Morgunblaðið - 13.12.2000, Blaðsíða 4

4 E MIÐVTKUDAGUR 13. DESEMBER 2000
BÆKUR
MORGUNBLAÐIÐ
Allt hrós er hégómi
EKKI er víst að allir
kannist við söguper-
sónuna Agnesi Þor-
steinsdóttur, en þegar
gælunafn hennar er
nefnt. kviknar á per-
unni hjá mörgum.
St.úlkan er kölluð Adda
og margar kynslóðir
íslenskra lesenda hafa
fylgt; henni í skóla, að
heiman og alla leið inn
í ástarsamband við
lækninn Pál. Nú er enn
komin út hjá Skjald-
borg síðasta bókin í
flokknum, Adda trúlof-
ast, og hafa þá allar sjö
bækumar komið fjór-
um sinnum út. Þegar endurprent-
anir eru taldar með hafa Oddu-
bækurnar komið út í meira en
fimmtíu þúsund eintökum.
Gerðist allt í
veruleikanum
Fyrsta Oddu-bókin kom út árið
1944. Bækurnar vom allar ritaðar
af Jennu Jensdóttur en henni til
fulltingis var eiginmaður hennar
Hreiðar Stefánsson. Hreiðar lést
árið 1995 en alls unnu þau hjón
saman að tæpum þremur tugum
bóka á ferlinum. „Við sögðum aldr-
ei frá því hvernig samvinnu okkar
var háttað þessi fimmtíu ár,“ segir
Jenna, dálítið leyndardómsfull á
svip. „En við töluðum saman um
efnið, fengum hugmyndir hvort hjá
öðru og staðfestingu á þeim. Fólk
sem er svona mikið saman það veit
hlutina saman.“
Og upp úr samræðunum spratt
Adda, björt og Ijóslifandi. „Sann-
leikurinn er sá að ævi Oddu er
byggð á sönnum atburðum. Persón-
urnar í bókunum eru til en nöfnum
hefur verið breytt. Þetta gerðist
allt. Allar bækur okkar Hreiðars
eru byggðar á atburðum daganna,
atburðum sem gerðust,“ upplýsir
Jenna. Hún vill þó ekki meina að
hún sé sjálf fyrirmynd aðalpersón-
unnar. „Nei, nei, Adda er kaupstað-
arbarn og ekki byggð á mér. Þegar
sögurnar um Öddu voru í sköpun
var ég ákveðin í að fylgja ferli
breyttra þjóðfélagshátta og mennt-
unar unglinga og lýsa því hvernig
barninu, sem í byrjun var mun-
aðarlaust, reiddi af á lífsbrautinni.
Samtíminn kemur inn í framvind-
una á sem reynsluríkastan hátt og
Adda er auðvitað barn síns tíma. A
þessum tímum voru kynslóðirnar til
dæmis í nánu sambandi hver við
aðra og í bókunum hefur Adda ein-
mitt góð kynni af eldra fólki.“
...en kærleik-
urinn blífur
„Ég er annars
þakklát fyrir hvernig
Adda hefur lifað af
allar breytingar, verið
stöðugt lesin og átt
jafnmikið heima í nú-
tímanum og raun ber
vitni. Ég hef fengið
staðfest hjá vinum hér
og erlendis að kjarn-
inn í henni sé þannig
að hann geti átt við á
öllum tímum. Danskur
b ó km e n n tafiæ ö i n gu r
hefur til dæmis sett
fram helstur orsakir
fyrir því hve Adda er sígild: Hún
ber það með sér að ástin er ekki það
sem við höfum alla ævina að byggja
á. Þetta gildir hvort sem við trúum
því að sálin deyi með líkamanum,
eða að handanheimurinn sé til. Ast-
in er hverful en það er hins vegar
kærleikurinn sem blífur.“
Einhvers staðar hefur danski
bókmenntafræðingurinn umræddi
komist yfir Öddu-bækurnar, og því
liggur beint við að spytja hvort
Adda hafi einnig náð frama erlend-
is. „Ég hef ekki verið áköf um að fá
bækur mínar þýddar á önnur mál
og heldur ekki að þær séu auglýst-
ar. Því það sem maður gerir lifir af
eigin verðleikum - það er ekki
markaðurinn sem ræður því hvar
verkin lenda. Ef við vinnum vel og
ef við erum á réttri leið gagnvart
líflnu, aðeins þá er von til þess að
verkin lifí,“ segir Jenna og bætir
við: „Kaflar úr Öddu-bókunum hafa
verið þýddir á ýmis tungumál en
við höfum ekki sagt frá því hér. Það
eru nefnilega allir að gera eitthvað
merkilegt, skrifandi eða ekki. Veg-
ferðin á að felast í þvi að spyija
hvað við erum að gera og hvernig
við gerum það - ekki hvort við
séum betri en næsti maður. Auðvit-
að má gleðjast yfír velgengni en því
skal aldrei gleymt að náunginn er
ávallt að gera eitthvað jafn mik-
ilvægt.“
Synirnir lásu Ármann Kr.
En hvað þótti þeim kynslóðum
lesenda sem drukku í sig sögurnar
af Öddu - sýndu þær höfundunum
viðbrögð, jafnvel þakkir?
„Kannski,“ segir Jenna með sem-
ingi og reynir að skipta um um-
ræðuefni. „Mér finnst óþarfi að
vera að tala um viðtökur og hrós,
það er bara hégómi."
Þá er spurt hveijir hafi helst les-
ið bækumar. Heyrst hafi til dæmis
af drengjum sem stálust í Öddu-
bækur systra sinna, því þeir kunnu
ekki við að biðja um þær að gjöf
sjálfir. „Jú, þær voru bæði lesnar af
stúlkum og drengjum, enda er jafn-
mikið talað um drengi í bókunum
þótt Adda sé aðalpersónan. En mín-
ir synir lásu hins vegar bækur Ár-
manns Kr. Einarssonar," rifjar
Jenna upp og hlær.
Sjálf var Jenna kennari í mörg
ár, uppfræddi lengst af unglinga í
Langholtsskóla. „Það var oft verið
að biðja okkur Hreiðar að lesa upp í
skólum og svona. En ég gerði það
sjaldan - las ekki einu sinni upp í
mínum eigin skólafyrr en eftir að
ég lét af kennslu. Ég sagði krökk-
unum samt oft sögur en það voru
sögur sem ég bjó til á staðnum og
skrifaði aldrei niður.“
Starfslaun þáði Jenna heldur
aldrei á ferlinum, utan einu sinni
vegna ljóðabókar. Þau hjón vöktu
þó oft athygli á ferli sínum vegna
afkasta og afreka, um það vitnar
úrklippubók í fórum Jennu. „Þessi
bókaflokkur varð strax óvenjulega
vinsæll hjá börnum og unglingum
og hefur notið síaukinna vinsælda,"
segir í úrklippu úr Vísi 13. desemb-
er 1977, í tilefni þess að fyrsta
Öddubókin var gefin út í íjórða
sinn.
En hvar ætli Adda væri stödd í
lífinu, væri hún nútíinastúlka af
hinni svonefndu X-kynslóð. „Ég
myndi ekki geta ímyndað mér
hvemig færi fyrir henni, frekar en
ég get fyrirséð hvernig fer fyrir
öðram ungum stúlkum. Hún er ein-
faldlega ung stúlka að kynnast líf-
inu, henni verður á og lærir af
reynslunni.
En ég held hún komi ekki út oft-
ar, þetta er orðið gott. Annars veit
ég náttúrulega ekki hveiju hún
kann að taka upp á eftir minn dag.“
au höfðu ekið langa leið og
talsvert var orðið framorð-
ið þegar þau óku inn í
kauptúnið aftur.
- Það er annars dáfallegt af mér
að láta þig vera svona lengi úti, sagði
Páll þegar hann stöðvaði bílinn
heima hjá þeim. Hann sýndi samt
ekki fararsnið á sér út úr bílnum;
hann hallaði sér aftur í sætinu og leit
alvörugefinn á Öddu. Hún sá á svip
hans að það var eitthvað sérstakt
sem hann ætlaði að segja.
- Ég er nú á förum til útlanda,
Adda, eins og þú veist.
- Já, ég veit það, sagði Adda lágt.
Það hafði ekki farið framhjá henni að
hann nefndi hana nú Öddu í fyrsta
sinn. Henni þótti vænt um það.
ÚrAdda trúlofast
Jenna
Jensdóttir
Blindur leiðir blindan
BÆKUR
Þýdd skií I dsaga
BLINDA
eftir José Saramago. Sigrún Ástríð-
ur Eiríksdóttir íslenskaði. 351 síða.
Vaka-Helgafell 2000.
í BLINDU tekur portúgalski
Nóbelshöfundurinn, José Sara-
mago, sér fyrir hendur að draga
upp ógnvænlega mynd af heim-
inum. Til þess að sýna mannlega
niðurlægingu grípur hann til þess
ráðs að gera persónur sínar blind-
ar. Blindur leiðir blindan.
Ósköpin dynja yfir á umferð-
artíma í ónefndri borg. Einn bíl-
stjóranna sér allt í einu ekki annað
en hvítt.
Þetta breiðist út eins og farsótt.
Aðeins ein kona sér, kona augn-
læknis. Það kemur sé vel eftir að
blindingjarnir eru settir í einangr-
un á fyrrverandi geðveikrahæli.
Hér er brot úr samræðum
þeirra hjóna:
„Þú skalt gera það sem þér líst
best, en gleymdu ekki hverjir við
erum hérna, blind-
ingjar, einfaldlega
blindingjar, blindingj-
ar án neins orðskrúðs
eða samúðar, hinn
kæleiksríki og
skemmilegi heimur
blindingjanna er lið-
inn undir lok, nú ríkir
harkan, gimmdin og
miskunnarleysið með-
al blindingjanna. - Ef
þú gætir séð það sem
ég neyðist til að sjá
vildirðu vera blindur."
Svarið er kannski
að finna í lok bókar
þegar menn fá aftur
sjón:
„Ég held ekki að við höfum orð-
ið blind, ég held við séum blind.-
Blindingjar með sjón. - Blindingj-
ar sem sjá ekki þótt þeir hafí
sjón.“
José Saramago leggur upp úr
því að afhjúpa mannlega lesti en
hann hefur samúð með persónum
sínum, jafnvel þeim verstu. I
Blindu er töluvert samsafn af sið-
leysingjum og fúlmennum, birtist
ekki síst í baráttunni um matar-
skammta og hömlu-
lausri svölun kyn-
hvata.
Lýsingar Sarama-
gos eru nákvæmar og
ítarlegar og hann
skirrist ekki við að
boða án þess að hægt
sé að kalla hann þjóð-
félagsvandlætara.
Honum er frekar í
mun að draga fram
marmlegan veikleika.
Á köflum, einkum í
fyrrihluta skáldsög-
unnar, er frásögnin
reyfarakennd. Sara-
mago er einn þeirra
höfunda sem eiga auð-
velt með að skapa spennu. Sá sem
aðstoðar fyrsta blindingjann við að
koma bílnum sínum heim er í raun
bílaþjófur. Tilvalin byrjun á
spennusögu.
Spennuna lætur Saramago eftir
sér í Blindu sem er fyrsta bókin
eftir hann á íslensku, í ágætri þýð-
ingu Sigrúnar Ástríðar Eiríksdótt-
ur.
Jóhann Hjálmarsson
José
Saramago
Glæsileg
fróðleiksnáma
BÆKUR
í s 1 a n (I s s a g a
ÍSLANDIALDANNARÁS
1900-1950
Saga lands og þjóðar ár frá ári. 111-
ugi Jökulsson (aðalhöfundur). JPV
Forlag, Reykjavfk 2000.469 bls.,
myndir, kort.
ÁRÞÚSUNDA- og aldamótin,
sem senn fara í hönd, hafa orðið
mörgum tilefni til að rifja upp at-
burði og sögu „gömlu“ aldarinnar,
jafnvel alls árþúsunds-
ins. Ymsa háttu hafa
menn á þessari iðju,
eins og gefur að skilja,
og afurðirnar éru mis-
jafnar. Bókin, sem hér
er til umfjöllunar, er
tvímælalaust glæsileg-
ust allra þeirra rita er
ég hef séð um sögu 20.
aldar, og á það jafnt við
um bækur gefnar út
hér á landi sem erlend-
is. Hún er í stóru broti,
einkar fallega hönnuð,
litprentuð og pi-ýdd
miklum fjölda mynda
og korta. Viðfangsefni
hennar er saga Islands
á fyrra helmingi 20.
aldar og er sagan rakin ár frá ári,
1900-1950.
Að uppbyggingu gæti bókin við
fyrstu sýn minnt á „AMirnar", sem
margir kannast við, en þó er regin-
munur á efnistökum og efnismeðferð
höfunda þessa rits og þeirra sem
tóku saman efnið í ,Aldirnar“. Hér
er fjallað um mun færri atburði en
þeim gerð rækilegri skil og áhersla
lögð á að opna lesendum sýn til þjóð-
arsálarinnar, ef svo má að orði kveða.
Markmiðið með þessari bók virðist
mér ekki vera að segja söguna í
fréttaskeytastfl, miklu frekar að lýsa
hugarheimi þjóðarinnar á þeim tíma
sem hún tekur til. Þess vegna er hér
birt mikið af efni úr gömlum blöðum
og bókum, en slíkar heimildir bera
viðhorfum samtíma síns tíðum
glöggt vitni. Jafnframt er áhersla
lögð á að fjalla um einstaka efnis-
þætti og afmörkuð svið, sem athygli
vöktu á sínum tíma. Atburðasagan
verður þó engan veginn útundan og
víða er stuttum frásögnum af ein-
stökum atburðum skotið inn í
rammagreinum, auk þess sem yfirlit
yfir helstu atburði hvers árs, innan-
lands og utan, markar upphaf hvers
kafla.
Samkvæmt öllum viðteknum venj-
um mun þessi bók flokkast sem ís-
landssaga, en þó er hún ekki saga ís-
lands eða íslendinga á 20. öld, a.m.k.
ekki í hefðbundinni merkingu þess
hugtaks. Hér er engin tilraun gerð til
þess að segja neins konar heildar-
sögu eða teygja frásögnina yfir öll
svið þjóðlífsins, og ekki er byggt á
rannsókn frumheimilda. Höfundar
byggja einkum á prentuðum heim-
ildum, blöðum, tímaritsgreinum,
æviminningum o.s.frv., og bregða
upp svipmyndum úr sögu þjóðarinn-
ar á ári hverju, sumum í stuttu máli,
öðrum í löngu. Ólíkt því sem almennt
tíðkast í yfirlitsritum um sögu þjóða
er engin megináhersla lögð á sögu
stjórnmála eða efnahagsmála. At-
burða á þeim sviðum er vissulega
getið og þeim gerð skil eftir því sem
við á hverju sinni, en þeir tröllríða
aldrei frásögninni, eins og oft vill
verða í sögubókum. Þvert á móti eiga
Illugi og meðhöfundar hans hrós
skilið fyrir það hve mjög þeir hafa
lagt sig fram um að draga fram og
setja í fyrirrúm frásagnir af daglegu
lífí og örlögum venjulegs fólks. Á
sama hátt fá bókmenntir, listir og
hvers kyns menningarviðburðir all-
mikið rúm, mun meira en algengt er í
yfirlitsritum um sögu lands og lýðs.
Er það vel. Hér getur t.d. að lesa
gamlar fréttir af sr. Jóni Sveinssyni,
Nonna, af Jóhanni Sigurjónssyni og
fyrstu sýningum á Fjalla-Eyvindi,
sagt er frá rithöfundarferii Gunnars
Gunnarssonar og Guðmundar t
Kambans og ýtarlega er greint frá
því er danskir andspyrnumenn
myrtu hinn síðarnefnda í lok síðari
heimsstyrjaldar. Þá kemur Halldór
Kiljan Laxness viða við sögu, eins og
vænta mátti, og gjörla segir frá
merkisatburðum á sviði vísinda og
fræða.
Auglýsingar úr gömlum blöðum
nota bókarhöfundar allnokkuð til að
bregða upp svipleiftrum úr daglegu
lífi, skemmtileg kort eru notuð til að .
lýsa úrslitum kosninga og 1 ramma-
greinum er að finna
ýmiss konar smælki og I
stuttar fréttir. Ýmis-
legt þess kyns er býsna
spaugilegt, annað
næsta grátbroslegt.
Sem dæmi má nefna
rammagrein á bls. 92
þar sem fram kemur að
bréf frá dr. Valtý Guð-
mundssyni til stjúpföð-
ur hans í Kanada hafi
farist með Titanic árið
1912 (aldrei fór það svo f
að Islendingar kæmu
ekki þar við sögu!).
Býsna kímileg, en þó
grafalvarleg, er
rammagreinin á bls.
167, sem ber yfirskrift-
ina „Nú er maður hálfviti", og greinir
frá lagasetningu á Alþingi árið 1921.
Fleiri dæmi mætti telja, þótt ekki
verði það gert hér.
Ulugi Jökulsson er aðalhöfundur
bókarinnai-, en hefur notið aðstoðar
margra, eins og hann tekur skýrt
fram í inngangsorðum. Bókin ber
vinnubrögðum og viðhorfum Illuga
glöggt vitni. Hún er öll stórskemmti-
leg aflestrar, fróðleiksnáma, ágæta
vel skrifuð og kemur samúð höfund-
ar með lítilmagnanum og andúð á
hvers kyns ofbeldi og ranglæti skýrt
fram. Þannig er t.d. ekkert dregið
undan í frásögn af íslenskum ógæfu-
mönnum sem gengu til liðs við
óþokkasveitir nasista í síðari heims-
styrjöld, en var bjargað undan rétt-
vísinni af íslenskum stjórnvöldum.
Sama máli gegnir um andstyggilega
framkomu Islendinga gagnvart Gyð-
ingum, sem hér leituðu skjóls á 4.
áratugnum.
Eins og áður sagði, er þessi bók öll
einkar glæsileg og að minni hyggju
ber hún af öðrum hliðstæðum ritum
um sögu 20. aldar á íslandi, jafnt að
efni sem útliti. Eiga allir aðstandend- 1
m- hennar hrós skilið fyrir framtakið.
Jón Þ. Þór
Nýjar bækur
• ÚT er komin bókin Til ást-
vina minna.
í fréttatilkynningu segir:
, Að hluta veitir bókin hagnýtar
leiðbeiningar um viðhöfn og
siði við andlát og útför, en að
öðrum hluta geymir hún per-
sónulegar upplýsingar um hagi
eigandans, minningar hans,
eigin óskir um framkvæmd
jarðarfararinnar og hvaðeina
fleira sem hann vill deila með
eftirlifandi ástvinum sínum.
Bókin gefur okkur gott færi
á að segja eftirlifendum hug
okkar og óskir um útförina.
í annan stað opnast hugur
okkar fyrir þessum óhjá-
kvæmilega þætti tilverunnar
þegar við höfum bókina undir
höndum og förum að hugsa um
hvað við viljum skrifa í hana.
Hluti bókarinnar er auðar
síður þar sem eigandinn getur
skrifað persónulegar minn-
ingar sínar. Með þeim minn-
ingum varðveitast tengslin
milli kynslóðanna, einnig eftir
endanlega aðskilnaðinn."
Útgefandi Gjörningar ehf.
Illugi
Jökulsson