýsíu
hrundu 30 bæir. Um 2100 hús eyðilögðust eða skemmdust
illa. Þrír létu lífið.
1789 Miklir landskjálftar í Árnessýslu. Hús hrundu á mörgum bæjum.
Miklar sprungumyndanir og sig á Þingvöllum.
1808 Talsvert harður jarðskjálfti á Suðurlandi.
1828 Mikils jarðskjálfta varð vart í Fljótshlíð. Hrundu flestir bæir og
átta í Landeyjum. Barn dó af bjargarleysi.
1829 Miklar jarðhræringar, harðastar í kringum Heklu, þar sem sex
eða sjö bæir skemmdust.
1896 Ein alharðasta jarðskjálftahrina á Suðurlandi sem heimildir
eru til um. Margar fjölskyldur í Árnes- og Rangárvallasýslu
urðu heimilislausar, búslóðir þeirra eyðilögðust og vetrarforðinn
spilltist. Alls hrundu 3.692 hús, þar af 1309 bæjarhús. Þrír
létu lífið.
1912 Mikill jarðskjálfti sem átti upptök sín hjá Heklu. 30 bæir hrundu
frá Þjórsá að Eyjafjöllum. Eitt barn lést.
2000 Mikill jarðskjálfti átti upptök í Holtum. Verulegt eignatjón,
sérstaklega í vestanverðri Rangárvallasýslu, meðal annars á
Hellu.
Heimild: Náttúruhamfarir & mannlíf, 1996
Árið 1912 kom skjálfti um 7 stig á
Richterskvarða austast á skjálfta-
svæðinu. Upptökin vom suðvestan
undir Heklu, milli Selsunds og Næf-
urholts. Níu bæir hmndu til gmnna
og eitt barn beið bana. Jörð sprakk og
gjár mynduðust, sem enn má finna
við Galtalæk, Hóla, Haukadal og
vestan Selsunds. Jarðskjálftafræð-
ingurinn August Sieberg kannaði
umrót skjálftans og gerði kort yfir
áhrif hans. Mat hann áhrifin næst
Næfurholti og Selsundi X-XI stig.
Harðir skjálftar norðanlands
Á Reykjanesskaganum sem mynd-
ar eins konar tengingu milli Reykja-
neshryggjar og skjálftasvæðis Suður-
lands er mikil skjálftavirkni. Þar hafa
þó aðeins orðið fjórir 6 stiga skjálftar
eða stærri á þessari öld. I júní 1933
varð þar skjálfti sem átti upptök suð-
ur af Keili. Ahrif hans vom metin VI
stig í Grindavík og V í Reykjavík. I
Brennisteinsfjöllum, austan Kleifar-
vatns hafa orðið tveir 6 stiga skjálft- *"
ar, í júlí 1929 og í desember 1968.
Áhrif fyrri skjálftans vom metin VI-
VII í Reykjavík en þess síðamefnda
IV-V. Nær Bláfjöllum varð um það bil j
6 stiga skjálfti í öktóber 1935.
Annað mesta landskjálftasvæði
landsins er fyrir Norðuriandi. Upp- ,
tök jarðskjálftanna em dreifð innan
svæðisins sem nær milli Melrakka-
sléttu og Skaga og er um 80 kílómetra
breitt frá norðri til suðurs.
Árið 1872 varð snörp skjálftahrina
á Skjálfanda og náðu stærstu skjálft-
amir stærð 6-7. Þeir vom harðastir á
Húsavík, í Flatey, á Flateyjardal og í
Fjörðum.
Mikill landskjálfti fannst á Norður-
landi2. júní 1934. Var hann snarpast- _
ur á Dalvík og olli veralegu tjóni á
húsum þar og nágrenni og einnig í
Hrísey. Talið var að áhrif skjálftans
hafi verið VIII-IX á Dalvík. Alls
skemmdust 65 íbúðarhús á Dalvík og
í nágrenninu en tólf eyðilögðust auk
þess sem miklar skemmdir urðu á
öðmm mannvirkjum. Alls urðu hús-
villtir 247 manns af þeim 548 sem
bjuggu á svæðinu. I Hrísey eyðilögð-
ust fimm steinhús og urðu 64 manns
húsvillt af þeim sökum. Alls skemmd-
ust 48 hús á eyjunni.
Loks skal getið landskjálfta sem
fannst um meginhluta landsins 27.
mars 1963. Átti hann upptök norður
af mynni Skagafjarðar og var um 7 að
stærð. Hans varð mest vart í Skaga-
firði, þar sem áhrifin vom mest metin
VII stig, í Eyjafirði og Húnaþingi. *
Ekki urðu stórvægilegar skemmdir á {
mannvirkjum eða slys á fólki.
í þessari samantek er ekki farið yf-
ir þá fjölmörgu skjálfta sem fylgt
hafa eldgosum enda era þeir flestir ,
minni og valda sjaldan tjóni.
Borgarfjarðarskjálftarnir vorið
1974 vom svokallaðir innflekaskjálft-
ar en svo em skjálftar nefndir sem
eiga upptök utan landskjálftasvæð- j
anna á Suður- og Norðurlandi og eld-
gosabeltanna. Slfidr skjálftar em
frekar fátíðir hér á landi. Borgar-
fjarðai-skjálftarnii- stóðu þó yfir í
meira en tvo mánuði og náðu hámarki
með skjálfta af stærð 5,5. Þeirra varð
mest vart í Þverárhlíð og Hvítársíðu.
Talsvert var um skriðufóll af völdum
skjálftanna en tjón varð þó lítið, mið-
að við stærð stærsta skjálftans.