Morgunblaðið - 13.12.2000, Blaðsíða 7

MORGUNBLAÐIÐ
BÆKUR
MIÐVIKUDAGUR 13. DESEMBER 2000 E 7
Laun heimsins
í spéspegli
LAUN heimsins heitir nýútkomið
safn örleikrita eftir Kjai'tan Arna-
son rithöfund. Leikritin eru spaug-
söm og frískleg að hætti höfundar
en augljóst er að nokkur alvara býr
að baki hinum glaðværa framsetn-
ingarmáta. Stungið er á ýmsum kýl-
um í mannlegum samskiptum, svo
sem sambandsleysi fólks og sér-
hyggju manna. Þannig
fjallar eitt leikritið um
mann sem verður fyrir
því óláni að aka yfir
hjólandi mann og er í
öngum sínum yfir
skemmdum á bíl sín-
um. Þessa sérgæsku
sem setur æ meiri svip
á daglegt líf okkar
hefur Kjartan áður
tekið til umfjöllunar í
verkum sínum. Eg
spyr hann fyrst að því
hvað fyrir honum vaki
með örleikritunum?
„Þetta eru stuttir
textar, stutt leikrit
um afmarkað efni og
það er tekinn flötur á
málunum sem verður einskonar
spéspegill fjjrir aðstæðurnar,“ svar-
ar Kjartan Arnason: „Þeim spé-
spegli gæti fólk speglað sig í og hin-
ar ýmsu og ólíklegustu aðstæður
sem upp koma væri einnig hægt að
spegla í þessum spegli.“
Eru örleikritin samin fyrir svið
eða til lesturs? Þau eru óneitanlega
bæði sjónræn og leikræn í senn?
„Að semja þessi verk fyrir ieik-
svið var nú aldrei hugsunin á bak
við þetta, frá uppliafi var þetta texti
í huga mér. Auðvitað er þetta sett
upp eins og þetta séu leikrit, og ég
er alveg viss um að þau nytu sfn á
leiksviði, þótt stutt séu.“
Nú hefur það verið reynt er það
ekki, hvemig lukkaðist það?
„Við héldum smá útgáfuteiti í til-
efni útkomu bókarinnar og þar
voru leikarar sem leiklásu leikritin
og það kom mjög vel út.“
Þú skiptir örleikritunum f flokka
í bókinni, sá fyrsti heitir Stríðum,
vinnum vorri þjóð. Má kenna þarna
heimsádeilu eða gagnrýni á það sið-
ferði sem ríkir í heiminum?
„Nei, nei, þetta er eins og ég segi
spéspegill á hörmulegar aðstæður.
Þarna er brugðið upp fáranlegri
hlið á stríðsrekstri sem oft er ekki
annað en eiginhagsmunir einhvers
afmarkaðs hóps sem riðlast á öðr-
um hópi. I mínum huga er svona
rekstur algjörlega fráleitur.“
Finnst þér þú skrifa öðruvísi þeg-
ar þú skrifar örleikrit en þegar þú
ert að yrkja ljóð eða skrifa skáld-
sögurnar þínar?
Nýjar bækur
• UT er komin bókin Bara
hcppni eftir Helga Jónsson.
I tilkynningu frá útgefanda
segir: „Bara
heppni er
áhrifarík bók
sem dansar á
milli þess að
vera fyndin
og sorgleg.
Hér er á ferð-
inni vönduð
og raunsæ
saga sem
snertir menn. Þetta er ung-
lingabók sem fullorðnir ættu
ekki síður að lesa, enda á hún
fullt erindi við alla aldurshópa."
Helgi Jónsson hefur sent frá
sér fjölmargar bækur á und-
anförnum árum, þ.á m. met-
sölubækurnar Allt í sleik,
Rauðu augun og Gæsahúð-
arbókaflokkinn.
Útgefandi er Bókaútgáfan
Tindur, Ásprent prentaði og
Sumarliði E. Daðason hannaði
kápu. Bókin er 131 bls.
Helgi
Jónsson
„Nei, ef maður skrifar þá skrifar
maður bara, maður setur sig ekki í
neinar stellingar gagnvart þessu
formi eða hinu. Þetta er texti hvort
sem þetta er ljóð eða eitthvað ann-
að. Þegar ég skrifa barnabækur þá
er ég alveg jafn alvarlega þenkj-
andi um efnið ogþegar ég skrifa
annan texta. Þessi leikrit eru ekki
bara hopp og hí og tra-
lala. Það er alvarlegur
undirtónn í þessu ef
menn vilja en það er
óneitanlega húm-
orískur fiötur á flest-
um málum, jafnvel fá-
ranlegur. Það er
þarna eitt leikrit sem
heitir „Pont du Ciel“
og það var skrifað út
af afkáralegri deilu á
Haiti, einræðisherr-
ann Papa Doc fór frá
völdum og þá átti son-
ur hans Babe Doc að
taka við. Þeir feðg-
Kjartan arnir lifðu í slíkum
Arnason lystisemdum að annað
eins þekkist vart á
byggðu bóli, eins og maður heyrir
mjög gjarnan um einráða valda-
menn sem skara eld að sinni köku
meðan þjóðin sveltur. Þetta leikrit
spratt upp úr þessari deilu. Aðstæð-
urnar sem er lýst þarna sá ég ein-
hvern tíma í sjónvarpsfréttum, eig-
inlega nákvæmlega eins. Maður
sem festist undir einhverjum brynd-
reka eða einhverju slíku, festist
undir honum að hálfu leyti. Drek-
inn ók yfir fæturna á honum og
maðurinn liggur þarna ósjálf-
bjarga, á endanum ók bryndrekinn
áfram og yfir manninn allan. Leik-
ritið er sett upp eins og útsending
sjónvarpsstöðvar sem er að skrapa
upp æsileg atriði í útsendingu
sína.“
Hvað vilt þú segja mér um örleik-
ritið Frelsi, sem lýkur á heldur
óvæntan hátt?
„Þarna eru tveir mjög djúpt
þenkjandi menn, annar er einhvers
konar gúru, að tala saman. Menn-
irnir tala saman um lífið og sér-
staklega dauðann ef ég man rétt á
þessum djúpu nótum, en svo allt í
einu man neminn eftir að það er
komin pása, og þá er komið að val-
frelsinu. Neminn spyr gúrúinn hvað
þeir eigi að fá sér í kaffi. Þá verður
spurningin sú hvort vill gúrúinn se-
ven up eða spræt, og gúrúinn er
snöggur að velja og velur spræt. En
neminn er lengi að velja úr nokkr-
um ílöskum af seven up en velur að
lokum réttu flöskuna og þá segir
gúrúinn: „Þér fer fram, sonur
minn.“ Þetta gerist sennilega ekki í
raunveruleikanum í þessari mynd
en eru aðstæður sem gætu vel kom-
ið upp. Við þurfum ekki annað en
að huga að forsetakosningunum í
Bandaríkjunum til að sjá aðstæður
sem engan myndi gruna að gætu
komið upp, en koma upp og eru fyr-
irtaksefni í örleikrit."
Hjól
R: Átt þú þetta hjól sem er hérna
fyrir utan?
S: Nei.
R: Nú? Heldur hver?
S: Ég veit það ekki.
R: Nú? Eru einhverjir aðrir hér
inni en þú?
S: Nei. Ekki nema þú þá.
R: Enga andskotans útúrsnún-
inga! Hver á þetta hjól?
S: Ég veit það ekkert maður! Til
hvers þarftu að vita það? Ertu frá
skattinum?
R: Nei ég keyrði yfir það.
S: Og hvað með það?
R: Það skemmdist hjá mér bíllinn.
S: Og hvað með það?
R: Maðurinn sem var á því svarar
mér ekki þegar ég spyr hver eigi það.
Tjaldið.
Ur Launum heimsins -
Örleikrit.
Finnskt og framandi
SJALDAN rekur á fjörur okkai’
finnskar bækur þýddar af frummál-
inu. Það sætir því nokkrum tíð-
indum að nú kemur út öndveg-
isverkið Sjö bræður eftir Aleksis
Kivi. Verkið kom fyrst út árið 1870.
Hér segir af sjö fullvaxta bræðrum
sem samfélagið vill siða til og ráðsk-
ast með. Þeir taka þó til sinna ráða,
yfirgefa siðmenninguna og flytjast
út í skóg. Tíu árum síðar snúa þeir
aftur til byggða reynslunni ríkari og
ná sáttum við Guð og menn. Bræð-
urnir sjö eru ólíkir og kemur það vel
fram í orðfæri hvers og eins og at-
höfnum. Samt standa þeir saman í
gegnum súrt og sætt. Aðalsteinn
Davíðsson þýddi verkið og segir
okkur frá því og þeim sess sem það
skipar í finnskri menningu.
Hvemig kom það til að þú þýddir
Sjö bræður?
„Ég var sendikennari í Helsinki í
alls fjóra vetur og sótti námskeið í
finnsku í framhaldi af því,“ segir Að-
alsteinn. „Skólaárið 1996-7 fékk ég
finnskan námsstyrk og stundaði
nám í finnsku, bókmenntum og þjóð-
fræði við háskólann í Jyváskylá.
Einn kennarinn lét okkur lesa
nokkrar síður úr Sjö bræðram.
Textinn reyndist mér auðveldari en
ég hafði búist við - ég hafði hrein-
lega ekki lagt í það fyrr að skoða
liann á finnsku en fór þarna að lesa
hann og stuttu síðar að þýða.“
Hvernig er finnskan og hvað hafð-
ir þú að leiðarljósi við þýðinguna?
„Finnskan er stórmerkilegt
tungumál. Málfræðin er að sumu
leyti léttari en sögur fara af en orða-
forðinn er strembinn," viðurkennir
Aðalsteinn. „Aherslur fylgja sömu
reglum og í í'slensku og hrynjandin
áþekk. Kivi var einnig ljóðskáld og
stundum breytist textinn í verkinu
hreinlega f ljóð. Þá beitir hann
stuðlasetningu lfkt og við þekkjum í
íslensku. Málið á Sjö bræðram þykir
dálftið þungt fyrir Finna dagsins í
dag en ég vildi ekki þýða það þannig
að það væri þungt fyrir íslenska les-
endur. Þó kom ekki annað til greina
en þýða verk Kivis á klassi'ska ís-
lensku. Samt hafði égþað fyrst og
fremst í huga að textinn yrði læsi-
legur.“
Aðalsteinn var á íslandi þegar
hann þýddi verkið. „Ég tel það nauð-
synlegt að vera í umhverfi málsins
sem þýtt er á því glíman er fyrst og
fremst við eigið tungumál. En ég fór
til Finnlands til að bera ýmis atriði
og orð undir heimamenn og auðvit-
að var ég í tölvusambandi við fróða
menn. Sum orð voru ófinnanleg í
orðabókum, önnur höfðu mismun-
andi tilfinningamerkingu. Ég hef
lesið töluvert af finnskum þjóðsög-
um, sem kom sér vel við þýðinguna,
og svo hafði ég biblí-
una við höndina á báð-
um málum. Þaðan
koma nokkrar tilvitn-
anir en oft fara per-
sónurnar ekki rétt
með og slíkt. þarf að
halda sér í þýðingu.
Þýðingum fylgir
ábyrgð. Þýðandi er að
reyna að sýna verk
annars manns en Iilýt-
ur samt einhvern tím-
ami að þurfa að vfkja
aðeins frá frumtext-
anum. Þýðandinn tel-
ur sig oft vanmátt-
ugan en getur huggað
sig við það að ef engir
Aðalsteinn
Davíðsson
væru þýðendur væru engar heims-
bókmenntir til,“ og eru það orð að
sönnu.
Þú talar um ábyrgðina, segðu
okkur frá stöðu Aleksis Kivis og Sjö
bræðra í finnski-i inenningu.
„Á 19. öld í Finnlandi var sænska
tungumál stjórnsýslu og menntunar
þótt aðeins fjórðungur þjóðarinnar
hefði hana að móðurmáli. Finnar
sem gengu menntaveginn, með
finnsku að móðurmáli, urðu að hefja
nám á því að læra sænsku. Finnar
lentu undir Rússum 1809 og þegar
leið á nítjándu öld tóku Rússar til við
að halda að þeim rússnesku í staðinn
fyrir sænsku. Finnar brugðust við
með því að efla hag finnskuimar.
Menntamenn fylltust þjóðeraisást
og fóru að tala finnsku. Þó efuðust
margir um að jafn bókmenntalaust
mál, bundið við bændur og skóg-
arhöggsmenn, gæti borið uppi
menntir og vísindi.“
Sjö bræður er fyrsta bókmennta-
verkið sem var skrifað á finnsku.
Kivi sannaði þarna aö finnskan gæti
staðið undir bókmenntum og menn-
ingu. Verkið var eina skáldsagan
lians en hann skrifaði nokkur leikrit
og ljóð svo hann er líka brautryðj-
andi á þeim sviðum. Skáldsagan
fékk þó ægilega dóma þegar hún
kom út því menn voru ekki undir
það búnir að fá aðra eins þjóðlýs-
ingu. Höfuðskáldin Runeberg og
Topelius sýndu Finna sem hátíðlega,
alvarlega og kyrrláta en bræðurnir
sjö eru ólæsir og uppreisnargjarair,
skrafskjóður og slagsmálahundar
þegar svo ber undir. Omildir rit-
dómar riðu Kivi að fullu. Hann dó
hálfu öðru ári eftir útkonni bók-
arinnar.
Sjö bræður er skyldulesning í
menntaskólum í Finn-
landi svo allir þekkja til
verksins og skipar það
stóran sess í allri menn-
ingu þeirra." Finnland
er eitt af Norðurlönd-
unum en samt er
finnska og finnsk menn-
ing framandi Islend-
ingum. Það hlýtur að
líkjast trúboði að kynna
finnska menningu á ís-
landi.
„Ja, það er kannski of
djúpt tekið í árinni að
kalla mig trúboða,"
svarar Aðalsteinn
kímhm, „en ég er oft
spurður hvort Finnar
eigi nokkrar bókmenntir sem vert
sé að lesa. Þá spyr ég á móti hvernig
þeir standi sig í þeim greinum sem
ekki reyna á tungumálakunnáttu
svo sem húsagerðarlist, vélsmíði,
tölvutækni, hönnun, og vísindum.
Það er sama hvar er borið niður,“ að
sögn Aðalsteins, „Finnar era alls
staðar í fremstu röð.“
rjr
|veir dagar eru liðnir. Um-
hverfis borðið í stórustofu
meðhjálparans sitja bræð-
urnir og stagast á stafróf-
inu eftir því sem ýmist meðhjálparinn
eða lítil átta ára dóttir hans segja fyr-
ir. Þannig æfa þeir lesturinn af kappi,
með opin stafrófskver í höndum og
svitadropa á enni. En aðeins getur að
líta fimm bræðranna frá Jukola á
bekknum innan við borðið. Hvar eru
Juhani og Timo? þarna standa þeir í
skammarkróknum úti við dyrnar og
hárið á þeim, sem voldugur hrammur
meðhjálpai-ans hefur rótað í, stendur
enn strítt út í loftið.
Ofur hægt miðaði námi bræðranna
og ekki örvaði ógnarleg harka læri-
föðurins heldur Iamaði hún þvert á
móti æ meii' vilja þeirra og hugsun.
Juhani og Timo þekktu varla meira
en A, kunnátta hinna var komin
nokkrum bókstöfum lengra. Himin-
hrópandi undantekning var bróðir
þeirra Eero sem hafði þegar komist
yfir stafrófið og var nú farinn að stafa
injög svo lipurlega.
Úr Sjö bræðrum
Strákagrín í tölvupósti
BÆKUR
Inglingabók
S V ARTISKÓLI
Eftir Ólaf Sindra Ólafsson og
Ragnar Þór Pétursson.
Æskan 2000, 200 bls.
SVARTISKÓLI er óvenjuleg bók.
Hún er ekki skáldsaga, ekki smá-
sagnasafn, ekki ljóðabók, ekki sam-
talsbók heldur eins konar sýnishorn
úr tölvupósti 16 ára stráks í heima-
vistarskóla. Það er eitt tölvubréf á
hverri síðu, stundum eru þau tvær
línur, stundum tíu en sjaldan meira.
Flestir unglingsstrákar nota tölvur
og netið sér til skemmtunar og fróð-
leiks. Tölvupóstur og spjallrásir eru
nýtt tjáningarform unglinga, stráka
fremur en stelpna, og nú er svo kom-
ið að krakkar eru fai'nir að skrifa
bréf aftur eftir að fólk hefur meira
og minna hætt að skrifast á. Það er
ánægjulegt að tungumálið sé notað á
þennan hátt því að sjálfsögðu verða
menn að gera sig skiljanlega í þess-
um orðsendingum. Aftur á móti er
þessi póstur stundum lítið annað en
orðsendingar og oft meira talmál en
ritmál þótt í þennan hér vanti allar
enskusletturnar sem krakkar nota
sín á milli.
Tveir höfundar eru ski’ifaðir fyrir
bókinni og geri ég ráð fyrir að þeir
séu unglingai' sem eru sleipir í tölvu-
póstinum og vilji leyfa fólki að njóta
góðs af því. Það er mikill galli að út-
gáfufyrirtækið skuli ekki geta þess á
kápu hverjir þessir höfundar eru.
Það vantar allar upplýsingar. Það er
samt sem áður nokkuð augljóst að
höfundarnir þekkja vel líf í heima-
vistarskólum og hafa sett sig sæmi-
lega inn í hugsanagang stráks sem
hefur sáralítinn áhuga á náminu og
er ekkert of sjálfsöruggur. Einnig
kemur vel fram unglingsleg kald-
hæðnin í gríninu sem tölvustrákar á
þessum aldri ei-u ágætir sérfræðing-
ar í. Nafnið á sögunni er hins vegar
undarlegt þar sem vísun þess er í
kukl og forneskju en raunin er allt
önnur þegar bókin er lesin og aldrei
minnst á nafnið.
Bókin er orðsendingar stráksins
Kobba til besta vinar síns, foreldra
sinna og bróður frá því að fyrsta
framhaldsskólaárið hefst um haust
og þai' til því lýkui' um vorið. Bréf
hinna eru ekki með og þess vegna er
þetta líkara dagbók þó að það sé
hluti af stílnum að lesandinn eigi að
ráða í efni bréfa þeirra. Kobbi er
ágæt tilraun til alvarlegrar persónu-
sköpunar, ég er ekki frá því að það
glitti stöku sinnum í einsemd og
heimsangist unga mannsins en sú
bókmenntalega sköpun er kæfð með
endalausum, misbarnalegum uppá-
tækjum og aulafyndni. Þessi fyndni
er oft prýðileg og hittir áreiðanlega
beint í mark hjá venjulegum 13 - 17
ára strákum sem eiga heilmikið sam-
eiginlegt með bréfritaranum. Þar má
til dæmis nefna námsleiðann, tvö-
feldni gagnvart foreldrum, tilraunir
til að snúa á misskemmtilega kenn-
ara og uppburðarleysi gagnvart ægi-
fogru kvenfólki. Það er bara alltof
mikið af fyndninni og uppátækin
vara frá hausti til vors. Það vantar
framvindu, ris og þróun hjá aðalper-
sónunni, það vantar meiri upplýsing-
ar um aðstæður og það hefði gefið
bókinni meiri vídd að gefa ástæður
hlutanna í skyn.
Bækur þurfa ekki endilega að hafa
í sér upphaf, miðju og endi eða
þroskastökk persónanna. En þá
þurfa þær að birta áhugaverðar, fjöl-
breyttar myndir og brot sem eru lít-
ill heimur út af fyrir sig. Það hefði
verið upplagt að geyma þessa bók
um sinn og leiðbeina höfundum
hennai' örlítið svo að úr mætti verða
heilsteypt saga um strákinn Kobba
þannig að hann skildi eftir sig eitt-
hvað annað en létt grínið. Það þarf
ekki mikið til því að grunnurinn er
fyi-ir hendi. Þó að krakkar gætu vel
skemmt sér yfir tölvupóstsendingum
í Svartaskóla vilja þeir helst lesa
bækur sem hafa áhrif.
Hrund Ólafsdóttir