Alþýðublaðið - 25.04.1962, Blaðsíða 7

I.
LAÐAGREIN um H a 11-d ó r
Kiljan Laxness sex-
tugan verður fremur afmælis-
kveðja en greinargerð um skáld-
skap hans og ævistarf. Og sann-
arlega þarf ekki að vekja athygli
íslendinga á honum sem rithöf-
undi. Frá því að „Vefarinn :nikli
frá Kasmír“ kom út og fram und-
ir það, að nóbelsverðlaunagullið
lá í mund hans 1955, var Laxness
umdeildasti fulltrúi íslenzkra ný-
bókmennta. Nú hefur ljós viður-
kenningarinnar leikið um hann
vel og lengi, svo að naumast ber
skugga á frægð hans og lýðhylli.
Samt mun Laxness athyglisverð-
astur af samtíðarhöfundum ein-
mitt vegna þess, að hann þorir að
eiga á hættu að láta sér mistakast
eins og í gamla daga, þegar hann
barðist til skáldríkis síns og ann-
arra landa. Þessu til sönnunar
ætti að nægja að minna á leik-
ritagerð hans síðustu ár. En nú
eru þeir, sem köstuðu steinum að
honum forðum, annaðhvort
stirðnaðir eða þeim fallast hend-
ur, þegar óspart lófatak aðdá-
endanna kveður við í glæstum
salarkynnum heima og erlendis.
Halldór Kiljan Laxness hefur
minnsta kosti drýgt þá keisara-
dáð að koma, sjá og sigra.
Hitt er mikill misskilning-
ur, að skáldskapur hans skiptist
í tvo liti — hvítt og svart. Sigur
Laxness er fólginn í djarfmann-
legu áræði mikillar fjölhæfni, en
rithöfundur verður aldrei nema
maður, þó svo að hann fái nó-
belsverðlaun. Og nú er ástæðu-
laust að spyrja þess, hvort Hall-
dór Kiljan Laxness hafi verið
maður fyrir ásetningi sínum.
Vafalaust telst hann samkeppnis-
fær við snjöllustu rithöfunda
Evrópu á þessari öld.
II.
Halldór Kiljan Laxness
er þvílíkur snillingur máls og
stíls, að hann ritar gerólíkar bæk-
ur og virðist hafa alla strengi
hljóðfærisins á valdi sínu, þegar
honum tekst bezt. Þetta er árang-
ur þjáifunarinnar, kunnáttan,
sem menntaður og gáfaður rit-
höfundur lærir af öðrum og til-
einkar sér með sjálfstæðum
vinnubrögðum. Bækur Lfaxness
eru vitaskuld misjafnar að íækni
og skáldskapargildi, en eigi að
síður undantekningalítið undra-
heimur persónulegrar listar.
Frægð sína á hann þeirri náðar-
gáfu að þakka að hafa séð og
skynjað ísland í tákni veraldar-
innar og heiminn sem stækkaða
mynd ættjarðar sinnar. Sögufólk
hans er ljóslifandi, og atburðirnir
reka löngum hver annan í frá-
bæru samhengi, en ógleymanieg-
astar verða bækur hans fyrir þau
örlög, sem þar eru sett á svið.
Þær eru í ætt við lífið, sem höf-
undurinn reynir að túlka, en jafn-
framt uppgjör við fortíð, samfé-
iag og framtíð, rétt eða röng
gagnrýni eftir atvikum, en tíma-
bærar skoðanir í blæbrigðaríkum
og iistrænum búningi. Hitt er
annað mál, hvort Laxness er allt-
af sú alvara, sem hann vill vera
iáta. Honum er harla gjarnt að
koma á óvart og hneyksla. Per-
sónuleiki hans speglast fremur í
gleri íþróttarinnar en fleti afstöð-
unnar. Hann er naumast heil-
steyptur rithöfundur í þeim skiln-
ingi, að bækur hans leiki á einum
þræði. Laxness fer í list sinni
andlegum hamförum fjölhæfni
sinnar, enda hefur hann aldrei
ráðizt í vist neinnar sérstakrar
bókmenntastefnu. Ólíkustu skáld-
sögur hans sverja sig aðeins í
ætt hver við aðra af orðfærinu
og stafsetningunni. Halldór Kilj-
an Laxness er eins og íónsiiill-
ingur, sem leikur afbragðsvel á
mörg hljóðfæri.
III.
Ýmsir telja „Sjálfstætt
fólk“ meistaraverk Halldórs Kilj-
ans Laxness. Eigi að síður hallar
þeirri sögu frá fyrra til síðara
bindis, svo að oft hefur Laxness
liaft kunnáttuna betur á valdi
sínu. Aðrir álíta „Heimsljós" bók
bókanna frá hans hendi. Samt
daprast honum þar flugið í öðru
og þriðja bindi, enda þótt hann
botni lífssögu Ólafs Kárasonar
Ljósvíkings af' snilli einstakrar
tækni. Og enn eru þeir, sem hafa
,,íslandsklukkuna“ fyrir bók-
menntalega biblíu. Þeir una því
aðfinnslulaust, að skáldið fari
langt og vítt út í aðra sálma, þeg-
ar „Eldur í Kaupinhafn" kemur
til sögunnar. Laxness mun varla
hafa'vitað í byrjun, hvernig „ís-
landsklukkan" skyldi enda og
hefur látið sagnfræðina lúta við-
horfi líðandi stundar. Sennilega
fer bezt á því, að „Atómstöðin"
sé hér látin liggja í láginni, og
mér er ekkert launungarmál, að
ég varð fyrir ærnum vonbrigðum
af „Paradísarheimt". Miðhluti
„Gerplu“ er eins og öræfaganga,
en kaflar hennar, sem gerast á
íslandi og í Grænlandi, unaðsleg
skemmtiferð og sögulokin stór-
meistaralegur endahnútur. En
allar þessar skáldsögur eru slíkr-
ar listar, að langt þarf að leita
samanburðar um mörg einstök
atriði, og fjölbreytileg vinnu-
brögð Laxness skila sér þar eins
og perlur á festi. Dramatískur
frásagnarþróttur, ljóðrænn tóna-
kliður, meitlaðar persónulýsing-
ar, leikandi kímni, vægðarlaus
ádeila, ógleymanleg tilsvör og
töfrandi landslagsmyndir .— allt
þetta hefur sinn stað og tíma.
Tæknikunnátta Laxness og list-
ræn snilli nýtur sín hins vegar
glæsilega í „Brekkukotsannál“,
en þó kannski hvergi betur en í
„Sölku Völku“. Þar er hvert
skref í hnitmiðuðu samræmi við
sprettinn.
Þrítugur átti hann víst
nóbelsverðlauniri skilið.
IV.
Upptalningunni er eng-
an veginn lokið. Beztu smásögur
Iíalldórs Kiljans Laxness sóma
sér jafn vel á heimsmarkaðinum
og skáldsögurnar: Ungfrúin góða
og húsið, Nýja ísland, Saga úr
síldinni, Temúdsjín snýr heim
eðav Napóleon Bónaparti .—
myndu þær ekki allar og hver
um sig bera höfundi sínum órækt
vitni? Og snjöllustu ritgerðir
þessa fjölkunnuga og sérstæða
HALLDÓR KILJAN LAXNESS
höfundar eru sömuleiðis merki-
legar bókmenntir. Úrvalsþættirn-
ir í „Alþýðubókinni" og „Dagleið
á fjöllum“ blífa áreiðanlega. Loks
má ekki gleyma ljóðagerð Hall-
dórs Kiljans Laxness, því að þar
er víða fagur skáldskapur innan
um hótfyndnina. Annað eins
kvæði og Þótt form þín hjúpi
graflín - sýnist ort í sæmilegri
alvöru:
Þótt form þín hjúpi graflín,
granna mynd,
og geymi þögul moldin augun blá
hvar skáldið forðum fegurð
himins sá,
— ó fjarra stjörnublik,
ó tæra lind —
og eins þótt fölni úngar
varir þær
sem eitt sinn þíddu kalinn
hlekkjamann,
þær hendur stirðni er ljúfar
leystu hann
og lyki dauðans greip um
báðar tvær,
það sakar ei minn saung,
því minning þín
í sálu minni eilíft líf sér bjó
af yndisþokka, ást^og mildri ró,
einsog þú komst í fyrsta sinn
til mín;
einsog þú hvarfst í tign sem
mál ei tér,'
með tár á hvarmi í hinsta sinn
frá mér.
V.
Myndin af manninum
Halldóri Kiljan Laxness verður
ekki dregin fáum dráttum. Fram-
koma hans í fjölmenni einkennist
af glaðværri kurteisi, fyndnu and-
ríki og snjöllum tilsvörum, en
samt er hann dulur og íáskiptinn
í dagfari, jafnvel einrænn, lokar
sig inni við störf sín löngum
stundum, flýr ys og þys eða læt-
ur flaum stórborganna gleypa sig
eins og vatnið dropann. Laxness
vinnur skipulega líkt og vísinda-
maður, þegar hann semur bækur
sínar. Verklag hans sést glöggt
á því, að skáldsögur hans styitast
jafnan í hreinskriftinni. Kunn-
áttan skipar honum, að vand-
virknin skuli aga ímyndunaraflið
til hlýðni, og skapsmunir þessa
hugkvæma og tiltektarsama rit-
höfundar lúta þeim vilja. Málfar
hans á lítið skylt við orðabækur,
þó að honum bregðist bogalistin
einstaka sinnum. Orðfæri sitt
hefur Halldór Kiljan Laxness
numið af vörum fólksins í land-
inu. Þess vegna heimsækir hann
það i bæ og sveit, út á nes og inn
til dala. En honum gleymist sjald-
an, að persónulegur stíll ræður
listrænum úrslitum. Hann' gerir
sér ríkt far um að láta ásjónu sína
lýsa yfir bækurnar, þó að svip-
brigðin séu næsta mörg. Þar
skiptist á alvara og skop, aðdáun
og fordæming, dreymni og raun-
sæi. Allt þetta vakir fyrir Lax-
ness, þegar hann breytir hug-
myndum sínum í veruleika.
ímyndunaraflið er í bók-
um Halldórs Kiljans Laxness eins
og byr undir vængjum, en flug-
hamurinn íslenzk lífsreynsla.
Hennar hefur hann aflað sér með
ýmsu móti. Laxness er gerkunn-
ugur sögu lands og þjóðar, forn-
um og nýjum menningarerfðum,
samhenginu í kjörum og háttum
kynslóðanna og sérkennum aldar-
farsins á hverjum tíma. Ennfrem-
ur sér. hann og skilur ættjörð
sína og samtíð frá andlegum sjón-
arhóli'lieimsborgarans og verald-
armannsins, sem kann meistara-
lega að gera lítið tákn stórt og
fella myndina í rétta umgerð.
Hann undirbýr skáldskap sinn a£
ríkri kostgæfni, metur mikils ráð
sérfróðra manna og skipuleggur
aukaatriði af sömu vandvirkni og
aðalatriði. Umhverfið markar
honum elcki þröngan bás í nein-
um skilningi. Höfundur „Vefarr
aris mikla frá Kasmír“ ætlaði að
verða stórskáld og berjast til
landa og frægðar í bókmennta-
sögunni. Og hann setti sér eitt
markið öðru hærra í sérhverjum.
áfanga.
VI.
Útlendingar hyggja, að
Halldór Kiljan Laxness hafi end-
urnýjað fornan íslenzkan sagna-
stíl. Þá ályktun má víst til sanns
vegar færa, en hitt mun tvímæla-
laust, að liann hafi með skáld-
skap sínum auðgað bókmenntir
okkar að nýrri listrænni túlkun og
snilii. Laxness er tímamótamað-
ur í líkingu við Knut Hamsun og
Ernest Hemingway. Bækur hans
eru kvikagull eins og skoðanir og
leikbrögð mannsins, en skáldsög-
ur hans í fegurstu köflum sínum
ævintýralegt víravirki andagiftar
og orðgnóttar, stíls og frásagnar-
gleði, einhæfni og fjölbreytni eft-
ir því sem höfundinum íinnst við
eiga. „Salka Valka“ og „Brekku-
kotsannáll" eru heilsteyptustu
sögur hans, en bækurnar af
Bjarti í Sumarhúsum og Olafi
KáraSyni Ljósvíkingi hafa ekki
síður gert Halldór Kiljan Laxness
að átrúnaðargoði og eftirlæti
vandlátra lesenda. „íslandsklukk-
an“ og „Hið ljósa man“ eru að
mannrænum örlögum og ljóð-
rænni fegurð bergmál og endur-
varp þess, sem mun eftirminni-
legast og yndislegast á íslandi, og
niðurlag Gerplu einstök lausn
flókinnar krossgátu. Hér skal
ekkert um það fullyrt, hvort Lax-
ness sé nauturinn að snjöllustu
skáldsögu, sem samin hafi verið
af íslenzkum rithöfundi, og munu
þó margir fúsir til þeirrar stað-
liæfingar. En skáldriki hans er í
víðáttumiklum. og sviptignum
margbreytileik sannkallað undra-
land, sem hann fann og nam sér
og öðrum. Laxness lét ekki
þröngan sjóndeildarhring marka
afstöðu sina eða viðleitni. Hann
þorði að hugsa út í víða veröld,
menntast á heimsborgaralega
vísu, ferðast um lönd og álfur,
hafna smáu og velja stórt. Jafn-
framt skildi hann nauðsyn þess
að semja bækur sínar á íslenzku,
en í von um, áð skáldskapur
þeirra yrði útflutningsvara af því
að hann ætti hvarvetna erindi. Og
draumur hans rættist, þegar hann
tók á móti nóbelsverðlaununum
úr konungshendi.
Halldór Kiljan Laxness
hefur gert ævi sína að námi og
starfi í menntaskóla og listasetri
íslenzkrar og alþjóðlegrar snilli.
Hann endaskiptir að vild sinni í
listrænni túlkun furðum veru-
leikans og ímyndunarinnar — og
enginn íslendingur hefur leikið
betur á sviði sagnaskáldskaparins
síðan Snorri og höfundur Njálu.
Helgi Sæmundsson.
ALÞÝÐUBLAÐIÐ - 25. apríl 1962 7
U.(*.l3vC 'm - Scfi nq; fs