Morgunblaðið - 13.12.2000, Blaðsíða 5

MORGUNBLAÐIÐ
BÆKUR
MIÐVIKUDAGUR 13. DESEMBER 2000 E 5
Með bænastaf
BÆKUR
T r (í a r b r ii g ð
BÆNIR KARLA
Ritstjóri: Sr. Hreinn S. Hákon-
arson. Útgefendur: Skálholts-
útgáfan og fræðsludeild þjóðkirkj-
unnar.
EKKI hélt ég, að nokkrum tæk-
ist að að safna til slíkrar bókar, við
værum alltof, - alltof feimnir, karl-
ar, til þess að bjóða heilli þjóð að
innstu kviku. En það hefir tekizt
hér, og þökk sé þeim er að vann.
Víst eru bænimar æði ólíkar, en
það erum við menn líka, gefur bók-
inni gildi, - gerir hana sannari.
Bænh-nar eru allar undurfagrar,
því að þær eru andvarp þess, er
hlotið hefir þann þroska, að hann
þurfi bænastaf til að styðjast við á
lífsins braut, - hann sé ekki sá, er
hnattahylinn skóp, - töfradýrðina
alla er umlykur undrið mann. Eðli-
lega er mönnum misauðvelt að orða
mál hjartans, sumir flytja játningu
um sekt og synd; sumir snúa bæn í
predikun; aðrir rekja slóð Krists
(Faðir vor), Frans frá Assisi, nú
eða Davíðs konungs. Allt vissulega
vel gert, en það eru listamennirnir
sem hrifu mig mest, enda eni þeir
öðrum vanari að leika á lífsins
hörpu, svo sálir okkar bergmáli
fögnuð, sem verður okkur gleði-
vængur:
Góður guð.
Gerðu mig heilan svo ég geti elskað,
verið réttsýnn og hjálpsamlegur.
Verið faivegur, hljóðpípa, lærisveinn og
kyndill.
Geti huggað, stutt, fegrað, bætt og
gefið.
Hlýtt leiðsögn og haldið hreinleika.
Tekið við og unnið úr til góðs og gagns.
Gefið öðrum það sem ég helst vildi hljóta.
Verið sterkur, ljúfur, bljúgur og
ákveðinn.
Sameinað lambið og ljónið í mér
til að fullkomna ófullkomið líf.
Að hjarta megi flæða yfir barma sína
af gæsku og góðmennsku.
Að tónar eilífðarinnar endurómi í lífi
mínu.
Að andi þinn umlyki sálina
og breyti henni í fijósaman andans akm'
þar sem fógur blóm og jurtir blómgast.
Að lífið sé lifað þér til dýrðar.
Amen.
(Gunnar Kvaran)
*
Eða þessi slípaða perla:
Guð, þú sem veitir huggun.
Komdu til hins eina
sem á sér aðeins fortíð.
Sér ekki bamshendur laufsins.
Finnur ekkert bram innra með sér.
Greinir aðeins óljósa mjmd
sem gæti verið þú, Guð.
(Jóhann Hjálmarsson)
*
Skáldið Matthías fer á kostum:
Við krossinn þinn
ég krýp og þú ert drottinn minn,
ég kaila þig
að kvöl sem blóðug nístir mig
og sárin mín
þeim svalar aðeins miskunn þín,
hún læknar allt
og líknar öllum þúsundfalt
og auglit þitt
það eflir brotið sjálfstraust mitt
og veitir mér
þá von að líf mitt fylgi þér
sem gras er grær
og gulnar ei við ljá sem slær
ó. Kristur minn,
þín kvöl er, drottinn, styrkur þinn
og þjáning mín
sem þrúgur breyti sól í vín,
ég hrópa á þig
og hugur þinn hann snertir mig
en hjarta þitt
er helzta von og athvarf mitt.
*
Slíka fimi hafa aðeins mikil skáld,
sálmabókarnefnd athugi það. Auð-
mýkt hins unga Þorkels G. Sig-
urbjömssonar (f. 1986) snart mig
djúpt:
Kæri góði Guð!
Viltu vera með mér í dag og blessa mig,
sem og alla aðra daga.
Viltu vera með öllum sem eiga bágt og
líður illa.
Þakka þér Guð fyrir lífið og tilveruna,
þakka þér fyrir að ég er heilbrigður og
mér líður vel. Eg þakka þér fyrir alla
sem mér þykir vænt um, bæði ættingja
og vini.
í Jesú nafni.
Amen.
Sannarlega hefði eg viljað birta
fleiri sýnishom, en einhvers staðar
verður að setja punkt.
Skrá um höfunda fylgir, það er
fróðlegt, en sleppt hefði eg breytta
letrinu í efnisyfirliti og líka lagt
meira í kápu.
Kærar þakkir
Sig. Haukur
Leikið á
kónginn
BÆKUR
Barnabók við
öll tækifæri
lt a r n a b ó k
grámann í
GARÐSHORNI
Hildur Hermóðsdóttir endursagði.
Kristín Arngrímsdóttir mynd-
skreytti. Salka 2000.
SAGAN AF GRÁMANNI í garðs-
horni er sígilt íslenskt ævintýri um fá-
tækan prakkara sem leikur þrívegis á
kónginn og hlýtur að lokum kóngs-
dótturina og hálft kóngsríkið - og það
allt eftir daga kóngsins.
í sögunni af Grámanni er að finna
mörg klassísk ævintýraminni. Grá-
mann sjálfur er góðhjartaður bragða-
refur af óljósum uppruna, hann er
skyldur kolbítnum sem „rís úr ösku-
stónni" og kemst til metorða hjá
kóngi. Þrautirnar þijár sem kóngur
leggur fyrir hann og hann leysir með
klækjum er alþekkt minni, sömuleiðis
upphaf sögunnar þai- sem kóngur og
drottning í ríki sínu og karl og kerling
í koti sínu em kynnt. Karlinn tekur
orð prestsins, um að allt sem maður
gefur fái maður þúsundfalt til baka, á
orðinu og ákveður að gefa einu kúna
sem hann á í eigu sinni. í stað kýr-
innar fær hann ekki þúsund kýr til
baka, eins og hann átti von á, heldui'
sekk einn stóran og þungan sem Grá-
mann skríður út úr. Aður en yfir lýk-
ur verður Grámann þó að sjálfsögðu
valdur að því að þau karl og kerling fá
kúna þúsundfalt borgaða, þótt óbeint
sé. Frásagnirnar af klækjum Grá-
manns við að leysa þrautir kóngsins
eru bráðskemmtilegar og sögulok í
samræmi við hefðina eins og öll börn
þekkja hana. Ævintýrið af Grámanni
er ríkulega skreytt litmyndum eftii’
Kristínu Amgrímsdóttur. Myndimar
falla vel að efninu, er litríkar og fjör-
legar, líkt og frásögnin og áhersla er á
að draga fram það kómíska í per-
sónum og atburðarás. Hildur Her-
móðsdóttir endursegir söguna á
vönduðu og auðskiljanlegu máli.
Hér er því um fallega og skemmti-
lega bók að ræða sem ætti að höfða til
flestra barna frá þriggja ára og eldri.
Soffía Auður Birgisdóttir
NÝTT forlag, Gjörn-
ingar ehf, hefur gefið
út bókina Trjálfur og
Mimmli eftir Stefán
Sturlu Sigurjónsson.
Stefán er einnig ann-
ar af tveimur eig-
endum forlagsins,
hinn er faðir hans,Sig-
urjón Valdimarsson.
Stefán er líklega
öllu þekktari sem leik-
ari en rithöfundur en
hann hefur starfað
sem leikari um árabil,
m.a. með leikhópnum
Bandamönnum sem
gert hefur garðinn
frægan víða um lönd.
„Sagan um Trjálf og Mimmla
fæddist upphaflega sem leikþáttur
sem ég samdi fyrir 17. júní
skemmtun fyrir fjórum árum,“
segir Stefán Sturla. Ásamt félaga
sínum Jakobi Þór Einarssyni varð
þetta vinsæll leikþáttur og Trjálf-
ur öðlaðist sjálfstætt líf og hefur
verið fastur gestur í Húsdýragarð-
inum allar götur síðan. „Þar hefur
hann birst reglulega síðan og sagt
börnunum frá dýrunum og sam-
bandi manns og náttúru. Trjálfur
segir börnunum einnig ýmsar
þekktar sögur en með sínu lagi,
t.d. söguna um Búkollu en þar
kemur fram að Búkolla var kær-
astan hans Guttorms sem er aftur
persónulegur vinur Trjálfs." Fyrir
þá sem ekki vita þá er Guttormur
stóra nautið í Húsdýragarðinum,
„afskaplega elskulegur tuddi sem
gerir helst ekki flugu mein.“
En hver er þessi Trjálfur?
„Hann er eins og nafnið bendir
til skógarálfur semgetur talað við
bæði dýr og menn. I sögunni af
Trjálfi og Mimnila segir frá því er
geimbúinn Mimmli kemur til jarð-
arinnar í leit að súrefni. Hann er
frá plánetu þar sem búið er að
malbika og steypa yfir allan gróð-
ur. Trjálfur gefur honum lítið tré
og vatnskönnu til að vökva og út-
skýrir fyrir honum hvernig trjá-
gróðurinn er lífs-
nauðsynlegur við
framleiðslu á súr-
efni.“
Bókin um Trjálf og
Mimmla er ríkulega
myndskreytt af Erlu
Sigurðardóttur sem
hefur myndskrcytt
fjölda barnabóka og
fengið viðurkenn-
ingar á því sviði.
Stefán segir að hann
hafi ákveðið að fara
þá leið ineð vinnslu
bókarinnar að hafa
hana ekki of dýra.
„Það er fyrst og
fremst gert með því
að kápan er ekki í hörðum spjöld-
um. Það hleypir upp kostnaði. Mín
skoðun er sú að barnabækur eiga
ekki að vera dýrar. Fólk á að geta
keypt þær við öll tilefni enda er
þessi bók þannig útbúin að hana á
ekki bara að lcsa og skoða. Aftast
í henni eru síður með myndum
sem börnin geta litað sjálf. Þetta
er semsagt litabók líka. Þá eru
líka spurningar um efni bók-
arinnar sem foreldrar og börn
geta velt fyrir sér í sameiningu."
Trjálfur útskýrði þá fyrir
Mimmla að á jörðinni er
súrefnið ekki geymt í
súrefniskútum heldur er
það utan um alla jörðina. Mimmli
varð mjög hissa á þessu og hélt þá
að jörðin væri innan í gríðarstórum
súrefniskút. „Nei, á jörðinni þurf-
um við ekki súrefniskúta," útskýrði
Trjálfur, „því við fáum nóg súrefni
frá grasinu og trjánum."
„Gasinu af tánum?" spurði
Mimmli hissa.
„Nei, grasinu og trjánum. Sjáðu,
þetta græna sem við göngum á er
gras og sérðu þetta háa sem vex
upp af jörðinni og teygir sig upp í
loftið, það eru tré. Grasið og trén
gefa frá sér súrefni."
tír Trjálfur og Mimmli
Stefán Sturla
Sigurjónsson
Skuggahliðar
mannlífsins
BÆKUR
Skáldsaga
HÉRHLUSTAR ALDREI
NEINN
eftir Sigurjón Magnússon. Bjartur,
Reykjavík 2000.142 bls.
í FYRSTU skáldsögu Sigurjóns
Magnússonar, Góða nótt, Silja,
segir á einum stað: „Lífið er ann-
ars eðlis en bækurnar: það sækir
fremur á eins og vondur draum-
ur.“ Þessi orð eru afar lýsandi fyr-
ir nýjasta verk Sigurjóns, Hér
hlustar aldrei neinn, en þar mynd-
ar söguheimurinn mikilvæga and-
stæðu við þá veröld bóka sem
sumar persónurnar þekkja og leita
skjóls í. Löng hefð er reyndar fyr-
ir því að stilla upp
söguraunsæinu and-
spænis tælandi eða
upphöfnum handan-
veruleika bókmennt-
anna; skáldsagnalest-
urinn reyndist t.d.
frú Bovary örlagarík-
ur en nýlegt og ná-
lægt dæmi er að
finna í bók Auðar
Jónsdóttur, Annað líf,
þar sem bókalestur
verður gluggi inni í
æðri tilveru fyrir
nýbúann Napassorm.
En óhætt er að full-
yrða að daglegt líf
persónanna í verki
Sigurjóns líkist helst
vondum draumi og
kraftmesta andstæðan sem höf-
undur teflir fram við eymdinni eru
einmitt bækurnar sem veita þeim
sem til þeirra leita frið og huggun,
hvort tveggja þættir sem þrálega
skortir í líf hins tíu ára gamla
Benna sem er mikilvægasta sögu-
persóna verksins.
Sagan hefst á orðunum: „Ætlar
hann aldrei að gefast upp?“ og
manneskjan sem þetta hugsar er
Kata, tæplega þrítug kona sem
djúpt er sokkin í undirheima
áfengis og eiturlyfja, þegar hún
kemur auga á föður sinn sitjandi á
afviknum stað inni á sóðabúllu sem
hún hefur nýskjögrað inn á. Karl-
mennirnir sem hún er í fylgd með,
sóðalegt umhverfið og þessi ein-
kennilegu viðbrögð ásamt hug-
myndinni að faðirinn sé að ofsækja
hana vekja strax á fyrstu blaðsíðu
bókarinnar upp tilfinningu ein-
hvers konar kynferðislegs óhugn-
aðar hjá lesanda, tilfinningu sem
reynist viðloðandi allt verkið þótt
ekki sé það á þeim forsendum sem
lesandi kann að hafa ímyndað sér í
upphafi. Það svífur reyndar ein-
hver undarlegur drungi og svart-
sýni yfir frásögninni allri, lesandi
verður samstundis hluti af sorg-
legri atburðarás sem hann getur
vart ímyndað sér að fari öðruvísi
en illa. Hversu haganlega Sigurjón
fleytir þessari miklu örlagasögu
fram minnir á skorin og knappan
stíl fyrstu bókar höfundar, og nýt-
ur sín síst verr hér því fléttan er
að flestu leyti vel unnin.
Maðurinn sem í efnisgreininni
að ofan skelfdi Kötu er Guðbrand-
ur, faðir hennar og umsjónarmað-
ur Benna litla, sonar Kötu. Hann
er giftur Sæunni og saman hafa
þau búið Benna heimili í fjarvist
móður hans. Kata hefur frá ung-
lingsaldri verið villt og óstýrlát og
svo er komið að vart nokkur leið
er fyrir hana út úr óreglunni. Þeg-
ar sagan hefst er hún í þann mund
að lenda í klónum á Aroni, mann-
hundi sem sjálfur kemur frá ann-
áluðu hryllingsheimili og girnist
nú son Kötu. Sú staðreynd að
Benni á ekki sjö dagana sæla hjá
ömmu sinni og afa ýtir undir
möguleika Arons á að hreppa
hann. Sagan er sögð í þriðju per-
sónu og fer söguhöfundur á milli
persónanna án þess nokkurn tíma
að frásagnarflæðið rofni enda er
Sigurjón stílfagur höfundur sem
lætur vel að skrifa tilfinninga-
þrungnar senur þar sem undiralda
fortíðarinnar gjálfrar í orðunum.
Hin ólíku sjónarhorn sem söguhöf-
undur bregður fyrir sig gefur les-
anda líka nokkuð heila mynd af
sundurtættu fjölskyldulífi og nær
hann fram sérstökum krafti í text-
anum þar sem hugleiðingum hinn-
ar stórsködduðu og geðsjúku Sæ-
unnar eru gerð skil. Minnir
persóna hennar reyndar nokkuð á
persónugerð sem algeng var í nít-
jándu aldar bókmenntum, þá að-
allega breskum, og kennd var við
„brjáluðu konuna á háaloftinu“.
Innilokað og afskipt kvendið tákn-
aði þar oft þær misgjörðir sem
aðrar persónur höfðu
framið gegn sam-
félaginu, stigið hafði
verið út fyrir mörkin
og syndirnar faldar
uppi á háalofti. Hér
er hefðinni kannski
ekki fylgt bókstaflega
en þar sem Sæunn
liggur umvafinn
sænginni og einangr-
uð í myrkvuðu her-
bergi, meðan höfund-
ur lætur syndir
heimilisins holdge-
rast í henni, kallast
hún án efa við þá
gamalkunnu persónu-
gerð.
Kaldhæðni frásagn-
arinnar kjarnast svo í
þeirri staðreynd að Benni litli fer
úr öskunni í eldinn þegar hann yf-
irgefur Sæunni og afa sinn góða til
að flytja til Arons og móður sinn-
ar. Söguhöfundur gefur margoft í
skyn að sú ákvörðun eigi ekki eftir
að vera til góða en hún sé á sama
tíma óumflýjanleg, og kemur þar
að þeim drunga sem frá upphafi
hvílir yfir frásögninni og gerir les-
anda erfitt fyrir að leggja bókina
frá sér fyrr en endalokunum er
náð, hvernig sem þau kunna að
vera. Tengist það líka annarri bók-
menntahefð sem mér fannst verkið
á köflum skírskota til, en það eru
grótesku bókmenntir suðurríkja
Bandaríkjanna. Það er sérstaklega
hugmyndin um ættgengan níðings-
skap sem eitrar hverja kynslóðina
á fætur annarri innan veggja ætt-
aróðalsins, sem finna má bæði í
Faulkner og O’Connor, sem hér
birtist í tengslum við Aron og for-
sögu hans. Það sem auðveldar
þessa tengingu er hversu óhlut-
bundin frásögnin er því þótt göt-
unöfn í Reykjavík séu nefnd er
fátt sem festir frásögnina annað-
hvort í tíma eða stað og á köflum
verður það áberandi hversu sögu-
höfundur forðast að staðsetja at-
burðina í ákveðnum auðþekkjan-
legum samtíma. En meðan hrósa
má bókinni fyrir knappan og
gjarnan áferðarfagran stíl reynist
þetta ein af þeim mörgu íslensku
bókum sem að sumu leyti virðast
ekki alveg fullskrifaðar. Mikil og
tilfinningarík saga er sögð, þrjár
kynslóðir berjast við djöfla sam-
félags og erfða og engin sýnileg
ástæða er fyrir því að sögunni sé
sniðinn svo þröngur stakkur sem
hundrað og fjörutíu síður óneit-
anlega eru. Helst særir þetta
söguheildina þegar að forsögu
Guðbrands og Sæunnar kemur,
ásamt æsku Kötu, því ansi margt
er látið ósagt eða ýjað að í stuttu
máli. Ég held að annars sterk saga
hefði getað orðið enn eftirminni-
legri hefði hún fengið að vaxa hjá
höfundi í enn meira verk.
Björn Þór Vilhjálmsson
Sigurjón
Magnússon