Morgunblaðið - 13.12.2000, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ
MIÐVIKUDAGUR 13. DESEMBER 2000 E 11
BÆKUR
s
Astir og fordómar
í nútímanum
í SKÁLDSÖGU Guðrúnar Guð-
laugsdóttur, „I órólegum takti“,
segir frá Margréti Hannesdóttur
sem fyrir tilviljun tekur að sér
landflótta Kiirda, smyglar honum
inn í landið og berst harðri baráttu
við íslenska embættismannakerfið
til að koma í veg fyrir að hann
verði sendur til síns heima í Tyrk-
landi þar sem honum er bráður
bani búinn.
Bókin kom út um svipað leyti og
landsmönnum bárust fréttir af
Tsjetsjena nokkrum sem ekki fær
dvalar- og atvinnuleyfi á íslandi
og á sér nokkra hliðstæðu við sögu
Murats, Kúrdans í sögu Guðrúnar.
Þegar Guðrún er spurð hvemig
henni hefði orðið við þegar hún
hlustaði á Tsjetsjenann lýsa örlög-
um sínum í fréttatímum sjónvarps-
ins segir hún: „Mér fannst þetta
auðvitað ny'ög sérkennileg til-
viljun og sýnir hversu aktúelt
þetta mál er - og ef við skoðum
það grannt hefur það æði oft kom-
ið fyrir að undanförnu að útlend-
ingar komi hingað passalausir og
mörgum þeirra snúið við. Enda er
það varla tilviljun að fyrir liggur
frumvarp til Alþingis um breyt-
ingar viðvíkjandi þessum málum.“
Margrét stendur andspænis
töluvert miklum kynþátta-
fordómum í sögunni. Er það ís-
lenskur veruleiki? „Já, ætli ég
verði ekki að segja það. Ég hef
sjálf reynslu af svipuðu máli, enda
væri varla hægt að skrifa um það
án þess að hafa slíka reynslu eða
hafa kynnt sér það mjög náið. í
bókinni er ég að íjalla um hvernig
það er fyrir ósköp venjulega
manneskju að standa allt í einu
andspænis vandamáli af þessu _
tagi. Þetta er svo Ijarri okkur ís-
Iendingum. Við erum svo vel sett-
ir. Við erum nánast eins og ein
fjölskylda og getum varla gert
okkur í hugarlund hvernig það er
að standa uppi án ríkisfangs, einn í
veröldinni. En það rennur upp fyr-
ir fólki hversu eitt það er í heim-
inum þegar það stendur frammi
fyrir því að þurfa að yfirgefa
heimalandið og þar með allt sitt.
Því fylgir mikil örvænting og ég
held að við Islendingar séum ekk-
ert skilningsríkir á þá örvæntingu
sem fylgir þvf fyrir einstakling að
standa einn og vera brottrækur
hvar sem hann kemur.“
Ég varð vitni að þessari hyl-
djúpu örvæntingu hjá einstaklingi
sem í orðsins fyllstu merkingu átti
hvergi höfði sínu að halla og eng-
an vin - nema þá sígarettuna - og
hún er nú ekki hollur vinur. Ég
vildi skrifa um þessa sögu út frá
sjónarhóli hinnar venjulegu mann-
eskju sem skynjar þær miklu
breytingar sem sá einstaklingur
verður fyrir sem þarf að flýja frá
eigin heimalandi, mállaus, pen-
ingalaus og vinalaus, auk þess að
óttast um líf sitt vegna þess að
hugsanlega gætu verið útsendarar
á eftir honum. Örvænting slíks
einstaklings hlýtur að hreyfa við
hverri venjulegri manneskju.
í kvikmyndum og bókmenntum
er oft brugðið upp myndum af
fólki sem er komið upp að vegg og
við sem áhorfendur eða lesendur
reynum auðvitað alltaf að setja
okkur í þeirra spor og spyrja:
Hvað myndi ég gera? Og það er
spurning sem lesandinn stendur
frammi fyrir í þessari sögu.
Það gefur augaleið að í um-
hverfinu eru ekki allir sammála
um hvað skuli gera. Mál sem þetta
kemur af stað erfiðleikum innan
Qölskyldna og fólk kynnist nýjum
sjónarhornum og nýjum hliðum á
sjálfu sér og sínum nánustu. Öll
örvænting kallar á mjög sterk við-
brögð hjá manni sjálfum, jafnvel
bara það að horfa á fréttamyndir -
hvað þá að standa
frammi fyrir lifandi
manneskju sem er í
svona neyð. Það kall-
ar á sterkar tilfínn-
ingar. Það kallar á
ótta, miklar efa-
semdir, sterkar ást-
ar- og vináttutilfinn-
ingar - og reynir á
öll þessi bönd. Um
þetta er ég að skrifa
í bókinni. Og það er
margt sem liggur á
milli línanna."
En það er fleira að
gerast í sögunni. Að-
alpersónan, Margrét,
er í sambúð sem hún
hefur efasemdir um,
er tengd fjölskyldu
sem hún nær ekki sambandi við og
kynnist síðan ástinni.
„Já, öðrum þræði er þetta ást-
arsaga. En þetta er líka saga um
vináttu og þetta er atburðasaga,
engin „naflaskoðun". Ég veit satt
að segja ekki hvernig ég myndi
flokka þessa sögu. Víst er að mikil
atburðarás er rakin þarna - og
síðan er þetta saga um samfélagið
okkar, það er skoðað út frá nýju
sjónarhorni.
Margrét þarf að kosta ýmsu til á
hinum ólíklegustu sviðum. Hún
hugsar málið út frá spurningunni:
Hvað myndi ég gera ef þetta væri
bróðir minn? Hvernig myndi ég
vilja að fólk brygðist við honum?
Eða mér? Hún veltir fyrir sér
kristinni siðfræði: Það sem þér
viljið að aðrir menn gjöri yður
skuluð þér og þeim gjöra.
Síðast en ekki síst er þetta saga
um konuna og stöðu
hennar í samfélag-
inu; hvaða stöðu hef-
ur konan núna;
hvaða stöðu hafði
konan rétt eftir stríð
og það er einnig
komið inn á það
hvaða stöðu hún
hafði í gamla ís-
lenska bænda-
samfélaginu. Staða
kvenna er skoðuð og
líka það til hvaða
bragða konur hafa
þurft að grípa til
þess að fá smáað-
gang að völdum á
hverjum tíma,
hveiju þær hafa
áorkað og hveiju
þær hafa tapað. Fórnarkostnaður-
inn er oft stór, einkum ef þær hafa
kostað miklu til og tapað - jafnvel
sjálfum sér.
Margrét stendur frammi fyrir
því að ákveða hvort hún eigi að
beijast fyrir mannsæraandi tilfinn-
ingalegri tilveru. Á hún að halda
áfram að vera í sambúð með
„ágætismanni" sem er „viðeig-
andi“ að búa með - sem er af rétt-
um ættum - eða á hún að rækta
það sem er satt og rétt í henni
sjálfri. Þetta er mjög erfitt val í
samfélagi sem skilgreinir konu
enn þann dag í dag út frá karl-
manninum sem hún er gift.
Margrét veltir upp spurningum
um einlægnina, heiðarleikann
gagnvart sjálfum sér og öðrum,
hrokann og drengskapinn. Hve-
nær er maður að sýna drengskap?
Hverjum á maður að sýna dreng-
skap? Sjálfum sér, fjölskyldu sinni,
meðbræðrum sínum, samfélaginu?
En fyrst og fremst var ég að skrifa
spennandi atburðasögu - og sögu
um konu; tilfinningar hennar og
val - og stöðu fólks sem er komið
upp að vegg; stöðu þess sem kem-
ur í þetta samfélag algerlega
minni máttar og hvernig íslenska
samfélagið bregst við því.“
Svona er samfélag okkar í
hnotskurn, ísland er land
ættingja-, vináttu- og
skólatengsla, hugsaði ég
með mér þegar ég arkaði niður Ing-
ólfsstrætið áleiðis að Arnarhvoli
með vindinn í fangið.
Þótt enn væri ekki nema miður
ágúst og gróðurinn stæði í blóma
var heldur farið að kólna og blágrár
sjórinn, sem glitti í milli Seðlabank-
ans og Fiskifélagshússins, virtist
heldur úfinn.
Karl tók á móti mér á skrifstofu
sinni. Hann var hár maður og nokk-
uð samanbitinn til munnsins. Eitt-
hvað í fari hans og hreyfingum kom
mér kunnuglega fyrir sjónir. Brún
augu hans voru rannsakandi og
ekki laus við hlýju, sem mér fannst
raunar að hlyti að vera ímyndun.
Þrátt fyrir óbein vensl okkar
hafði ég aldrei setið með honum og
konu hans í boðum hjá frú Ólöfu.
- Ég þekki til þín góða mín,
sagði Karl eigi að síður brosandi
þegar ég kynnti mig hátíðlega fyrir
honum, þar sem hann sat við stórt
og voldugt skrifborð sitt í marm-
arahvítri skrifstofunni.
- Þú ert búin að koma þér í und-
arlegt mál, mágkona mín er ekki
hrifin, sagði hann og benti mér á að
setjast.
- Ég kom mér nú ekki í þetta
sjálf, bróðir minn í Noregi bað mig
að hjálpa Murat Ali, tyrkneskum
Kúrda sem hafði verið neitað um
landvistarleyfi þar og í Danmörku,
ég er bara að reyna eins og ég get
að fá landvistarleyfi fyrir þennan
mann hérna, sagði ég afsakandi.
Úr í órólegum takti.
Guðrún
Guðlaugsdóttir
Tröllastrákur-
inn vaknar
BÆKUR
Barnabók
HLUNKUR
Eftir Brian Pilkington. íslensk þýð-
ing: Silja Aðalsteinsdóttir. Mál og
menning, 2000.26 bls.
ÞAÐ er kalt og hryssingslegt,
snjór yfir öllu og ekkert lifandi á
ferli nema nokkrir hrafnar. Skyndi-
lega opnast jörðin og upp kemur
gríðarstór tröllastrák-
ur. Hann hefur vaknað
af værum blundi og
þar sem hann er alger-
lega óundirbúinn að
koma í mannheima, þá
hvorki veit hann hvar
hann er né hver hann
er. Veslings Hlunkur
leitar svara við spurn-
ingunni hver hann er
og hvert hann á að fara
til að bjarga sér.
Hrafnarnir fljúga á
undan honum og hann
á ekki annarra kosta
völ en að fylgja þeim.
Á ferð sinni heilsar
hann meðal annars upp
á hreindýr og svo unga konu á
gömlum bóndabæ og auðvitað eru
allir dauðhræddir við hann svona
stóran og ferlegan. Hann veður í
köldu og heitu vatni, arkar yfir jök-
ulbreiður og er orðinn harla vonlaus
um framtíðina, hungraður og kald-
ur, þegar loks rofar til. Hann finnur
skyndilega matarlykt og veit þá
hvert leiðin liggur. Hann hittir fjöl-
skylduna sína, sem auðvitað eru fer-
leg tröll, og allir eru glaðir og
ánægðir að fá Hlunk sinn til baka.
Brian Pilkington hefur áður skap-
að tröll og forynjur. Ekki er því að
leyna að ljótar eru skessumar hans
Brians, en þær eru líka dregnar af
næmu skopskyni og allt annað yf-
irbragð er á þessum tröllum en
þeim sem áður voru dregin í þeim
tilgangi að hrella lítil börn. Tröll
Brians eru fallega ljót, þau eru
hymd og með vígtennur en hárið á
þeim er rautt, svart eða ljóst og svo
grátt rétt eins og á mannfólkinu, og
sauðarsvipurinn á þeim gerir þau
allt annað en grimmileg. Tröll Ás-
gríms Jónssonar vora til dæmis for-
ynjur sem vora dregn-
ar í samræmi við það
hlutverk sem þau
höfðu í gamalli ís-
lenskri þjóðtrú þegar
þessi ferlíki voru notuð
til að siða og aga unga
fólkið. Nú era tröllin
meira notuð til að
skemmta bömum enda
lítið lagt upp úr upp-
eldislegu gildi þess að
hræða ung böm til
hlýðni.
Umhverfi sögunnar
er íslenskt. Eftir
myndinni af sveita-
bænum að dæma á sag-
an að gerast í gamla
daga, en hreindýrahjörðin er
skáldaleyfi þar sem heldur er ólík-
legt að hreindýr hafi verið í hópum
upp á öræfum í „gamla daga“, en
það er heldur enginn sem segir að
tröll megi ekki heilsa upp á hverja
þá sem þeim sýnist á ferðalögum
sínum. Texti Silju Aðalsteinsdóttur
er lipur og litríkur og sagan um
Hlunk er hin besta skemmtun bæði
hvað varðar myndir og texta.
Sigrún Klara Hannesdóttir
Brian
Pilkington
Aðstæður í anda
þöglu myndanna
BÆKUR
Listaverkabok
SIGURÐUR GUÐMUNDS-
SON SITUATIONS
136 bls. Mál & menning 2000.
TILEFNI bókarinnar era ekki
síst þrjár sýningar á Ijósmyndaverk-
um Sigurðar Guðmundssonar í Sitt-
ard, Hollandi, Tonder á Suður-Jót-
landi og Gateshead, Englandi, og því
hlýtur hún jafnframt að skoðast sem
sýningarskrá . Það rýrir síst gildi
hennar sem langþráðrar heimildar
um einstæðan kafla í ferli Sigurðar.
Að öðram tímabilum ólöstuðum era
árin þegar listamaðurinn setti sig í
stellingar og lét taka af sér myndir
sem lýsa aðstæðum með Ijóðrænum
og smellnum hætti áreiðanlega ein-
hver þau frjóustu og áhrifaríkustu á
farsælum ferli hans.
Ég þekki engan sem ekki hefur
hrifist af þessum einföldu verkum,
sem Sigurður kallaði höggmyndir og
viidi að áhorfendur meðtækju sem
þrívíð rýmisverk en ekki sem venju-
legar ljósmyndir. Gott ef hann sá
ekki til þess að einungis þrjú eintök
væru til af hverri mynd með því að
eyðileggja filmuna þegar settum
fjölda var náð. En hvemig sem þau
era annars flokkuð núna munu ljós-
myndaverk Sigurðar verða talin
með allra atyglisverðustu tilraunum
íslensks manns á sviði þessa áhrifa-
mikla miðils þegar fram líða stundir.
Að vísu verður að taka það fram
að keppinautarnir era ekki ýkja
margir.
Við höfum sjaldnast litið á ljós-
myndatæknina sem verulega skap-
andi miðil, og reyndar kemur Guð-
bergur inn á einhæfa
afstöðu okkar til henn-
ar í stuttum en bráð-
smellnum inngangi sín-
um. Stærri hlutann af
ritaða textanum á
Michaela Unterdörfer,
og þó svo hún geri
þessum sérstæðu verk-
um Sigurðar frá átt-
unda og níunda ára-
tugnum sumpart ágæt
skil skortir eilítið á inn-
lifun hennar gagnvart
myndunum. Þegar ná-
kvæmri sundurgrein-
ingu hennar á strúkt-
úralísku nótunum
sleppir á hún ef til vill
of fátækan tilvísanaforða eftir til að
draga umfjöllunina saman með al-
mennum hætti.
Það hefði til dæmis verið gaman
að sjá hana líta til fleiri átta en til
svissneska málvísindamannsins
Ferdinand de Saussure sem ég efast
um að hafi haft úrslitaáhrif á Sigurð
á tímum ljósmyndanna. Miklu nær
hefði verið að skoða hann í ljósi
þöglu myndanna, sem nútímalegan
Chaplin, eða - og ekki síður - Buster
Keaton, en fjölmargar myndir Sig-
urðar eru sláandi líkar skotum úr
kvikmyndum þess síðamefnda,
einkum að inntaki og tilfinningu.
Af lýsingum sumra hjálparkokka
hans að dæma vora tildrögin að gerð
myndanna og aðdragandinn ekki
ósvipaður „slap-stick“ spekúlasjón-
um meistara þöglu myndanna. Und-
irbúningurinn var í hæsta máta sirk-
usrænn.
Þá er skyldleiki Sigurðar og René
Magritte, þess merkilega belgíska
heimspekings meðal súrrealísku
málaranna, ótvíræður. Sú einmana-
lega, ljóðræna og
hnyttna veröld sem
mætir okkur í ljós-
myndum Sigurðar er
einmitt heillandi vegna
þess að hún teygir sig
svo óralangt út fyrir
þröng lögmál mynd-
listarinnar. Ef einhver
angi af hugmyndlist-
inni er til þess fallinn
að veiða sálir og slá á
viðvarandi fordóma
gagnvart tilraunum
listamanna á áttunda
áratugnum þá era það
þessi verk Sigurðar.
Þau eiga því skilið
að fá mun dýpri og
upplýsandi úttekt en Unterdörfer
ljær þeim.
Þá er einn galli á bókinni sem ekki
verður þagað yfir og hann varðar
umbrotið. Alltof margar myndirnar
er illa skomar í kjölinn svo þær
missa hreinlega marks. Eitthvað
það ljótasta sem maður sér eru lista-
verkabækur þar sem myndir eru
spyrtar yfir heila opnu svo hluti af
verkinu hverfur óhjákvæmilega ofan
í kjölinn. Það er ekkert frábragðið
þvi að hluti prentaðs texta á bók
væri ólesandi vegna þess að hann
væri horfinn ofan í sauminn á kil-
inum.
Sem betur fer eru ekki allar
myndirnar þessu marki brenndar og
því má njóta margra sannra meist-
araverka Sigurðar í þessari nýju
bók. Vonandi eiga fleiri listaverka-
bækur af þessum toga eftir að koma
út á vegum innlendra forlaga í ná-
inni framtíð. Enn er alltof lítið gefið
út af góðri íslenskri myndlist.
Halldór Björn Runólfsson
Sigurður
Guðmundsson