Morgunblaðið - 13.12.2000, Qupperneq 12

12 E MIÐVIKUDAGUR 13. DESEMBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ
BÆKUR
BÆKUR
Þýrid skáldsaga
STRÖNDIN
Eftir Alex Garland. Þýðandi Björn
Þór Vilhjálmsson. Forlagið 400 bls.
ÞAD er makalaust hversu margar
og ólíkar kenndir leita á menn þegar
þeir mæta hugmyndum sem ein-
hvern tímann voru að bögglast fyrir
þeim í æsku. Metsöluskáldsagan
Ströndin (The Beach) er uppfull af
endurnotuðum hugmyndum 68
hreyfingarinnai’. Hún er á margan
hátt eins og endurlit til margs sem
þá var á döfinni. Fremstur er auðvit-
að draumurinn um hina fullkomnu
strönd þar sem hægt er að lifa
'‘áhyggjulausu hippalífi í einhvers
konar kommúnu og þar sem eitur-
lyfjaakrarnir vaxa allt um kring og
menn þurfa bara að rétta út höndina
eftir lífsins gæðum. En yfir bókinni
er einnig blær brjálæðisins í kring-
um Víetnamstríðið.
Samt er bókin öðrum þræðinum
einnig saga X-kynslóðar, þeirra sem
nú eru á þrítugsaldri, kynslóðar sem
er alin upp við tölvuleiki og vídeó og
kynslóðar sem uppgötvar allt í einu
að lífið er einhvers staðar annars
staðar en á skjánum og leita stað-
festu og haldfesti í firrtri veröld.
Sagan segir frá ungum manni, Rich-
ard, sem er bakpokaferðalangur í
Taílandi í nálægri fortíð og rekst þar
á mann sem segir honum frá strönd
drauma hans. Hann fer og kynnist
nýrri veröld á ströndinni. Höfund-
urinn Alex Gai'land dregur jöfnum
Að eiga sér
draum sem rætist
höndum upp mynd af staðleysuver-
öld (útópíu) og nokkuð gi'immu sam-
félagi. A ströndinni eru eingöngu
Evrópubúar og Ameríkanar. Þeir
hafa hins vegar skilið lýðræðislega
menningu sína að mestu leyti eftir
heima. I samfélagi þein-a ríkir tign-
röð, ekki lýðræði. Þetta er ekkert
kommúnusamfélag þar sem hópur-
inn kemst að sameiginlegri niður-
stöðu heldur eru það hinir sterku
sem ráða. Mönnum er skipað í hópa
og í störf, fólki er refsað og því veitt
umbun út frá markmiðum leiðtog-
anna, þeirra sem stofnuðu samfélag-
ið. Enn fremur er þjóðfélaginu hald-
ið saman af útvörðum sem hafa á sér
ógnvænlegt yfirbragð. Raunar hefur
á það verið bent að þessi samfélags-
mynd sé í raun ekki svo ólík sam-
félagi samtímans á Vesturlöndum
því að þrátt fyrir lýðræðislegt yfir-
bragð ríki tignröð hinna sterku og
útvörðurinn í mynd NATO sé ógn-
vænlegur, í það minnsta í augum
þeirra sem hafa þurft við hann að
glíma. Bókin leyfir að sönnu slíka
túlkun. Henni hefur einnig verið líkt
við The Lord of the Flies og átök
þeirrar sögu.
En slíkar túlkanir mega þó ekki
skyggja á innri vegferð höfuðpersón-
unnar sem er í raun
aðalatriði sögunnar.
Leitin að drauminum
um ströndina, para-
dísarheimt og paradís-
armissir. Beinar vís-
anir höfundar til verka
á borð við The Heart
of Darkness eftir Jos-
eph Conrad og kvik-
myndina Apocalypse
now undirstrika þessa
heimsendakennd.
Þetta er leit sem túlk-
ar flótta frá hlut-
kenndri tilveru X-kyn-
slóðarinnar í náðar-
faðm hins óraunveru-
lega. Sú leit er þó
mörkuð dimmum dráttum því að
kynslóðin veit ekki hvers hún leitar
og hleður í kringum sig póstmódern-
ískum og oft innihaldslitlum táknum
sem líta vel út á pappír. Aðalpersón-
an á þannig óraunverulegan viðmæl-
anda sem ávallt skýtur upp kollinum
þegar síst skyldi í líki gamals Víet-
namhermanns. Óræð tilvera hans
bætir ef til vill ekki miklu við söguna
sjálfa en undirstrikar þó hryllinginn
sem magnast í lok sögunnar þegar
draumurinn snýst upp í martröð.
Því er ekki að neita að
sagan býr yfir ýmsum
stíltöfrum. Höfundi er
það létt að samsama
innri sýn og ytri veru-
leika í skiifum sínum.
Oft er frásögnin ljóðræn
en í senn átakamikil.
Persónur eru dregnar
skýrum dráttum og þótt
þær séu sumar dálítið
staðlaðar fá aðrar skýr
og persónuleg einkenni.
En umfram allt annað
er þetta skáldsaga sem
kallar á afstöðu. Það er
t.a.m. sumt í þessari
bók sem mér líkar ekki.
I kvikmyndinni Apoca-
lypse now og bók Conrads, Heart of
Darkness, sem vísað er til í bókinni
var tekin ákveðin siðferðileg afstaða
gegn valdinu sem eyðir. Aðalpersón-
an Richard, í Ströndinni, samsamar
sig þessu valdi þótt hann síðar kom-
ist i kast við það. Örlögin valda því
svo að hann gengst í ábyrgð fyrir
leyndinni sem vakir yfir ströndinni
og verður með því í raun valdur að
hruni samfélagsins. Þessi mannssýn,
þessi örlagahyggja, fellur mér ekki í
geð. Þar að auki er hún dálítið ótrú-
Alex
Garland
verðug. Richard sýnir hugrekki,
sjálfstæði og mannlega reisn við aðr-
ar aðstæður. Þegar kemur að vald-
inu hrynur mótstaða hans eins og
spilaborg. í sögunni á hann ekkert
val. Sá mannsskilningur gengur ekki
upp í mínum huga. Maðurinn hefur
alltaf val, jafnvel við vonlausar að-
stæður. Þess vegna er hann frjáls og
ábyrgur. Þess vegna eru mannlegar
dyggðir eins og hugrekki til.
Annað í þessari bók olli mér heila-
brotum, viðhorfin til hinna inn-
fæddu. Þeir eru nánast ekki til nema
sem grár massi eða þá hættulegir
eiturlyfjabændur. Allir sem koma
nafnkenndir við sögu pru Evrópubú-
ar eða Ameríkanar. Eg er ekki viss
um að sanngjarnt sé að draga allt of
miklar ályktanir af þessari heims-
veldasýn en af einhverju var það að
þegar kvikmynd byggð á sögunni,
með sjálfum Leonardo Di Caprio í
aðalhlutverki, var sýnd í Taílandi
brutust út fjöldamótmæli. Því var
borið við að kvikmyndagerðarmenn-
irnir hefðu gengið illa um ströndina
þar sem kvikmyndatakan fór fram
en mig grunar að myndin jafnt og
bókin hafi misboðið þarlendum
mönnum á einhvern hátt.
Ströndin er þó fyrst og fremst i
mínum huga saga af flýjandi æsku
Vesturlanda sem finnur hvergi
handfesti í veröldinni, ekki einu sinni
í vernduðum heimi. Meginkostur
hennar er að hún kallar á afstöðu og
gagnrýna skoðun. Hún er það vel
sögð að jafnvel þótt lesanda líki ekki
innihaldið hlýtur hann að hrífast
með sögunni. Þýðing Björns Þórs
Vilhálmssonar er að flestu leyti góð.
Skafti Þ. Halldórsson
Handbókí
félagsstörfum
Lík í lestinni
BÆKUR
F é 1 a g s m á I
FÉLAGSMÁLASPJÖLL
um leiðir til árangurs í félagsstarfi,
virkni fólks og vanda foringjans.
Eftir Siguijón Bjarnason. Snotra,
Egilsstöðum 2000.141 bls.
ÞÁTTTAKA í hvers
kyns félagsstarfi fær-
ist sífellt í vöxt, en
margir koma að því
lítt undirbúnir. Þess-
ari litlu bók er ætlað
að bæta hér nokkuð
úr. Hún er hugsuð
sem handbók, sem
þátttakendur í starf-
semi hinna ýmsu
félagasamtaka geti
haft til leiðbeiningar.
Höfundurinn er þraut-
reyndur í ýmiss konar
félagsstarfi og þekkir
gjörla allar helstu
reglur þess og starfs-
hætti. Hann segir í
forspjalli:
„Störf á þessum vettvangi krefj-
ast kunnáttu í nokkurs konar „um-
ferðarregium" þeirra sem gera sig
gildandi í félagslífl. Þar gildir ým-
ist mýkt eða harka, háreysti eða
hógværð, frjálslyndi eða stjórn-
lyndi, eftir því hvar við erum á
vegi stödd. í pésa þessum eru
þessar reglur settar fram, eftir því
sem höfundur hefur lært þær og
tileinkað sér í starfi sínu á vett-
vangi félagsmálanna. Þær eru
settar á þrykk til þess að þeir sem
telja sig að einhverju leyti van-
búna á þessu sviði, geti leitað sér
þekkingar og þó miklu heldur sótt
sér sálrænan styrk. Þær eru ekki
endilega birtar hér
sem hinn eini heilagi
sannleikur, frekar
sem viðmiðunarregl-
ur, sem sjálfsagt er
að víkja frá, teljist
þær ekki eiga við í
einhverjum tilvikum.“
Bókin skiptist í
sautján aðalkafla og
fjalla þeir um flest
þau viðfangsefni sem
komið geta til kasta
fólks í félagsmála-
starfi, allt frá því er
félag verður til og þar
til því er slitið. í bók-
araukum er svo að
finna sýnishorn af
samþykktum félaga
og ársreikningum. Er
ekki að efa, að margir þeir sem
þátt taka í starfi félaga á ólíkum
sviðum samfélagsins geta sótt sér
mikinn fróðleik í þessa bók.
BÆKUR
Æ v i s ö g u r
LAUNHELGI LYGINNAR
Eftir Baugalín, Mál og menning,
Reykjavík, 2000,409 bls.
SPÆNSKT tímarit notaði ekki alls
fyiir löngu andlit alþekkts og dæmds
barnaníðings í auglýsingar sínar.
Tímaritið inniheldur teikniklám sem
leikur á ákveðnum mörkum, sýnir
stúlkur á afar óræðum aldrij fullorð-
ins líkama með bamsandlit. I auglýs-
ingunni var spuit hvort ekki sé betri
kostur að gerast áskrifandi en að
sæta örlögum bai-naníðingsins. Blaðið
setur forboðna fantasíuna sem það
gengur útá ekki aðeins fram sem and-
stæðu eiginlegs verknaðar heldur
sem sjálfa lausnina á kynferðislegri
misnotkun á bömum.
Heilræði blaðsins hljóma auðvitað
vafasöm. Samt er sitthvað í samtíma-
list sem ýfir upp efasemdir um að
hugmyndir okkar um böm séu allar á
sömu bókina lærðar. Bent hefur verið
á að á vissum sviðum sé ætlast til að
böm leiki alfarið hlutverk fullorðinna
en aftur á móti sé ekki tekið mark á
orðum þeirra, t.d. fyrir rétti. Á sum-
um söguskeiðum hafi verið litið á börn
sem jafningja fullorðinna, litlar út-
gáfur þeirra, og ef því er haldið fram
að þá hafi þau verið rænd æsku sinni
má á móti segja að það er ekki víst að
réttur þeirra hafi verið minni fyrir
vikið. Þessar efasemdir samtímalistar
tengjast því að á síðustu ámm og ára-
tugum hefur verið að renna upp fyrir
vestrænum samfélögum að þau sigldu
með lík í lestinni. „Misnotkun". Það er
ekki gott orð sem hefur verið tekið
upp um fyrirbærið. Skýrslur um
hversu algengt kynferðislegt ofbeldi á
börnum sé em skuggalegar. Dóm-
skjöl í þannig málum, sem hver sem
er getur nálgast á Netinu, em hrika-
ieg lesning þar sem niðurlægingin
skín í gegnum kaldan stofnanastíl.
Frammi fyi-ir þessu tvístíga sam-
félögin, því þótt bannið við sifjaspelli
sé líklega elsta bann mannlegs sam-
félags hefur þetta efni alla jafna ekki
legið á borði réttarsala. Og óvíst er að
nokkur umbylting hafi orðið í samtím-
anum; umræðuefnið þykir óþægilegt,
sem það líka er, og oft umvafið þögn-
inni.
Launhelgi lyginnar er skrifuð af
líklega tæplega fertugri konu sem
notar dulnefnið Baugalín. í bókinni
lýsir höfundur því hvernig hún var
misnotuð af fósturpabba sínum í
æsku. Það má kalla bókina ævisögu,
reynslusögu, játningar, ákæraskjal
eða kannski einfaldlega frásögn. En
ævisaga er réttnefni því bókin fjallar
ekki aðeins um misnotkunina heldur
segir höfundur frá uppvexti sínum og
ævi allri. Bókin hefst á lýsingu á sam-
býli móður við fóður á fyrstu æviámm
höfundar. Lýsingin byggist á frá-
sögnum móðurinnar af líkamlegu og
andlegu ofbeldi og þótt hún sé hrika-
leg tekur ekki betra við með misnotk-
un fósturpabbans. Kúgunar- aðferðin
er þekkt, barnið er látið fá sektar-
kennd, þá tilfinningu að það sjálft en
ekki gerandinn hafi brotið af sér.
Olíkt mörgum ljóstrar hún upp um
verknaðinn þegar á unglingsaldri og í
kjölfarið fer hún á upptökuheimili.
Heimilislífið er íjúkandi rústir en
fósturpabbinn heldur uppteknum
hætti með öðmm fjölskyldu-
meðlimum.
Dulnefni höíúndai- gegnir því hlut-
verki að koma í veg fyrir meiðyrða-
málsókn. Nöfnum og stöðum er
breytt í sögunni og sennilega heitir
fósturpabbinn ekki Gísli og líklega
bjuggu þau ekki við Sogaveg. Breyt-
ingamar era þó ekki meiri en svo að
vel getur verið að móðir höfundar búi
enn með misgjörðamanninum ein-
hvers staðar Reykjavík og að þær tal-
ist ekki við. Líklega er maðurinn lög-
reglumaður í sömu borg - ég á við
þessari Reykjavík hér, ekki borg í
bókum. Má segja svona? Má ég hafa
þetta eftir? Svipuðu veltu ensk blöð
fyrir sér í kjölfar frægra nafngrein-
inga. Ég sé enga ástæðu til að nefna
ekki að maðurinn sé (kannski) í lög-
reglunni en það má líka bæta því við
að þetta fer ekki eftir stéttum né
heldur menntun. Þótt fjölskyldan sem
hér er lýst sé fátæk og tætt er vitað
mál að ekki er óalgengara að um sé að
ræða virðulegar og menntaðar efna-
fjölskyldur.
Það er ekki hægt að fjalla um þessa
bók á neinum fagurfi-æðilegum nót-
um, enda ekki sanngjamt. Ekki er
verið að setja sig í stellingar og heilla
lesandann með stíl og bókmennta-
leika. Þetta er það sem er gott við
bókina. Hinsvegar er hún sæmilega
lipurlega skrifuð jafnframt því að
vera tilgerðarlaus. Orðfærið er talmál
og aðeins einu sinni er reynt við fram-
lega h'kingu, sem ekki gengur mjög
vel. Textinn er semsé berstrípaður;
bókin er þerapía. Höfundur opnar all-
ar huldar gáttir í sálarlífi sínu og
reynir hvorki að fegra sig og draga
undan né dylja heift sína í garð fólks.
Raunar birtist hér merkOega ósködd-
uð sjálfsmynd, enda bæði fjarlægð
tímans og mikil sjálfskönnun að baki.
Þetta kemur heim og saman við
helstu lýsingar sálfræðinnai'. Misnot-
uð börn geta kannski byrjað að lifa líf-
inu uppúr fertugu - ef þau era heppin
og vinna mikið með sjálfið. Mynd höf-
undar af fortíðinni er ekki tómt svart-
nætti heldur era einnig bjartari
stundir. Kafli um vist á Breiðavík er
jákvæður og raunar er gengið býsna
langt í upprifjun á hugljúfum smáat-
riðum. Þótt lesturinn sé í heildina ansi
napurlegur era þetta ekki 400 síður af
lýsingum á kynferðisafbrotunum
sjálfum heldur aðdraganda þeiira og
víðtækum afleiðingum, saga um fjöl-
skyldulíf og afneitun. Ævin er skipu-
lega fram sett og í raun er ekki litið
svo á að þessi eini þáttur lífshlaupsins
skýri fullkomlega alla hina, einsog
síra Jón Steingrímsson gerði forðum í
Eldriti sínu.
I bókinni er þeirri skoðun andæft
að misnotkun sé ekki alvarleg nema
farið sé „alla leið“. Það er verkefni
fyrir góðan heimspeking, fremur en
lögfræðing, að koma með sannfær-
andi skilgreiningu. Málverknaðar-
heimspeki myndi líta svo á að orð ein
og sér séu hluti verknaðar og geti ver-
ið verknaðurinn allur. En í Launhelgi
lyganna er þó ekki svo. í lokakafla
bókarinnar era ástæður skrifanna
raktar, lagt útaf reynslunni og dregn-
ar ályktanii’. Þessi hluti finnst mér
sístur; stökkið úr hinu sértæka í hið
almenna tekst ekki, höfundur nær
ekki að fjarlægjast reynsluna nægi-
lega til að varpa fram hugmyndum
um úrbætur, sem hún þó reynir. Hér
era samt gildar athugasemdir um
réttarkerfið og hvernig það helst ekki
í hendur við hugmyndaheim og veru-
leika. Reglan er „sýkn uns sekt er
sönnuð" og engin leið er að sanna sekt
án vitna, sem yfirleitt aldrei era til
staðar í þessum málum. En sterkasti
þáttur verksins felst í hispurslausri
frásögn á því sem stundum á sér stað í
friðhelgi einkalífsins. Sú frásögn virk-
ar raunsönn, alltof raunsönn. Þetta er
hollur og óþægilegur lestur.
Hermann Stefánsson
Jón Þ. Þór
Nýjar bækur
• ÚT er komin bókin Para-
dísareplin eftir danska skáldið
Martin A. Hansen í þýðingu
Jóns Kalmans Stefánssonar,
sem skrifar einnig eftirmála.
f fréttatilkynningu segir:
„Paradísareplin er safn sagna
eftir danska skáldið Martin A.
Hansen (1909-1955). Hansen er
án efa meðal fremstu höfunda
norrænna bókmennta, og í sög-
unum kynnumst við meðal ann-
ars ljúfgrimmum dögum bernsk-
unnar, þar sem kýr breytist í
strút, breskur lávarður veldur
hugarangri og veiðiglaður
frændi eltist við kött; himinninn
hrynur ofan á Sören brýnara;
börn eru fórnarlömb grimmdar
og hugleysis; unglingur sér ávöl
konuhné og paradísarepli rúlla
um í þokunni."
Útgefandi er bókaforlagið
Bjartur. Bókin er 144 bls.
Prentsmiðjan Oddi prentaði.
Verð: 3.280 krónur.