Óðinn - 01.01.1935, Page 21

Ó Ð I N N
21
tanus, leikriti um háskólastúdent bændaættar, sem
heimsækir átthagana og kemur þorpinu í uppnám
með þeirri kenningu sinni, að jörðin sje hnöttótt;
lofar hann jafnvel trúlofun sinni að ganga aftur úr
skaftinu, heldur en að afneita þeirri hættulegu full-
yrðingu. Þó Erasmus hafi óneitanlega á rjettu að
standa, lætur Holberg hann, þrátt fyrir það, sæta
refsingu að lokum og neyðast til að láta undan; því
það er ekki nóg að hafa rjett að mæla, maður verð-
ur einnig að vera prúðmenni; og Erasmus er upp-
blásinn, þóttafullur heimskingi, sem nasasjón af lær-
dómi hefur fylt of miklu sjálfsáliti.
Þannig færir Holberg fram á sviðið heilt safn lif-
andi persóna: — — söguhetjuna í Jean de France,
sem utanförin hefur stigið til höfuðs; herforingja-
gortarann í Jacob von Tyboe i), sem er í raun
og veru mesta bleyða; eirðarlausan bjánann í Den
Stundelöse (Tímaleysinginn), sem heldur að hann sje
svo önnum kafinn, að hann hefur aldrei tíma til neins;
og ótal aðra. Auk þessara höfuðpersóna, megum vjer
ekki gleyma öllum ágæiu auka-persónunum: — —
sníkjudýrinu Oldfux í Jacob von Tyboe; Chilian í
skopleiknum Ulysses von Ithacia, bráðsnjallri leiksviðs-
útgáfu af Peder Ruus í Peder PaarsJakob, hinum
snarráða og óspilta bróður Erasmusar Montanus, lýst
í fáum stórum dráttum; og þeirri persónunni í sama
leikriti, sem skáldið hefur lagt stórum meiri rækt við
að lýsa ítarlega, Pjetri djákna, er hreykir sjer hátt
vegna þess, að hann hefur safnað fyrir í sínum
heimska haus nokkrum latínuglósum, sem hann getnr
gabbað þorpsbúa með1 2).
Loks eru almennu persónurnar, sem fyrir koma í
1) Samkvæmt fyrnefndri ritgerö Qísla Sigurbjörnssonar um
„Holberg á íslandi", var þetta fyrsta leikrit Holbergs, sem
sögur fara af á íslensku leiksviði, sýnt í Reykjavík rjett fyrir
jól 1813. Ljek málfræðingurinn Rasmus K. Rask aðalhlutverkið,
Stygotius. Ennfremur telst Qísla til, að tólf leikrit skáldsins
hafi verið leikin á fslandi, sum mörgum sinnum, en Jeppi á
Fjalli eflaust Iangoftast, og var hann sýndur meðal íslendinga
í Vesturheimi veturinn 1885—86. — Þýð.
2) Eins og nú er alkunnugt orðið, sneri málfræðingurinn
Rasmus K. Rask Jeart de France Holbergs á íslensku og stað-
færði leikritið. Sjá Johannes von Haksen Ludvig Holberg:
Jean de France. Þýtt og sniðið eftir íslenskum staðháttum af
Rasmusi Rask. Gefið út eftir eigin handriti þýðanda af Jóni
Helgasyni. Levin 6< Munksgaard. Ejnar Munksgaard. Kaup-
mannahöfn. 1934. Sjá einnig hina fróðlegu ritgerð dr. Einars
Ó. Sveinssonar, Víðsjá Morgunblaðsins, 29. og 30. nóvember,
1934. — — Narfi í samnefndu leikriti Sigurðar sýslumanns
Pjeturssonar minnir, eins og bent hefur verið á í riti, á Jean
de France, og Hrólfur hans raunar einnig, þó ólíkur sje Jean
að skapferli. (Smbr. ofannefnda ritgerð dr. Einars Ó. Sveins-
sonar). — Þýð.
mörgum leikritanna, en eru þó harla frábrugðnar
hver annari. Fjölskyldu-faðirinn Jeronimus, sem er
ímynd gamaldags hörku, kemur fram bæði sem venju-
legur smákaupmaður og ríkur heildsali, sem rjettur
og sljettur bóndi og auðugur aðalsmaður. Skapgerð
hans hvarflar milli önuglyndis og góðmensku, eigin-
girni og látleysis, rjett eins og kona hans í hinum
ýmsu Magdelone-myndum er greind, eða hjegóma-
gjörn, blíðlynd eða skömmótt. Arvi er vinnumaðurinn
af bændaættum; hinsvegar er Henrich, slægur og
sniðugur húsþjónninn, stundum höfðingjaþjónninn mik-
ill á lofti, en annað veifið fremur merglaus undirlægja.
Áþekk eru blæbrigðin í skapgerð þeirrar kvenper-
sónunnar, sem samsvarar Henrich, hortugrar Pernille,
er aldrei verður svarafátt; hún er hæversk þjónustu-
mær hefðarkonu, ljettúðug eldabuska, og alt þar á milli.
Henrich og Pernille eru hiklaust lang-skemtilegustu
persónurnar í þeim leikritum, þar sem þau koma við
sögu; þau hrinda atburðum leiksins úr stíflum og
koma til vegar happasælum úrslitum. Pernille er snið-
ugri þeirra tveggja, og skaplýsing hennar er meðal
annars vottur um frábæran skilning Holbergs á kven-
þjóðinni, jafnvel þó því verði ekki neitað, að fremur
óskemtilega og ófrumlega er með ástir farið í gleði-
leikjum hans. Leikrit eins og Den Vægelsindede
(Konan hviklynda) sýnir einnig, hve mjög Holberg
var það að skapi, að kanna sálardjúp konunnar.
Jafnhliða snild sinni í mannlýsingum, sem enn eru
ljóslifandi tveim ötdum eftir að leikritin voru samin,
átti Holberg hæfileikann til að lýsa sögusviði sínu
svo meistaralega, að hversdagslíf þeirrar tíðar, hvort
sem um er að ræða borgara eða bændur, verður
auðskiljanlegt á leiksviðinu. í leikritum eins og Barsel-
stuen, Den ellevte Juni, og Kilderejsen, fær maður
fullkomna mynd af lífinu í Kaupmannahöfn á dögum
Holbergs, og allir gleðileikirnir geyma gnægð smá-
atriða, sem varpa birtu á háttalag feðra vorra þegar
þeir voru að störfum sínum eða að skemta sjer. Eftir
því sem tímar hafa liðið, hefur mál Holbergs fengið
á sig blæ, sem gefur því sjerkennilegan þokka, og
fjöldi vængjaðra orða, talshátta og orðatiltskja úr
leikritum hans, sem lifa á vörum manna fram á þenn-
an dag, víðsvegar í Danmörku og Noregi, vitna um
hæfileika hans til að klæða samtöl sín í búning, sem
jafnan er nothæfur og markviss.
Það er algerlega rjett athugað, að Holberg hafi í
gleðileikjum sínum brugðið upp spegilmynd af sam-
tíðarmönnum sínum og sýnt þeim galla þeirra. ]afn-
framt er þar að finna sjálfs-lýsingar, sem sýna, að
hann hefur einnig litið á mynd sína í speglinum og