Lögberg-Heimskringla - 14.09.1961, Side 7

LÖGBERG-HEIMSKRINGLA, FIMMTUDAGINN 14. SEPTEMBER 1961
7
STEINDÓR STEINDÓRSSON írá Hlöðum:
Bessastaðir
er
Bessastaðir á Álftanesi
nafn, sem kunnugt er hverju
^annsbarni á Islandi. Við
iðina á Þingvöllum og
ieykjavík standa Bessastaðir
Sem Þriðji höfuð- og sögustað-
Ur lands vors. Þar er setur
orseta Islands og hefir svo
Verið frá því fyrst var kjör-
mri innlendur þjóðhöfðingi.
r er því virðulegast setur,
Sem ^okkru sinni hefir verið
1 ^iandi. En auk þess eiga
essastaðir mikla sögu og
^erkilega, þótt
þar
meira gæti
a
komið
situgga en ljóss frá liðn-
Um öldum.
Hessastaðir liggja á Álfta-
esi í suður frá Reykjavík.
asa þeir vjg úr höfuðstaðn-
m. enda ber þá allhátt yfir
iettlendið í kring. Húsin
anda á bunguvaxinni hæð í
t mju, víðlendu túni, milli
Ve§gja sjávarvoga, sem kall-
ast tjarnir. Heimreiðin liggur
lr löngum hrygg milli vog-
f?na, en túnið iðjagrænt
aðar hendur. Þegar
°r heim á setrið sjálft, verður
lrkjan fyrir fyrst húsa og
estast þeirra. Hún er úr
ið ^10^ smíði hennar ár-
1783, en eigi var því að
u ]U lokið fyrr en nær 40 ár-
^m síðar. Hún er því meðal
2tu kirkna á Islandi. Bessa-
a®ahirkja er virðulegt hús,
m ýkjastór en hrein í snið-
m-1 forsetatíð Sveins Björns-
b1.llar voru gerðar miklar
eytingar á henni hið innra,
® . hún færð í nýtízkuátt
br6lra en fyrr var- Ollu þær
eytingar nokkrum tvímæl-
^ ■ Síðar að ráðum og undir-
s gl ^-sgeirs Ásgeirssonar for-
, a hafa verið settir í hana
úrU8gar með glermálverkum
w Se§u kirkju og kristni, eru
^.u gerð af íslenzkum lista-
0llnum og hin fegurstu.
f Austur af kirkjunni er svo
grsetagarðurinn. Aðalhúsið,
essastaðastofa, en svo var
ya iongum kallað fyrrum,
St' reiS^ a árunum 1763-1765.
9 að því Magnús Gíslason
in ^rna®Ur> er fyrstur Islend-
gegndi því embætti.
v U hinir síðustu Bessastaða-
va ^sruenn í því húsi. Síðar
®essastaðastofa skólahús
in aiimnrg ar- f331, hafa því
hins11 VeggJa setli^ fulltrúar
j , danska konungsvalds á
SVe,ndÍ ^ar hafa ungir skóla-
iat'nar ®limt viö grísku og
1 °r^ sh°laglettur, farið
Um °g Þreytt prófraunir.
rj, allmörg ár sat þar Grímur
ar °g auðgaði íslenzk-
hv 0i<menntir að ódauðlegum
set^ Urn' ^g nu situr þar for
held ^1US i^euzha lýðveldis,
. ur þar ráðstefnur og veit
r mottöku
°m landið
ein essastaðastofa er einungis
kvist með háu risi, en
Á U.5 1 gegnum húsið þvert.
stofae fri hæðinni eru skrif-
forsetans, dagstofa og
borðsalur, en svefnherbergi á
rishæð. Þegar Bessastaðir
voru gerðir að forsetagarði,
var reistur móttökusalur við
stofuna, er hann tengdur
henni með undurfögrum
blómaskála.
Að baki Bessastaðastofu er
síðan íbúðarhús ráðsmanns,
útihús staðarins og fleiri bygg-
ingar. En á Bessastöðum er
rekið stórbú með miklum
myndarskap. Allur er húsa^
kostur með myndarbrag. Stór
hýsi eru þar að vísu engin
eftir venjulegum mælikvarða.
Hús eru þar óbrotin og íburð-
arlaus, en stílhrein og á þeim
blær virðuleika og trausts.
Víðsýnt er frá Bessastöðum.
tignum
gista.
gestum,
fyrsta jarðeign konungsvalds-
ins á Islandi. Þegar fram liðu
stundir og jarðagóss konungs
óx, urðu Bessastaðir kjarni
þeirra eigna, og svo kom, að
umboðsmenn konungsvalds-
ins, hirðstjórar, höfuðsmenn
og fógetar þeirra gerðu Bessa-
staði að föstu aðsetri sínu.
Slíkt var raunar ekki svo und-
arlegt. Framan af öldum var
langmestur hluti jarðeigna
konungs í námunda við Faxa-
flóa, og þær eignir gáfu mest-
an arð sakir sjósóknar þaðan.
Við Bessastaði var skipalægi
gott eftir því sem um var að
gera á fyrri öldum, og þaðan
er tiltölulega stutt til Þing-
valla og Skálholts, sem kallast
máttu brennideplar þjóðlífs-
ins. Svo er talið, að Bessastað
ir yrðu fast aðsetur konungs-
manna um miðja 14. öld, og
gerður til varnar gegn Tyrkj-
um, þ. e. sjóræningjum frá
Alzír, er þeir rændu á Islandi
1627. En lítilmannlega tókst
til um varnaraðgerðir þá, eins
og kunnugt er af sögunni. Síð-
ar var Skansinn gerður upp
að nýju og við haldið um
nokkurt skeið. Sjást hans enn
greinilegar minjar.
Með 19. öldinni hefst nýr
þáttur í sögu Bessastaða. Frá
því að vera áður virki erlends
valds og áhrifa á íslandi, ger-
ast þeir nú höfuðvígi íslenzkr-
ar tungu og þjóðlegrar menn-
ingar, þegar æðsta, og raun-
verulega eina menntastofnun
landsins, Latínuskólinn, var
fluttur þangað frá Reykjavík
1805, og starfaði hann síðan á
Bessastöðum til 1846. Um
skólann hefir réttilega verið
sagt, að hann væri „eitt af
Þaðan sést allur hinn víði og
fjölbreytilegi fjallahringur,
sr umlykur Faxaflóa á þrjá
vegu, frá Snæfellsjökli í norð-
vestri til yztu fjalla Reykja-
ness í suðvestri. Handan
Skerjafjarðar blasir höfuð-
borgin við með ys sínum og
fjölbreytni, en næst auganu
eru gróin tún, bugðóttir vogar
og víkur, með skerjum og
smáhólmum, iðandi af fugla-
lífi. En nokkru fjær blómleg
býli Álftaness. Til vesturs
opnast Faxaflói út til hafs,
þar sem sjá má látlausa skipa-
ferð, bæði veiðibáta og haf-
skipa. Fegurð sólarlagsins við
Faxaflóa hefir lengi verið
rómuð, en óvíða mun hún þó
meiri en þegar horft er frá
Bessastöðum. Frá Bessastöð-
um má þannig í einu líta fjöl-
breytni íslenzks landlags.
Land og haf hafa lagzt þar á
eitt um að skapa margbreyti-
legar myndir, mildi og mikil-
leik í senn.
Saga Bessastaða er mikil og
slungin mörgum þáttum og
ólíkum. Eigi vitum vér nú,
hvenær þeir voru fyrst byggð-
ir, né hver Bessi sá var, sem
þeir draga nafn af. Fyrst koma
Bessastaðir við sögu, svo að
víst sé, á 13. öld. Er Snorri
Sturluson þá eigandi þeirra.
Dvaldist hann á Bessastöðum
um skeið, þegar ófriðvænlegt
var í Borgarfirði. Eftir víg
Snorra kastaði Hákon kon-
ungur eign sinni á Bessastaði
sem aðrar eignir hans, og
urðu þeir þannig ein hin
Bessaslaðir á Álflanesi
frá þeim tíma og fram um
1800, er Reykjavík tekur að
vaxa fiskur um hrygg voru
Bessastaðir aðsetur æðstu
valdsmanna konungsvaldsins
á íslandi. Ekki mun þjóðin þó
hafa hugsað hlýtt til þeirra
valdamanna, og fáar eru þær
minningar bjartar, sem við
Bessastaði eru tengdar á þeim
öldum, þótt margt mætra
manna sæti þar. Þeir voru
allir erlendir menn, fulltrúar
erlends valds og samlöguðust
lítt íslenzkri þjóð og menningu
hennar. Löngum létu þeir sér
hag þjóðarinnar í léttu rúmi
liggja, en gengu hart eftir
sköttum og skyldum til handa
konungi og veittu landsetum
konungsjarða við Faxaflóa oft
þungar búsifjar í köllum og
kvöðum. Oft var reynt að
draga vald Alþingis undir
Bessastaðamenn, og meðal
annars að færa þinghaldið í
námunda við konungsgarðinn.
Þannig fóru hinir illræmdu
erfðahyllingareiðar, er kon-
ungi var gefið einveldi, fram
í Kópavogi í örskotshelgi við
Bessastaði, að kalla má. En
furðu gegnir það, með hve
lítilli reisn kóngsgarður sá var
setinn, að ekki skyldi þar vera
reistur varanlegur húsakostur
fyrr en seint á 18. öld, er ís-
lenzkir menn sátu staðinn eins
og fyrr getur. Þar eru því litl-
ar fornar minjar í mannvirkj-
um. Helztar eru rústir af
virki úr torfi og grjóti fremst
í Bessastaðanesi. Heitir það
Skansinn. Var hann fyrst
stórveldum ísl. mennta“.
Mörgu var áfátt í Bessastaða-
skóla, bæði um aðbúnað allan
og sjálft skólafyrirkomulagið.
En það sem gerði gæfumun
þeirrar stofnunar var, að til
skólans völdust kennendur,
sem voru afburðamenn, bæði
um kennslu og vísindastörf.
Hæst ber þá þar Sveinbjörn
Egilsson og Björn Gunnlaugs-
son vegna vísindalegra afreka
þeirra, og vafalítið mun mega
þakka þeim Sveinbirni og dr.
Hallgrími Scheving flestum
mönnum fremur viðreisn ís-
lenzkrar tungu á fyrri hluta
19. aldar. En til Bessastaða
sóttu einnig nemendur, sem
gert hafa skólann frægan.
Vafalaust hættir mönnum oft
til að ofmeta Bessastaðaskóla
sem skólastofnun, en læri-
sveinar hans, Jónas Hall-
grímsson skáld og þeir Fjöln-
ismenn allir ásamt mörgum
öðrum, hafa varpað þeim
ljóma á skóla sinn, sem seint
mun fyrnast.
Síðustu þrjá tugi 19. aldar
eða 1867-1896 bjó eitt höfuð-
skáld þjóðarinnar Grímur
Thomsen á Bessastöðum. Þar
var hann fæddur og þar and-
aðist hann í hárri elli. Eftir
áratuga dvöl erlendis á yngri
árum sínum settist hann að
heima á íslandi, keypti æsku-
heimili sitt og gerðist þar
bóndi. Sat hann staðinn vel,
en hitt var þó meira um vert,
að þar gafst honum tóm til
andlegrar iðju, en á Bessa-
stöðum eru ort mörg hin ágæt-
ustu kvæða hans, sem standa
í fremstu röð þess, sem ort
hefir verið á íslenzka tungu.
Og skemmtilegt er til þess að
vita, að skrifstofa „skáldsins
gamla á Bessastöðum“ er nú
skrifstofa forseta íslands.
Um aldamótin 1900 keypti
hinn kunni stjórnmálamaður
og framherji íslenzkrar sjálf-
stæðisbaráttu, Skúli Thorodd-
sen, Bessastaði. Hafði hann
þar prentsmiðju og gaf þar út
blað sitt, Þjóðviljann, sem um
langt skeið var áhrifamikið
blað í stjórnmálum landsins.
Eftir fráfall Skúla gengu
Bessastaðir kaupum og sölum.
En þegar ríkisstjóraembættið
var stofnað 1941, og sýnt var,
að ekki liði á löngu að ís-
land yrði lýðveldi, var tekið
að svipast um eftir aðseturs-
stað fyrir inn innlenda þjóð-
höfðingja. Voru Bessastaðir
þá tilnefndir meðal annarra
staða. En á meðan á þeim
bollaleggingum stóð sýndi þá-
verandi eigandi Bessastaða,
Sigurður Jónasson forstjóri,
það fágæta rausnarbragð að
gefa ríkinu Bessastaði til for-
setaseturs.
Var það mál þar með til
lykta leitt, og síðan hafizt
handa um þær umbætur á
húsakosti og jörð, svo að hæfði
þjóðhöfðingja landsins. Hefir
það tekizt mjög giftusamlega,
og er þar sameinað nýtt og
gamalt, svo að ekki er brota-
löm á.
I sögu þjóðar vorrar skipt-
ast á ljós og skuggar, sorg og
gleði. Óvíða koma þær and-
stæður betur í ljós en í sögu
Bessastaða og viðhorfi þjóð-
arinnar til þeirra. Öldum sam-
an leit þjóðin þangað sem höf-
uðstöðva kúgunar og erlends
valds, sem þjáði og mergsaug
þjóðina og hélt henni í efna-
legri bóndabeygju. Fá orð
létu þá verr í íslenzkum eyr-
um en Bessastaðavald og
Bessastaðamenn. Síðar verður
þar höfuðsetur íslenzkra
mennta og þaðan berast nýir
straumar þjóðrækni og við-
reisnar út um byggðir lands-
ins, og þangað leitar blómi ís-
lenzkra æskumanna til að afla
sér menningar og írama, og
munu hinir þó enn fleiri, sem
dreymdi um að komast þang-
að en fengu sig hvergi hrært.
Enn síðar er knúin þar harpa
þess skálds, sem íslenzkast
hefir kveðið. Og loks nú um
nær tvo tugi ára hefir þar
verið virðulegastur bólstaður
á Islandi, garður forseta hins
endurreista lýðveldis. 1 hinni
nýju sögu Bessastaða speglast
mynd endurreisnar íslenzku
þjóðarinnar. Með viðreisn
Bessaastaða hefir verið sýnt
á táknrænan hátt, hversu
þjóðin reis úr ösku sinni líkt
og fuglinn Fönix. Og hverju
sinni, er Islendingur rennir
huga til forsetadæmisins og
Bessastaða, er það áminning
um að geyma vel f jöregg þjóð-
arinnar, frelsi hennar og
menningu.