Morgunblaðið - 13.12.2000, Blaðsíða 10

10 E MIÐVIKUDAGUR 13. DESEMBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ
BÆKUR
ÞÖGNIN er titill nýrrar skáldsögu
Vigdísar Grímsdóttur og vísar til
þagnar annarrar aðalpersónunnar,
Lindu Þorsteinsdóttur. Hin aðal-
persóna sögunnar er sonardóttir
. Lindu og alnafna, sem dvelur
löngum stundum hjá ömmu sinni á
Hraunteignum og er smátt og smátt
innvígð í þagnarheim hennar.
„Ég hef alltaf velt fyrir mér
ástæðum valdbeitingar og um leið
því hvernig til dæmis einn maður
með inannfjandsamleg viðhorf get-
ur snúið heilli þjóð til þagnar og
gert hana samseka um alls kyns
óhæfuverk. Það má ef til vill segja
að Þögnin sé einskonar útfærsla á
því hvernig það sama gerist á milli
tveggja einstaklinga. Og þá er
animan Linda sú sem beitir valdi og
nafna hennar, Linda litla, þoland-
inn. Þarna er kannski grunn-
k'.eiiqan að liugmyndinni," segir
Vigdís þegar hún er spurð út í tilurð
sögunnai’.
Tchaikovsky og- amma hans
„Síðan gerist það að ég kynnist
konu sem í raun hefur að geyma
tvær persónur. Önnur er sú Linda
seæ sllirþekkjaoghefurþagaðí
fjörutíu ár. Hin er Anastasia Pos-
okliova sem enginn þekkir og eng-
uri r.ér. Mér veittist sá hciður að
vera með þessari konu í heilan mán-
uö og þanuig kynntist ég stórbrotnu
lífi liennar og hugmyndaheimi. Hún
er ramminn utan um hina klofnu að-
alpersónu en truflun hennar er
óvenjuleg vegna þess að hún gjör-
j-ekkir báðar sínar hliðar, þá betri
• g þá verri, og þær eiga samskipti
eins og tveir venjulegir einstak-
lingar eiga þótt samskiptin séu nú
ekki alltaf venjuleg. Og oftar ráði
verri hliðin en sú betri. Tónlist
Tt-haikovskys og Tchaikovsky sjálf-
ur eru svo hvatinn sem rekur allt
áfram, kemur málum á hreyfíngu,
bæði góðum málum og vondum, og
Af Anastasiu Posokhovu
og ömmu á Hraunteignum
hin sterku og alltuinvefj-
andi verk hans umfaðma
persónurnar um leið og
þau eiga það til að fara
ómjúkum höndum um til-
finningalífið. Og svo vildi
það svo skemmtilega til
og var auðvitað engin til-
viljun að amma Tcliaik-
ovskys hét einmitt An-
astasia Posokhova. En
um hana er fátt vitað
annað en að hún var föð-
uramma hans sem hann
þekkti ekki og sagðist
sjálfur ekkert um vita.
En amman Linda snýr
bæði á sagnfræði og
sannleika því hún veit auðvitað allt
um þessa týndu persónu í veröld-
inni, eins og gefur að skilja,“ segir
Vigdís leyndardómsfull á svip og
bætir við að amrnan Linda hefði
aldrei borið því við að vera tvær
persónur nema önnur væri að
minnsta kosti á einhvers konar
barmi heimsfrægðar. „Amman er jú
með heimsfrægð á heilanum og er
að því leyti lík ljölmörgum heil-
brigðum íslendingum. Já, menn eru
svo víða að gera það gott að það
gleymist að líta í kringum sig.
Þögnin er líka um slfkt afskipta-
leysi,“ segir hún.
„En það var líka auðvitað
löngu ákveðið"
„Fyrir ömmunni Lindu er tíminn
rétt eins og hún vill hafa hann, allt
er reyndar eins og hún vill hafa það
og í rökréttu samhengi við þann
ramma sem hún býr tfmanum sjálf-
um og lífinu. Öll
skynjun hennar er
útreiknuð og út-
pæld eftir hennar
snurðulausa kerfi.
Það var til dæmis
engin tilviljun að
Linda Pétursdóttir
var kjörin Ungfrú
Heimur 17. nóv-
ember 1988. Nei,
það var útreiknað
því þann dag voru
liðin nákvæmlega
hundrað ár frá því
að Þyrnirósarball-
ettinn var frum-
fluttur í Péturs-
borg. Og það var svo sem satt, þótt
ég geri sjálf ekki ráð fyrir að ball-
ettinn sá hafi stjórnað valinu á
Lindu P,“ segir Vigdís, sem lagðist í
miklar rannsóknir á ævi og verkum
Tchaikovskys áður en hún hóf
skriftimar og hefur því allar dag-
setningamar á hreinu. „Já, já, ég
hafði heilmikið fyrir þessu,“ við-
urkennir hún og bætir við að Linda
Þorsteinsdóttir yngri hafi einmitt
verið svo heppin að fæðast 7. maí,
sama dag og Tchaikovsky. „En það
var líka auðvitað löngu ákveðið."
Klofnar í tvo einstaklinga
til þess að lifa af
„Innri rök heimsins hennar Lindu
gömlu eru alveg jafn sterk og rök
okkar heims. Þar er tíminn ekki
neitt línulaga dæmi þar sem eitt
tekur vjð af öðra í rökréttu sam-
hengi. í heimi Lindu ráða aðrar
reglur og aðrar reikningskúnstir en
þær ganga líka upp. Enda hafa þær
verið notaðar áður og gjörprófaðar.
Og eru notaðar enn. Því miður. En
amman Linda hefur kannski rétt-
lætingu sem aðrir hafa ekki. Hún
varð fyrir grimmilegu áfalli þegar
hún var ung kona og til þess ein-
faldlega að lifa af klofnar sjálfið
hennar í tvær persónur sem saman
nota þögnina sem valdatæki og bera
ástina fyrir sig. Og til þess að geta
beitt því tæki rétt verður Linda
eldri smám saman að kenna nöfnu
sinni galdurinn. Maður verður svo
bara að vona að einn daginn verði
slíkt heimsljós í veröldinni að menn
hafni slíkum galdri. En til þess
verða þeir lfka að horfast í augu við
hann og þekkja hann,“ segir Vigdís
og grípur niður í kaflann um fyrstu
þagnaræfinguna.
Jæja, nú geram við fyrstu
þagnaræfmguna, sagði hún
og við lögðumst þegjandi á
stofugólfið og einblíndum um
stund á ljósakrónuna. En það var af-
skaplega veigamikið atriði að kunna
að einblína.
- Þegar þú blínir á eitthvað nógu
lengi þá byrja augu þín að þegja. Þau
sjá það sem þau horfa á en sjá það
samt ekki. Vegna þess að smám sam-
an fjarlægist hugsunin. Það er nauð-
synlegt að þú gerir þér grein fyrir
þessum hæfileika augnanna og virðir
hann. En þegar augun hafa lært að
þegja þá fara þau á stjá inni í lík-
amanum og hvísla að hinum iðandi og
hávaðasömu líffærum. Þau hvísla:
Vigdís Grímsdóttir
Þegiði lungu, þegiði smáþarmar,
þegiðu ristill, þegiðu lifur, þegiði
nýru. Þau hvísla þessu að öllum líf-
færanum. Nema hjartanu. Vegna
þess að rödd hjartans má aldrei
þagna. Það er nefnilega hún sem
heldur sálinni vakandi. Skilurðu
þetta, litla manneskja?
- Segðu þetta aftur mjög, mjög
hægt, sagði ég.
Hún gerði það.
Og eftir að hafa einblínt á krist-
alsljósakrónuna með gulu kertunum
nokkuð lengi fannst mér eins og augu
mín breyttust í loðna smákúlu. Kúlan
skreið niður hálsinn og ofan í líkam-
ann og hringsnerist þar dálitla stund.
En síðan skreið hún varlega upp og
þegar hún var komin á sinn stað í
höfðinu breyttist hún aftur í augu
sem opnuðust og ég byrjaði að hlæja.
- Jæja, var þetta svolítið fyndið?
sagði hún.
- Augun breyttust í loðna kúlu.
- Það er gott. Það er byrjunin.
- Breytast augun kannski ein-
hvern tímann í loðinn hund?
- Þú skilur þetta bráðum. En núna
hefurðu hitt þögnina í fyrsta skipti.
- Hún var mjúk, sagði ég.
- Já, en þú skilur ekki lífið fyrr en
þú finnur þögnina alveg.
- En þarf ég að skilja lífið?
- Það á eftir að koma í ljós.
- Kemur allt í ljós?
- Það kemur allt í ljós sem þarf að
koma í ljós ef maður þegir.
- Komum við þá báðar í ljós?
- Ætli það endi ekki með því.
- Er þá kannski enginn sem sér
okkur núna?
- Fólk heldur að það sjái okkur.
- En erum við samt ósýnilegar?
- Ég hugsa að við séum það að ein-
hverju leyti.
- Einsog þegar er slökkt.
- Já, Tchaikovskaia mín, einsog
þegar er slökkt.
Ur Þögninni
Islandsför
indíána
Osköp er
að vita þetta!
BÆKUR
Barnabók
HLÆJANDIREFUR
Eftir Þorgrím Þráinsson. Kápie
teikning eftir Brian Pilkington. Ut-
gefandi Iðunn, Reykjavík, 2000.
Prcntun: Prisma - Prentbær ehf.
114 bls.
ÞORGRÍMUR Þráinsson hefur
notið mikilla vinsælda meðal barna og
unglinga á undanförnum árum íyrir
bækur sínar. Hann
byrjaði á að skrifa út frá
reynsluheimi sínum um
tár, bros og takkaskó,
en síðar hefur hann fet-
að nýjar slóðir í sagna-
gerð sinni. Bækur hans
hafa notið mikillar hylli,
jafnvel þótt þær hljóti
að teljast vera misgóð-
ar.
Bókin Hlæjandi ref-
ur er sagan um Úlfhildi
og indíánastrákinn sem
flúði til íslands. Sögu-
hetjan er Úlfhildur,
stúlka á fermingaraldri,
sem sér í sjónvarps-
fréttum að fundist hafi
laumufarþegi um borð í
skipi. Andlitsmynd er birt af hinum
seka, dreng af indíánaættum, og vek-
ur það mikinn áhuga Úlfhildar, sem
þegar í stað hefur leit að piltinum. Til
að gera langa sögu stutta finnur hún
drenginn, þau kynnast og verða trún-
aðarvinir.
Besti hluti sögunnar tengist „Hlæj-
andi ref“, en það er indíánanafn
drengsins, sem greinilega er vel
heima í menningu og sögutúlkun ind-
íána, ekki síst er varðar ýmsar þjóð-
sögur. Þrátt fyrir að vera indíáni er
Hlæjandi refur að hálfu leyti hvítur
maður og fyrir bragðið hlýtur ýmis-
legt að togast á innra með honum. Sú
staðreynd að hann hefur alist upp öll
sín bernskuár hjá föður sínum, ind-
íánanum, og ijölskyldu hans mótar
engu að síður persónu hans og hugs-
anir með afgerandi hætti.
Margt er vel gert í þessari sögu, en
samt sem áður virðist sem höfundur
reyni í sífellu að skrúfa textann upp,
sem síður en svo er til bóta. Þá er per-
sónuleikasköpun Þorgríms dálítið
sérstök. I öllum hans bókum era ein-
hverjir sem hlytu að teljast vera kær-
komin fórnarlömb eineltis. Þeir era of
feitir, eða of mjóir eða í þessu tilfelli
era þeir skítugir og fara of sjaldan í
bað. Einhvern veginn
virðist sú persóna sem
fellur að þessari lýsingu
í bókinni geta orðið jafn-
skýr og vel meitluð án
þess að þurfa að vera
illa lyktandi og einræn,
nánast skrýtin.
Segja má að Hlæj-
andi refur sé eins konar
ævintýri sem ætlað er
að tengja sama.n veröld
nútímafólks á íslandi og
indíána í Ameríku. Bók-
in er að mörgu leyti vel
skrifuð og sögu-
þráðurinn skýr, en hún
nær því ekki að verða
trúverðug með nökkr-
um hætti.
Einn stærsti kostur þessa framlags
Þorgríms Þráinssonar á bókamark-
aðinn er hins vegar boðskapur sög-
unnar. Henni er ætíað að fá lesendur
til að íhuga að fólk af framandi kyn-
þáttum getur gert okkur gott og haft
jákvæð og skynsamleg áhrif á okkur
og umhverfið.
Sterk tengsl indíánadrengsins við
náttúruna segja okkur jafnframt að
við séum að fjarlægjast landið okkar,
náttúruna og þá fegurð sem hún býr
yfir. Því er óhætt að fúllyrða að ým-
islegt megi læra af sögunni af Hlæj-
andi ref og stöllu hans Úlfhildi.
Sigurður Helgason
BÆKUR
Barnabók
ILLA BYRJAR ÞAÐ
Eftir Lemony Snicket. Brett
Helquist myndskreytti. Snorri
Hergill Kristjánsson þýddi.
Mál og menning, 2000 - 166 s.
ÞAÐ ER í hæsta máta óvenjulegt
að höfundur vari við bókum sínum. Á
bakkápu segir höfundur þessarar
sögu einfaldlega: „Kæri lesandi, mér
þykir leitt að þurfa að segja þér að
þessi bók er einstaklega ömurleg. í
henni er sögð mikil sorgarsaga um
þrjú afar ógæfusöm börn.“ Þessi við-
vörun hefur auðvitað þær afleiðingar
að athygli lesenda er vakin. Hvað
getur verið svona skelfilegt við þessa
sögu? Höfundur hefur náð tilgangi
sínum með viðvöruninni og þessi
saga hefur farið sigurför um heim-
inn. Sagan sem ber heitið „Illa byrj-
ar það“ er fyrsta bókin í bókaflokki
sem heitir á enskunni „A Series of
Unfortunate Events" og er þetta
jafnframt fyrsta bókin sem kemrn- út
á íslensku.
Sagan er í rauninni mjög drama-
tísk og það sem hendir þessi blessuð
börn er í meira lagi ótrúlegt og í alla
staði skelfilegt. Fjóla er elst, fjórtán
ára og rétthent (sem er atriði sem
lesandi þarf að muna vel). Fjóla hef-
ur áhuga á verkfræði, einkum tann-
hjólum og talíum. Næst henni í aldri
er Kláus en hann er 12 ára og hefur
mestan áhuga á dýrafræði. Yngst er
Sunna sem er bara smábarn og hefur
fjórar flugbeittar tennur til að tjá sig
með.
Sagan hefst á því að þeim er til-
kynnt að foreldrar þeirra hafi dáið í
brana og allar persónulegar eigur
barnanna hafi brunnið þar með.
Þrátt fyrir það hafa foreldrar þeirra
skilið eftir mikil auðævi sem börnin
eiga að fá þegar Fjóla verður tekin í
fullorðinna manna tölu. Systkinin
lenda í alls kyns ótrúlegum hörm-
ungum en öll sagan gengur út á að
þau láta aldrei bugast og eru alltaf að
leita lausna út úr þessum svakalegu
raunum. Lausnirnar era ekki ein-
faldar eða auðveldar. Til að leysa
vandann á hverjum tíma leita þau í
bækur og þau era sérstaklega fróð-
leiksfús. Þau lesa lagabálka, kynna
sér alls kyns verkfræðilegar lausnir,
t.d. hvernig megi klifra upp lóðrétta
veggi og svo framvegis. Fullorðna
fólkið í sögunni er til lítils gagns fyrir
munaðarleysingjana og ríkidæmi
þeirra verður þeim til alls annars en
ánægju.
Þetta er mjög óvenjuleg bók og
síður en svo að nokkur ástæða sé til
að vara við henni. Hún er óvenjuleg
hvað varðar efnistök eins og áður er
sagt, þar sem aldrei virðist ætla að
rofa til fyrir blessuðum börnunum og
um leið og eitthvað ætlar að rætast
úr kemur upp nýtt vandamál sem
kallar á nýja lausn. Þar sem þetta er
bók í ritröð hljóta lesendur að bíða
spenntir eftir því að fá næstu bók.
Sagan er líka óvenjuleg hvað varðar
stílinn. Sögumaður stingur upp kolli
nokkuð oft og útskýi’ir fyrir lesanda
hvað hann eigi að halda eða hvað
muni gerast næst eða að hann skorar
á lesanda að hugsa um hvernig hann
hefði sjálfur brugðist við, ef hann
stæði í sporum þessara barna.
I stuttu máli er þetta bók sem
krakkar geta haft bæði gagn og
gaman af að lesa. Þau hljóta að taka
meiri þátt í atburðarás sögu þar sem
sífellt er verið að hvetja þau til að
hugsa um hvað þeim finnist um það
sem er að gerast. í það minnsta er
ekki nokkurt barn á í slandi sem gæti
búist við öðrum eins persónulegum
hörmungum og þessir krakkar þurfa
að glíma við og sagan hefur því á sér
vissan ævintýrablæ. Þetta eru nú-
tímalegar Herkúlesarþrautir sem
krakkarnir era að glíma við.
Sigrún Klara Hannesdóttir
Tímarit
• ÚT er komið tímarit Sögufélags-
ips Ný saga.
Sigurður Narfi Rúnarsson skrif-
ar greinina Hnefaleikar á Islandi.
Ágrip af sögu íþróttarinnar og að-
dragandi hnefaleikabanns. Karl
Grönvold jarðfræðingur fjallar um
landnámslagið svonefnda og ösku-
lagatímatalið í ljósi nýjustu rann-
sókna á borkjörnum úr Grænlands-
jökli. Rdsa Magnúsddttir fjallar um
lítt kannaða hlið kalda stríðsins í
greininni Menningarstríð í uppsigl-
ingu. Rósa segir frá þeirri athygli
sem íslendingar fengu hjá risaveld-
unum á sjötta áratugnum sem lýsti
sér í keppni um að senda hingað
frábæra listamenn sem efldu menn-
ingarlíf þjóðarinnar. Guðmundur J.
Guðmundsson ritar greinina Þorsk-
ar í köldu stríði, en í henni er sagt
frá áhrifum landhelgisdeilna íslend-
inga og Breta á samkomulagið inn-
an NATO. Miðaldasaga er á dag-
skrá í grein Torfa Tuliniusar um
valdasókn Snorra Sturlusonar og
bræðra hans. Þar beitir hann kenn-
ingum franska félagsfræðingsins
Pierre Bourdieu um þrjár tegundir
auðmagns til að útskýra völd Sturl-
unga á 13. öld.
_ Hús með sál - þjóðarsál nefnir
Ólafur Rastrick umfjöllun um Þjóð-
menningarhúsið nýja við Hverf-
isgötu og sýningar sem þar eru.
Síðastliðið sumar tók Ragnheiður
Mdsesddttir viðtal við Gunner Lind
lektor við Kaupmannahafnarhá-
skóla og birtist afraksturinn í þessu
hefti. Undir fyrisögninni Af bókum
fjallar Gunnar Karlsson um stór-
virkið Kristni á íslandi frá ýmsum
hliðum og nefnir greinina Verkið
sem tókst að vinna. í þættinum
Sjónarhóll segir Steinunn Jdhann-
esddttir frá ferð sinni til Alsír en
þar kannaði hún hvort tiiværu ein-
hverjar heimildir um þá íslendinga
sem rænt var í Tyrkjaráninu. í Sjón
og Sögu tekur Þorleifur Frið-
riksson til athugunar táknmál í fán-
um verkalýðshreyfingarinnar hér á
landi og leitar að fyiirmyndum er-
lendis.
Ný saga fæst á skrifstofu Sögu-
félags í Fischersundi ogínokkrum
bókabúðum.
Þorgrímur
Þráinsson