Óðinn - 01.01.1935, Síða 22

22
Ó Ð I N N
átt skap til að horía á sjálfan sig gegnum sjónargler
kaldhæðninnar. Aðal-tilgangur hans hefur þó ekki
verið sá, að bæta heimskingjana, heldur að notfæra
sjer þá í þjónustu bókmentanna. Því þó Holberg sje
vissulega siðfræðari, er hann í enn ríkara mæli leik-
ritaskáld. Hann hefur sjeð fyrir hugarsjónum sínum
fjölda persóna og mynda, sem biðu þess með óþreyju,
að þær væru gæddar Iífi dramatiskrar listar. Skap-
andi máttur snildar hans hefur leyst þær úr álögum
og gert þær ódauðlegar.
En þetta er jafnsatt um æfintýri Hans Christian
Andersens og gleðileiki Holbergs:------Þeir eru svo
víðfrægir, að önnur verk skáldsins hafa stundum
horfið í skugga þeirra. Slík vanræksla er með öllu
óverðskulduð. Önnur rit Holbergs mörkuðu að sínu
leyti eins mikil tímamót og leikrit hans. Enda þótt
hann hefði getað haldið áfram að rita gleðileiki um
óákveðinn tíma, hefðu ytri ástæður knúið hann inn á
braut annarar bókmentaiðju. Þrátt fyrir miklar sigur-
vinningar, átti leikhúsið danska við alvarleg fjárhags-
vandræði að stríða, og árið 1728, eftir að stórbruni
hafði lagt í rústir heil flæmi Kaupmannahafnar, varð
algert hlje á ttarfsemi þess. Árin næstu voru óhag-
stæð endurreisn þess, þar sem heittrúarstefnan (pietism)
studd af Kristjáni konungi sjölta, fyrirdæmdi harð-
lega jafn óguðlega stofnun og leikhúsið, og lagði að
lokum bann á hverskonar sjónleiki í stjórnarlöndum
konungs. Undir þeim skilyrðum var ekkert tilefni til
að rita gleðileiki; og Holberg varð að láta sjer lynda,
að gefa út heildarútgáfu allra þeirra leikríta, sem
hann hafði samið til þessa, Den Danske Skueplads
(1731). Sem betur fór, fann skapandi þörf hans sjer
útrás á öðrum sviðum, og með frábærri elju sneri
hann sjer nú að samningu rita um sagnfræði og al-
þýðlega heimspeki.
Merkasta sögurit Holbergs er Danmerkursaga hans,
Danmarks Riges Historie (1732 —35) 0- Hún er eigi
1) í fyrsta og öðru bindi þessa rits eru all-ítarlegir kaflar,
sem ísland snerta. Eftirtektarverða lýsingu á íslandi og ís-
Ienskri menningu er einnig að finna í hinu yfirgripsmikla riti
Holbergs, Danmavks og Norges Beskrivelse (1729), og hefur
dr. Guðinundur Finnbogason tekið hana upp í hina merku bók
sína íslendingar (bls. 297—99). Holberg ritaði lika kenslubæk-
ur í sögu og landafræði; ein þeirra, Compendium historiæ uni-
versalis, var samkvæmt því sem handritið Thott 346 b. 8° upp-
I^sir kend í Skálholtsskóla af Bjarna Jónssyni. Heiti bókar-
innar hefur þó sýnilega brenglast dálítið í meðförunum; hún
hjet Spnopsis historiæ universalis og var árum saman notuð
við kenslu víða í Norður-Evrópu. (Smbr. Francis Bull og
Fredrik Paasche, Norsk Litteratur Historie, II, Oslo, 1928,
bls. 344). Um Holberg sem sagnfræðing og brautryðjandastarf
aðeins stórfelt verk í danskri söguritun, heldur skipar
hún einnig heiðurssess í samtíðar-bókmentum Norð-
urálfu, sem eitt hinna fyrstu ritverka þar sem menn-
ingarsagan er tekin með í frásögnina, og áhersla er
lögð á hið sjerkennilega, í stað þreytandi upptalninga
óteljandi smámuna. Þar við bætist hin sjerstæða stíl-
snild Holbergs; stíll hans er svo lipur og ljós, að
óbreyttur alþýðumaður getur auðveldlega fylgt hon-
um eftir. Eigi bregst honum hjer heldur bogalistin í
persónulýsingum fremur en í Peder Paars og gleði-
leikjunum: mannlýsingar hans verða lifandi og glöggar
að sama skapi, og hjer og þar fljettar hann inn í
frásögnina smá-athugasemdir í ádeilu-anda, sem bera
vitni sívakandi kýmnigáfu hans. Fór það að vonum,
að með þessu riti aflaði Holberg sjer virðingar meðal
lærðra manna. ]afnvel hinir kröfuhörðustu gagnrýn-
endur urðu að viðurkenna hið mikla ágæti þess, og
játa, að enginn hefði getað leyst það eins vel af
hendi og hann hafði gert.
Af mörgum öðrum söguritum Holbergs er ástæða
til að nefna hina almennu kirkjusögu hans, Alminde-
lig Kirkehistorie (1738), sem þrátt fyrir alvarlegt efni,
er eigi, fremur en Danmerkursagan, snauð að fjör-
ugri fyndni þar sem slíkt á við, og hefur jafnframt
sjer til ágætis fágæta óhlutdrægni höfundar, þá um
trúardeilur er að ræða. Afstöðu hans í trúmálum var
yfirleitt mjög í hóf stilt. Öfgar í skoðunum voru hon-
um hvimleiðar; heilbrigði hans í hugsun var andvíg
hverskonar trúarofsa J).
Á þessum annamiklu árum sínum lagði Holberg
ekki skáldskapinn alveg á hilluna, en siðfræðslu-
hneigðin var auðsærri nú en áður. Niels Klim er
samskonar skáldskapur í söguformi og Ferðir Gulli-
vers (Gulliver’s Travels) eftir Swift, en á einnig marg-
ar aðrar fyrirmyndir í bókmentum Norðurálfu. Niels
Klim er ungur Norðmaður frá Bergen, fátækur há-
skólastúdent, sem hrapar gegnum jarðhelli í einu fjall-
inu í nágrenni borgarinnar beint niður í veröld þá,
sem er í holum iðrum jarðarinnar. Á margra ára
dvöl í undirheimum þessum liggur leið hans um fjölda
konungsríkja, sem hafa að íbúum hinar mestu kynja-
verur. Kemur hann að síðustu í land nokkurt, sem
Quama heitir, og eru íbúar þess frumstæðir mjög,
með öllu ósnortnir af menningarstraumum, eins og
hans í þeim fræðum, sjá: Francis Bull, Ludvig Holberg som
historiker, Kristiania 1913. — Þýð ■
1) ítarlega og ágæta lýsing á trúarskoðunum Holbergs og
afstöðu hans til trúmálanna í heild sinni er að finna í riti
Ludvig Salmers, Ludvig Holberg og Religionen, Kristiania,
1914.