Morgunblaðið - 13.12.2000, Blaðsíða 3

MORGUNBLAÐIÐ
BÆKUR
MIÐVTKUDAGUR 13. DESEMBER 2000 E 3
Lesandinn leitar að
heildinni - og finnur ekki
BÆKUR
Smásögur
VORHÆNAN OG
AÐRARSÖGUR
eftir Guðberg Bergsson. JPV
forlag, Reykjavík 2000.125 bls.
ÉG hef á tilfinningunni að það
hafi verið kominn þó nokkur smá-
sagnastafli á borðið hjá Guðbergi og
hann því ákveðið að safna nokkrum
þeirra saman í bók, svona til þess að
grynnka á bunkanum frekar en
nokkuð annað. Hugsanlega hefur
óþolinmóður útgefandinn haft sam-
band við hann með ósk um bók og
kall bara verið feginn að geta aukið
aðeins útsýnið frá borðinu. Héma,
hafðu þetta hróið og við skulum
bara kalla hana eftir einni sögunni
að viðbættu þessu hefðbundna „og
aðrar sögur“. Þá vita hænuhausarn-
ir að hverju þeir ganga og allir eru
glaðir.
Nei, auðvitað var þetta ekki
svona. Ég trúi því að minnsta kosti
ekki. En það hefði getað verið
svona. Bókin er þannig. Óþarflega
sundurleit og misjöfn. Sumt er vit-
anlega hreinasta snilld eins og Guð-
bergi er lagið. En annað hefði betur
farið neðst í bunkann, að ég hygg.
Kannski er það atvinnusjúkdómur
gagnrýnenda að reyna að sjá heild-
arsvip á smásagnasafni, einhverja
þematíska meginlínu eða grunntón
eins og það er kallað. í þessu tilfelli
liggur það þó beint við því margar
sögumar í bókinni lýsa sömu tilfinn-
ingunni eða sömu afstöðunni, sem er
ógnarlega hryssingslegt og kald-
hæðið óþol gagnvart samtímanum.
Og einmitt það er svo skrambi gott í
þessari bók. Sögur eins og Draug-
urinn, Stúlkan sem vildi verða
nunna, Farfuglinn, Allrameinabótin,
Verðandi rithöfundur, Sigga og
Nonni og hugsjónapokinn, Vanda-
mál séra Þórðar og Velgerðarmað-
urinn em naprar samtímaádeilur
sem hitta oft beint í mark.
í þeirri fyrstnefndu segir til að
mynda frá móður sem gerir allt til
þess að koma í veg fyrir að fyrrver-
andi eiginmaður hennar umgangist
son þeirra. Þegar fokið er í flest
skjól ákveður hún að
segja drengnum að
pabbinn sé dauður. En
vitanlega rekast feðg-
amir hvor á annan
einn daginn og í gleði-
vímunni býður pabbinn
drengnum í leiktækja-
sal. Þegar móðirin
fréttir þetta segir hún
drengnum að þetta
hafi verið draugur sem
hann hitti og les fyrir
hann svæsnustu
draugasöguna í bóka-
skápnum til að hræða
og fæla hann frá föður
sínum. En draugasög-
ur virka ekki á börn
sem kynnst hafa birtu leiktækjasal-
anna og drengurinn kemst að þeirri
niðurstöðu að það sé meira um vert
að eiga að drauga en foreldra.
Samt er eiginlega ekki hægt að
segja að bókin hefði orðið betri hefði
hún látið sér þetta nægja því þá
væm ekki í henni unaðslegar sögur
eins og Vorhænan og Maður mætir
sjálfum sér. Titilsagan fjallar um
það hvemig raunveran rennur sí-
fellt undan í höfðinu á fólki en í
Maður mætir sjálfum sér er það
raunvemleikinn sem hefur betur í
viðureign við mann sem tekinn er að
eldast.
Víðáttumikli maðurinn er ein af
nokkmm furðusögum bókarinnar
sem gengur illa upp en í þeim flokki
em einnig sögumar Það er svo mik-
ill munur og Tveir karlar og ein
greiða. í þeim verður táknskógurinn
kannski einum of þéttur og myrkur
eins og í sögunni Flenging þar sem
drengur uppgötvar sjálfan sig og
hlýtur refsingu fyrir.
Síðustu fjórar sögur bókarinnar
koma svo í beinu framhaldi af tveim-
ur skáldævisögum Guðbergs sem
komu út 1997 og 1998. Sögurnar,
sem nefnast Hafmeyjan, Litað syk-
urvatn með ávaxtabragði, Eitran í
blóðinu og Að eiga fullan pabba í
rútunni, gefa bókunum tveimur svo
sem ekkert eftir í leikmiklum stíl,
tengingarsnilld og frásagnargleði en
í þessu smásagnasafni virka þær
eins og laustengdur eftirmáli eða
viðbót. Þær eiga það reyndar sam-
eiginlegt með mörgum öðmm sög-
um bókarinnar að hafa Grindavík
sem sögusvið en þótt
Grindavík sé mikill
bær (Flórens okkar
tíma, segir á bókar-
kápu) er hann ekki
nógu stór utan um
sundurleitar sögur
hennar.
Annars er þessi bók
nánast bólusett iyrir
hvers konar gagnrýni.
í áðurnefndri sögu,
Verðandi rithöfundur,
gerir Guðbergur
stólpagrín að íslenskri
bókmenntaumræðu og
raunar bókmenntaum-
hverfinu öllu. Sagan
segir frá ungum manni
með skáldadrauma sem veltir því
fyrir sér hvort það sé ekki eins gott
að hætta við allar skriftir þar sem
það sé hvort eð er vonlaust að finna
upp á einhverju almennilegu um-
fjöllunarefni í þessu smásamfélagi
þar sem aldrei neitt gerist og nesja-
mennskan og nálægðin bannar alla
sérvisku. Morð em til að mynda
ómöguleg í íslenskum sögum og
ekki geta þær gerst í stríði og ekki
væri hægt að gera góðlátlegt grín að
tildri og orðagjálfri forsetans því þá
yrði höfundurinn sakaður um öfund-
sýki. Gagnrýnendur hafa líka vak-
andi auga með öllu sem misfarist
getur og máli skiptir í sögum; veð-
urfarslýsingar verða að vera trú-
verðugar, ófríðar konur lýsa kven-
hatri höfundar, karlar mega ekki
vera fagrir heldur myndarlegir enda
sjálfsmynd þeirra í mikilli hættu um
þessar mundir svo ekki sé talað um
hvað „hin seginfræðingar" gætu les-
ið út úr slíku orðalagi og auðvitað er
heildarsvipurinn mikilvægur eins og
undirritaður hefur ýjað að hér og
ungi höfundurinn telur líklegt að
gagnrýnendur Tímarits Máls og
menningar myndu líka setja á odd-
inn: „Lesandinn leitar að heildinni,
ekki að þeim smáatriðum sem
mynda hana, því markmiðið við gerð
smáatriðanna er að mynda stóra
heild sem festist í minni lesandans.“
Guðbergur flettir ofan af inni-
haldsleysi umræðunnar með lúmsku
bragði og auðvitað hlaut maður að
falla fyrir því.
Þröstur Helgason
Guðbergur
Bergsson
Einföld matreiðsla
BÆKUR
Matur
MATARSÖGUR OG ÖNN-
UR LEYNDARMÁL ÚR
ELDHÚSUM ÍSLENSKRA
KJARNAKVENNA
Sigrún Sigurðardóttir og Guðrún
Pálsdóttir skráðu viðtölin. Einar
Falur Ingólfsson og Golli tóku
ljósmyndir. Sigfús Már
Pétursson tók forsíðumynd.
Útgefandi Salka, Reykjavík, 2000.
YFIRLEITT em gefnar út
nokkrar matreiðslubækur á ári enda
er áhugi á matargerð mjög mikill
hér á landi. Bókin matarsögur, upp-
skriftir og önnur leyndarmál úr eld-
húsum íslenskra kjarnakvenna er
ekki hefðbundin matreiðslubók.
Sautján konur em heimsóttar og
þær segja frá í stuttum viðtölum
kynnum sínum af matargerð eða at-
vikum í lífi sínu sem tengjast mat og
gefa uppskriftir. Ein skemmtileg-
asta og óvenjulegasta frásögnin í
bókinni er þegar Vigdís Grímsdóttir
rithöfundur skrifar um atburð sem
hún tengir á listilegan hátt matar-
gerð. í sögunni segir Vigdís frá því
þegar hún hitti fyrstu ástina sína á
ferðalagi í Tékkóslóvakíu sem þá
var ennþá til. Vigdís var þá fjórtán
ára og kallar þetta „lummulegustu"
minningu sína. Hann hét Lassi, var
sænskur og með ótrúlega blá augu.
Vigdís var Lassa hugstæð en Lassi
ekki eins Vigdísi þegar frá leið.
Engu að síður áttu þau eftir að hitt-
ast áratugum eftir fyrstu kynni.
Frásögnin er lifandi og heldur
manni föngnum frá upphafi til enda.
Þær konur sem valdar hafa verið í
þessa bók em alls ekki alltaf áhuga-
manneskjur um matargerð enda er
tilgangurinn ekkert endilega að
vera með framlegar og nýjar upp-
skriftir. Sumar konurnar em jafnvel
að gefa uppskriftir sem til em á
öðm hverju heimili eins og upp-
skrift að marengstertu og Riz á
l’amande. í mörg ár hafa í dagblöð-
um verið svipuð viðtöl við fólk og í
bókinni, rætt við einstaklinga um
matarsiði og venjur og fengnar upp-
skriftir. Það sem gerir þetta frá-
bragðið þeim er að inní textann er
skotið gullkornum úr bókmenntum
sem tengjast mat og þar er lika ým-
is ráð að finna sem tengjast mat-
argerð.
Uppskriftirnar em héðan og það-
an en það er alltaf gaman að fá upp-
skriftir frá fólki og geta séð hverjir
hafa prófað þær áður. Það er líka
kostur að margar af þessum upp-
skriftum innihalda hráefni sem
flestir em að elda úr hversdagslega
og uppskriftimar em síður en svo
flóknar. Undirrituð prófaði að elda
eftir tveimur uppskriftum úr bók-
inni og kannast við hráefnasamsetn-
ingu í fáeinum öðmm. Niðurstaðan
er einföld matreiðsla, hversdagslegt
hráefni en góðir réttir.
Myndir í matreiðslubókum em af-
ar mikilvægar og ef myndirnar em
vel teknar af hráefni sem notað er í
mat eða af tilbúnum réttum geta
þær ekki síður en viðtölin ýtt undir
löngun til að prófa að matreiða eftir
uppskriftunum. Ljósmyndir sem
prýða þessa bók era ekki af mat
heldur af viðmælendum. Ekki kem-
ur fram hver er myndstjóri bók-
arinnar en hann hefur tekið þá
stefnu að taka smáatriði úr svart-
hvítri viðtalsmynd og birta síðar í
kaflanum til að skapa heild í hvern
kafla. Hugmyndin er góð en sums
staðar í bókinni gengur hún tæplega
upp eins og á einum staðnum þar
sem myndin verður eiginlega bara
svartur flötur.
Þá sakna ég þess að sjá enga
mynd af mat í bókinni, sérstaklega í
Ijósi þess að Golli tekur frábærar
matarmyndir. Ein af þessum sautj-
án konum er með sígarettu í hend-
inni og kaffibolla á myndinni og það
er ekki nokkur leið að sjá hvernig
það getur ýtt undir áhuga á að prófa
uppskrift sem hún er að gefa.
En þá er komið að spurningunni
hvort bókina eigi yfirhöfuð að flokka
sem matreiðslubók?
Guðbjörg R. Guðmundsdóttir
Raunveru-
legur pabbi
ÞÓTT heimurinn hafí
minnkað, að sögn, er
Laugavegurinn alltaf
jafn stór og Reykjavík
alltaf að stækka. Þótt
tengslin við umheiminn
verði nánari, að sögn,
sitja menn enn í strætó
númer fímm á leið í
vinnu eða heim til sín.
Raunveruleikinn
heimtar að um hann sé
rætt og þess vegna
meðal annars koma út
bækur.
Heimsins heimskasti
pabbi heitir þriðja
skáldsaga ungs rithöf-
undar, Mikaels Torfasonar. Hún er
snið af raunveruleikanum í Reykja-
vík á túnunum núna. Hún er hvort
tveggja í senn innhverf og úthverf,
opinská og viðkvæm. Harðskeytt og
tilfinningasöm. Saga ungs fjöl-
skylduföður sem er lasinn, þreyttur,
alveg búinn á þvf. Kannski ný gerð
af karlhelju. Ekki ungur og reiður
eins og kannski væri dæmigerðara
eða hefðbundnara. Mikael er spurð-
ur út í stöðu karlmennskunnar í dag.
„Við erum að reyna að fóta okkur
í heimi þar sem við karlmenn emm
algerlega þarflaus kvikindi," segir
Mikael. „Kona getur lifað góðu lífi
án karlmanns og okkur sámar auð-
vitað. Og þær hlusta ekki á neitt
kjaftæði lengur. Það þýðir allavega
lítið fyrir okkur að reyna að vaða yf-
ir þær eða sfjóma þeim. Þá henda
þær okkur bara út og ala upp börain
einar og finnst það Iítið mál. Eina
sem við getum gert er að reyna að
þóknast þeim og beygja okkur og
bugta og lesa Karlar em frá Mars og
konur em frá Venus f þeim tilgangi
að skilja Venus og hegða okkur eins
og Venus. Eða að við grípum til karl-
mennsku og þykjumst vera ógurleg
karlmenni. En það er auðvitað svo
langt frá upphaflegu hugmyndinni
að við endum sem módel á tískusýn-
ingu þjá Herrafataverslun Kormáks
og Skjaldar, það hef ég einmitt próf-
að. Svo ég held við séum á byijun-
arreit. Jú, við höfum ennþá hærri
laun en þar með era yfirburðir okk-
ar upptaidir. Og það skal enginn
segja mér að launamunurinn haldist
lengur. Konur em miklu duglegri að
mennta sig og þær hafa ekki eins
mikinn áhuga á að fremja sjálfsmorð
og em ekki jafn gjamar á að drekka
í sig alkóhólisma. Þannig að við
þurfum að ræða okkar samtfma og
skrifa okkar uppgjörsbækur.
En ég hef náttúrulega skrifað
sögu um ungan reiðan karlmann,
Falskur fugl (1997), og mig langaði
til að fjalla um eitthvað sem væri
nær mér í tíma og rúmi. Hann er
óttaleg rola, Marteinn Máni í Heims-
ins heimskasta pabba, en hann er
líka á ákveðnum krossgötum í Iffinu
og svo að segja á núllpunkti.
Hann er ekki á leiðinni neitt og
ætlar sér Iítið annað en lifa af, og
varlaþað."
Hafa bækur eftir konur haft áhrif
á þig sem rithöfund?
„Já, hvort þær hafa. Konur eiga
nyög sterkar bækur og em að fjalla
um sjálfar sig í verkum sfnum en það
er nokkuð sem við karlamir höfum
ekki lagt í að gera svo ámm skiptir.
Það er engin naflaskoðun í gangi lijá
karlkyninu en við eigum orðið sterk-
an hóp kvenrithöfunda sem hafa
þorað að fjalla um það hvemig það
er að vera kona í dag. Og það skiptir
varla máli hvaða kvenhöfund maður
nefnir í þessu samhengi. En ætli
Vigdís Grímsdóttir og kannski
Steinunn Sigurðar sitji ekki eins og
drottningar yfir stelpuhópnum og á
hveiju ári bætast ný kvenskáld í
hópinn og fæstar em þær að skrifa
sögulegar skáldsögur heldur vinda
sér beint í sig og sinn samtfma. Það
er mjög aðdáunarvert."
Samtfminn kemur við sögu hreinn
og klár en ekki falinn f tilbúnum
nöfnum og raunveruleika. Af
hverju?
„Mér finnst það
heiðarlegra og í ofaná-
lag eiga lesendur mín-
ir auðveldara með að
tengjast persónunum í
bókinni ef þær em
sprottnar beint upp úr
samtfmanum. Þessar
persónur mínar tengj-
ast „fræga og fallega"
fólkinu okkar með
beinum eða óbeinum
hætti. Hafa skoðanir á
stjórnmálum samtím-
ans og lifa og hrærast í
Reykjavík nútfmans.
Þær eiga því beint er-
indi til lesenda og þeir
eiga miklu auðveldara með að skilja
hvaðan þær koma. Þetta hefur því
mjög heiðarlegt og praktískt bók-
menntalegt gildi."
I nýju bókinni hugsar söguhetjan
mikið um kynlíf og kynlífið birtist
lesandanum feimnislaust og án tild-
urs. Ertu meðvitað að bregðast við
kynlífsleysi íslenskra bókmennta í
gegnum áratugina?
„Ég er nú svo ómeðvitaður að
þetta kemur svona af sjálfu sér. En
þetta er þriðja bókin mín og þær
hafa allar snert á málefninu með
einum eða öðmm hætti. Ég sé samt
ákveðin viðbrögð við kynlífsleysinu
almennt f bókum núna. Þær em ófá-
ar bókarkápumar sem gefa í skyn
erótfskan texta þessi jólin, svo verið
er að bregðast við þessu á einhvem
hátt, en ég hef persónulega miklu
meiri áhuga á flóknari hugmyndum
um kynlíf en erótík. í Sögu af stúlku
(1998) fjallaði ég um stúlku sem var
strákur og Marteinn er getulaus
stómasjúklingur. Það er því lítið um
erótík í bókunum mfnum þótt aðal-
persónumar séu helteknar af kyn-
Iffshugsunum.
Raunveruleikinn tekur sitt pláss,
hvemig svosem hann skreppur sam-
an í meðförum. Og saga Marteins
Mána, heimsins heimskasta pabba,
er nærri því snertanlegri en raun-
vemleikinn sjálfúr. Þannig lifir
sannleikur bókmenntanna, og lifir
oft á tíðum raunveraleikann af.“
að er samt allt í lagi að
gráta. Þú verður bara að
gera það með réttum for-
merkjum. Það er voðalega
tilgangslaust að fara alltaf að gráta
um leið og þú stendur frammi íyrir
einhveiju sem þú getur ekki horfst í
augu við.“
Ég kinka kolli skömmustulegur og
sýg sígarettuna. Reykurinn liðast of-
an í lungu og makar þau út í tjöm og
viðbjóði. Liðast síðan aftur upp og ég
bý til hringi með tungunni.
„Ertu til í að vera héma í nótt?“
spyr ég af því að það er farið að
dimma og ég vil ekki vera einn.
„Já,“ segir hún og tárin byija enn
og aftur að renna niður kinnarnar á
mér.
En ég er ekkert að forðast neitt.
Þetta er bara of mikið. Hún er í svo
fáránlega miklu jafnvægi og ég skil
ekki hvað varð til þess að við skiptum
um hlutverk. Einu sinni sat hún alltaf
og grét í hvert sinn sem ég heimsótti
hana. Ég nennti auðvitað ekkert að
þurrka tárin hennar en hún tekur í
höndina á mér og kreistir hana.
„Þú ert búinn að ganga í gegnum of
mikið,“ segir hún og ég skil fullkom-
lega við hvað hún á. „Mundu bara að
þér getur bara batnað. Héðan ferðu
bara upp á við.“ „Já,“ segi ég og er
strax hættur að gráta. Kominn með
huggulegan ekka sem virkar eins og
beintenging við fortíðina. Maður fékk
alltaf svona ekka með andköfum og
tilfinningalátum þegar maður var
krakki. Og það er eiginlega ekki til
betri tilfinning. Hún er svo líkamleg
og í henni felst engin hugsun. Bara
samspil tilfinninga og líkama. Enda á
enginn að þurfa að hugsa þegar hann
er með mömmu sinni.
Ur Heimsins heimskasti
pabbi
Mikael
Torfason