Morgunblaðið - 13.12.2000, Side 2

2 E MIÐVIKUDAGUR 13. DESEMBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ
BÆKUR
Bak við árin
BÆKIJR
Ljóð
FINGURKOSS
Eftir Kristrúnu Guðmundsdóttur.
5G bls. 2000.
FINGURKOSS mun vera önnur
ljóðabók Kristi'únar Guðmundsdótt-
ur. Þess er getið að skáldkonan hafí
hlotið viðurkenning dómnefndar um
bókmenntaverðlaun Tómasar Guð-
mundssonar og þriðju verðlaun í al-
þjóðlegri ljóðasamkeppni í Banda-
ríkjunum. Einkunnarorð velur hún
frá Octavio Paz: Todavía no sé cuál
es tu nombre - Ég veit
ekki enn hvað þú heitir.
Sem sagt - forfrömuð
skáldkona. Og
spænskumælandi!
Þrátt fyrir forfröm-
unina stígur skáldkon-
an fyrstu sporin á
æskuslóð og horfír
þannig meira aftur en
fram. Þar má kalla að
hún standi á byrjunar-
reit. Þaðan heldur hún
svo á vit heimslistar-
innar sem setur þó
minna mark á ljóð
hennar en ætla mætti
af einkunnarorðunum.
Kristrún dregur upp
kyrrlífsmyndir úr
hversdagslífinu og sækir líkingamál-
ið til íslenskrar náttúru. Og laumar
gjarnan inn í myndina einhverju sem
er nógu óskáldlegt svo hún verði
ekki vænd um að vera gamaldags né
væmin eins og ljóðið A Garðskaga
ber ef til vill skýrast vitni um:
uðum tón, ennfremur Kisa með
skakka augað.
Kristrún lumar á þónokkrum
húmor, hvort sem hann er nú með-
vitaður eður ei, um það skal ekkert
ályktað hér og nú. I ljóðinu Undur
stílfærir hún þá tilhneiging líðandi
stundar að sjá kyntákn í hverjum
hlut, lifandi og dauðum:
Húsavíkurfjall
Sveitt undan geislablæju
sólar
um miðnætti
Reynirvið mig
tólf ára bamið
En hvað svo sem lesa
má út úr tákngervingu
landsiagsins er það
fyrst og fremst endur-
minningin - og þá allra
helst bernskuminning-
in - sem gefur tóninn í
ljóðum Kristrúnar. Það
er liðni tíminn sem hún
er að senda fingurkoss,
samanber síðasta ijóðið
í bókinni:
Sit með rauðvinsglas
áverönd
Árniðurífjarska
Hvísl áranna bak við fjöllin
Ferðírökkri
gegnum göng liðinna ára
Gönginfullafandlitum
líkömumognöfnum
Fortíðináveröndinni
Þegar ég loks kemst í gegn
berégfinguraðvörum
ogsendisólinnikoss
Kristrún
Guðmundsdóttir
Haf
sem gleypir
sólu
eins og hráa eggjarauðu
semégborða
um hálf níu leytið
Hér er að jöfnu stuðst við nýtt og
notað. Sólin sefur hjá ægi og skáld-
konan borðar eggið sitt hrátt. Og þá
er klukkan nákvæmlega hálf níu.
Líkast til má kalla þetta þolanlega
sættargerð ættjarðarljóðs og mod-
ernisma. Garðskaginn og Miðnes-
heiðin eiga vísan samastað í líkinga-
máli skáldkonunnar, til að mynda í
ljóðunum Kvöld, sem er ort í svip-
Efnislega getur ljóð þetta minnt á
Fögru veröld Tómasar. Rauðvíns-
glasið, fortíðin og árniðurinn - allt
vekur það ljúfa kennd í fögru um-
hverfi undir sumarsól. Að stilla upp
»líkama« í þvílíku minningasafni,
það er að blanda saman rómantík og
lífeðlisfræði. Sambreyskja af því tag-
inu gefur til kynna að verðlaunuð
ijóðlist Kristrúnar sé enn á tilrauna-
stigi og hún eigi eftir að leita hald-
betra jafnvægis. Viðurkenningai'
þær, sem hún hefur þegar hlotið,
verða vonandi ekki til að hún láti
staðar numið á því stigi sem hún er
nú.
Erlendur Jónsson
Til góðs að skipta
um vettvang
„ÞETTA er að hiuta til fram-
haldssaga, því áður skrifaði ég
bók sem hét Níu ár í neðra og
fjallaði um leikhússtjóratíð mína
hjá Leikfélagi Reykjavíkur," seg-
ir Sveinn Einarsson, leikstjóri,
rithöfundur og fyrrverandi þjóð-
leikhússijóri. Bókin Ellefu í efra
íjallar einmitt um ár Sveins sem
þjóðleikhússtjóri og er fjölþætt
heimiid um stormasaman áratug,
hinn áttunda, í íslensku leik-
húslífí þegar öllu átti að breyta
og öliu átti að bylta. Sveinn var
þjóðleikhússtjóri frá 1972-83.
Sveinn segist hafa skrifað bók-
ina til að gera hreint fyrir sínum
dyrum, „...en það er hollt að gera
það ekki strax að starfi loknu
heldur leyfa nokkrum tíma að
líða áður; þá getur maður betur
vegið og metið það sem á undan
hefur gengið og jafnvel líka það
sem á eftir hefur komið. En auð-
vitað verður þetta huglægt mat,
annað er ekki hægt“.
Auk Ieikhússtjóraferilsins sem
nær yfír tuttugu ár, að við-
bættum fjórum árum sem Sveinn
var síðan dagskrárstjóri Sjón-
varpsins, hefur hann verið í
fremstu röð leikstjóra okkar um
áratugaskeið. „Ég var byrjaður
að skrifa nokkuð meðan ég var í
Iðnó en það er athygli vert að ég
skrifaði ekkert meðan ég var í
Þjóðleikhúsinu, það lagði ég al-
veg til hliðar.“
Eftir að Sveinn lagði af leik-
hússtjórn hefur hann hins vegar
verið afkastamikill við skriftirnar
og sent frá sér sjö Ieikrit og átta
bækur, þar af þrjú skáldverk, en
fímm bókanna fjalla um leiklist
með ýmsum hætti. „Þetta er auð-
vitað afrakstur af ýmsu sem var
að gerjast með mér á leik-
hússtjóraárunum og sumt er jafn-
vel enn eldra, hugmyndir frá
skólaárunum sem ekki hafa fund-
ið sér búning fyrr en nú á sein-
ustu árum.“
Sveinn segir að leikhússtjórn
sé mjög krefjandi en um leið
mjög skemmtileg. „Mér fínnst
mjög gainan að stýra leikhúsi
þótt ekki hafí alltaf verið logn,
enda er ég ekki viss um að það
hefði verið neitt betra. Hins veg-
ar tók ég þá ákvörð-
un varðandi þessa
bók að rifja ekki
upp dægurmál eða
slúður; slíkt gleym-
ist yfirleitt jafn-
óðum og ástæðu-
laust að rifja slíkt
upp löngu síðar.
Það sem skiptir máli
er hin listræna
hugsun sem býr að
baki vinnunni í leik-
húsinu, hvaða for-
sendur voru lagðar
til grundvallar við
verkefnaval og
ráðningar lista-
manna; oft þarf að
taka erfiðar ákvarðanir í leikhús-
inu og það kemur í hlut, leik-
hússtjórans. A þessum árum var
tekist á um stjórnunarform; átti
að ríkja lýðræði eða einræði, þótt
margir þeirra sem hæst höfðu á
þeim tíma hafi alveg skipt um
skoðun siðan. Viðkvæmustu málin
í Ieikhúsi snerta alltaf manna-
ráðningar og á þessum tíma var
allt slíkt mjög niðurnjörvað. Ég
var að gera tilraunir til að losa
svolítið um og það mæltist auðvit-
að misjafnlega fyrir. A liinn bóg-
inn þótti mér - og þykir enn -
fráleitt að hróflað sé við fólki
sem dugað hefur leikhúsinu allan
sinn starfsaldur og átt farsælan
feril. Ég held þó að í dag séu all-
ir búnir að viðurkenna að það
býður stöðnun heim ef engin end-
urnýjun á sér stað. Ég var einn
þeirra sem börðust fyrir því að
ráðningartími þjóðleikhússtjórans
væri takmarkaður og það hefði
verið fullkomlega ósæmandi ef ég
hefði ekki verið samkvæmur
sjálfum mér þegar kom að því að
ég hætti. Ég var enda full-
komlcga sáttur við það. Mér hef-
ur alltaf reynst til góðs að skipta
um vettvang og takast á við ný
verkefni."
Bókinni skiptir Sveinn upp í
kafla sem heita t.d. Verkefna-
valið, Óperuflutningur, íslcnski
dansflokkurinn, Gestaleikir, Leik-
ararnir o.fl.
„Bókin er byggð upp á annan
hátt en fyrri bókin, Nni ár í
neðra. Þar tók ég fyr-
ir hvert leikár og
rakti það. Að fenginni
þeirri reynslu þótti
mér fara betur á því
að skipta köflum bók-
arinnar upp eftir efn-
isþáttuin og fjalla um
þá með ailt tímabillið
undir í hverju tilfelli.
Með þeim hætti fannst
mér að fengist heilli
yfírsýn yfir hvern
hinna fjölmörgu þátta
sem felast í rekstri og
listrænni stjórnun svo
stórs leikhúss sem
Þjóðleikhúsið er. En
þetta er auðvitað ekki
fræðibók þó að hún sé kannski
fagleg. Leiklistin er almennings-
eign á Islandi og því er þessi bók
fyrir almenning. Það fer þó ekki
hjá því að það slæðist með ein-
hverjar sögur af léttara tagi,
leiklistin á að vera til skemmt-
unar meðal annars og því er
óþarfí að bók um leiklistina sé
leiðinleg!"
Eitt af því sem sem gerði
það tilhlökkunarefni að
koma til starfa í Þjóð-
leikhúsinu haustið 1972
var sú staðreynd að ieikarahópur
hússins var mjög sterkur. [...]
Sumum hættir til að trúa því að
sú breidd góðra leikara, sem við
góðu heilli ráðum yfir nú í ald-
arlok, sé alveg nýtt fyrirbæri. Það
er ekki alls kostar rétt. Nýtt blóð í
leikhúsmannastéttina hefur komið
svolítið í gusum. Hópurinn sem
kom fram í stríðslok og allt að
stofnun Þjóðleikhússins var til
dæmis afar sterkur; afraksturinn
úr skóla Leikfélagsins var líka
harla frambæriiegui'. Þetta kemur
skýrt í ljós þegar sögð verða deili
á leikhóp Þjóðleikhússins á þess-
um árum, því að um hann verður
ekki með sanni sagt annað en hann
hafi verið glæsilegur og hvert leik-
hús á borð við Þjóðleikhúsið mátt
vera fullsæmt af.
Ur Ellefu í efra - miimingar
úr Þjóðleikhúsi.
Sveinn
Einarsson
Smáir álfar
BÆKUR
It a i‘ n a b ó k
JÓLAÁLFARNIR
í FJALLINU
Eftir Kristján Óla Hjaltason.
Myndskreytingar: Hafsteinn
Michael Guðmundsson.
Útgefandi: Kristján Óli
Hjaltason. Reykjavík, 2000.
JÓLAÁLFARNIR í fjallinu búa til
gjafirnar sem jólasveinamir halda
með til byggða og setja í skó góðu
barnanna. Þeir þeysa um heiminn
þveran og endilangan og sækja
ávexti sem líka rata í barnaskó fyrir
jólin.
Jólaálfarnir eru lágir í loftinu, lítið
stærri en tvinnakefli, rauðir á hörund
og með stórar húfur. Þeir eni býsna
fyndnir á að horfa og um að lesa.
Bókin um jólaálfana er skemmti-
leg, stutt bók og böm sem era rétt að
byrja að iesa ráða vel við hana. Það
er góður kostur. Myndirnar era
margar, litríkar og fjörmiklar. Boð-
skapur sögunnar ristir ekki djúpt en
hverju skiptir það? Stundum þarf
maður að slappa af og skemmta sér.
Allur ágóði af sölu bókarinnar rennur
til styrktar- og líknannála. I því felst
auðvitað boðskapur sem sannarlega
er aðdáunarverður.
María Hrönn Gunnarsdóttir
Þúsund árum síðar
VÍKINGAGULL heit-
ir ný unglingasaga
eftir Elías Snæland
Jónsson rithöfund og
fjallar um fimmtán
ára strák, Bjólf, sem
kemst í snertingu við
sögur frá víkingaöld.
Áhugi hans á sög-
unum og eldmóður
reka hann áfram og
áður en veit flækist
hann inn í atburðarás
spennu og hættu
ásamt vinkonum sín-
um, norskum tvíbura-
systrum Sonju og
Sylvíu. Sagan spinnur
slóð sína frá Svíþjóð
til Noregs og þaðan til Islands þar
sem spennan ágerist. Elías Snæ-
land er spurður út í bakgrunn
Víkmgagulls.
„Ég hafði lengi verið að velta
því fyrir mér að skrifa bók sem
tengdi nútímann við landnámstíð.
Sagan gerist í nútímanum en
söguþráður og flétta byggjast á
atburðum sem gerðust á vík-
ingaöld. Hugmyndina fékk ég úr
Heimskringlu Snorra Sturlusonar,
í kaflanum sem fjallar um sjóorr-
ustu á Hjörungavogi á vest-
urströnd Noregs. Þar börðust
Norðmenn og Jómsvíkingar sem
voru frægir bardaga-
menn á vi'kingaöld og
reyndu að leggja und-
ir sig Noreg án ár-
angurs. Það sem
vakti athygli mína í
þessari frásögn
Snorra var að einn af
leiðtogum Jómsvík-
inga, Búi Digri, hvarf
í hafið með tvær kist-
ur af gulli í fanginu.
Síðan hefur ekkert
til þessa fjársjóðs
spurst. Menn hafa
leitað en ekkert fund-
ið. Sjálfur kynntist ég
þessari sögu snemma
eða þegar ég var um
tvítugt og starfaði sem blaðamað-
ur í Noregi. Þá var ég sendur í
Hjörungavog til að ræða við
breska og norska menn sem voru í
fjársjóðsleit. Þegar ég svo las aft-
ur frásögnina í Heimskringlu fyr-
ir tveimur árum fann ég að ég var
kominn á sporið, þarna var komið
efni í sögu sem hægt var að tengja
við nútimann og Island.
Það var mjög gaman að und-
irbúa og skrifa þessa bók. Hún
kostaði mikið grúsk og ferðalög
en ég heimsótti alla helstu sögu-
staðina, bæði í Noregi og hér
heima svo allt mætti vera sem ná-
kvæmast. Að mínu viti megum við
ekki týna tengslunum við fortíð-
ina og við verðum að hjálpa unga
fólkinu við að þekkja sögu for-
feðranna. Það er svo margt ann-
að, ekki síst frá útlöndum, sem
leitar á unga fólkið, að meiri
hætta er nú en áður á því að þessi
tengsl rofni enn frekar. Þegar ég
skrifa sögur eins og þessa, reyni
ég að gera þær spennandi og
skemmtilegar en flétta um leið inn
í þær ýmsum fróðleik. I þcssu til-
felli um íslensku handitin og
átakatimann mikla i kringum árið
1000. Og ekki væri verra ef það
yrði til þess að lesendur fengju við
það áhuga á að kynna sér gömlu
bókmenntirnar, Islendingasög-
urnar og fornritin öll.“
Er þetta strákasaga fremur en
stelpusaga?
„Það held ég ekki. Aðalsögu-
hetjurnar eru tvær, stelpa og
strákur. í flestum bóka minna eru
tvær meginsöguhetjur, hvor af
sínu kyni. I sumum þeirra er
strákurinn meira í forgrunni, í
öðrum er það stelpan. Ég reyni
alltaf að gæta jafnræðis og skrifa
bækur sem höfða jafn til stráka
og stelpna og vona sannarlega að
það hafí heppnast. Þessu hef ég
alltaf fylgt um leið og ég vil að
hvcr ný bók sé skemmtileg, spenn-
andi og færi lesendanum eitthvað
sem hann vissi ekki áður.“
Honum fannst ótrúlegt að
svo fastmótaður hringur
af steinum gæti verið
tilviljunarkennt sköpun-
arverk sjálfrar náttúrunnar. Það
var engu líkara en þessu grjóti
hefði verið raðað á hellisgólfíð með
skipulegum hætti.
Kannski var þetta afar forn
steinahringur búinn til af mönnum?
Jafnvel á víkingaöld?
En honum gafst enginn tími til
að velta þeirri tilgátu frekar fyrir
sér því Sonja kreisti allt í einu fing-
ur hans svo ofurfast saman að hann
kenndi til í hendinni.
„Hvað er þetta?“ spurði hún með
skjálfta í röddinni.
Þegar hann leit í sömu átt stirðn-
aði hann upp.
I daufri skfmunni sá hann móta
fyrir risavöxnum og hræðilega ljót-
um haus handan við steinahringinn.
Haus sem virtist rísa beint út úr
dimmum hellisveggnum.
Stór og ógnvekjandi augu þess-
arar ófrýniiegu risaskepnu í berg-
inu störðu svo fjandsamlega yfir til
þeirra að Bjólfur fann hrollkaldan
óhug nísta sig inn að hjartarótum.
tír Víkingagulli.
Elías Snæland
Jónsson