Óðinn - 01.01.1935, Page 23

Ó Ð I N N
23
Eskimóar; en á dögum Holbergs höfðu menn ein-
mitt komist í kynni við þá, er Hans Egede fann
Grænland á ný. í Quama verður Niels Klim mikill
maður fyrir að koma þar á menningu Norðurálfu,
og er að lokum krýndur keisari. En upphefð þessi
fyllir hann hroka, og uppreisn er hafin gegn honum.
Hann flýr og felur sig í fjallshelli, sem botnlaus reyn-
ist. Hrapar hann nú gegnum auðann geiminn og
skýtur upp á yfirborð jarðar á nákvæmlega sama
blettinum og hann hafði hafið ferð sína frá áður niður
í jarðardjúpin. Því sem eftir er ævinnar eyðir hann í
fæðingarborg sinni og verður hringjari í Krosskirkj-
unni þar í borg. En sannleikurinn er sá, að á æsku-
árum Holbergs var uppi maður að nafni Niels Klim,
sem skipaði þessa stöðu. Telst sagan vera handrit,
sem maður þessi ljet eftir sig, þar sem hann segir
frá mörgum æfintýrum sínum, er hann þorði ekki í
lifanda lífi að lýsa fyrir sambæjarmönnum sínum.
Markmið Holbergs með lýsingum hans á þessum
neðanjarðar ríkjum var, að fá hentugt tækifæri til
siðferðislegra hugleiðinga um stjórnarfar og þjóðfje-
lagsskipun. Þær voru ádeila á Norðurálfuna alment,
sem fljettað er inn í hvössum skeytum, er beinast að
hverskonar göllum og heimsku í lífi manna. En játa
verður, að ekki er hjer að finna þá kjarnmiklu kýmni,
sem einkendi rit Holbergs frá yngri árum. Skáldsaga
þessi vakti feikna athygli. Hún var skrifuð á latínu,
en var snúið á níu Norðurálfumál, og stælingar af
henni voru samdar í Svíþjóð, Þýskalandi og Frakk-
landi. í Danmörku og Noregi kom hún miklu róti á
hugi manna, og, eins og eftir útkomu Peder Paars,
hófst hreyfing í þá átt, að jafna um háðskáldið. »En
góðu heilli stóðu bæði Niels Klim og faðir hans
óhaggaðir á sínum fjórum fótum«, eins og stendur í
brjefi frá þeirri tíð !)-
1) Niels Klim barsl skjótt til íslands, sem eðlilegt var. Saga
hans var fyrst prentuð (á Iatínunni) 1741, og I ágústmánuði
1745 er Grunnavíkur-Jón búinn að snúa henni á íslensku, en
hreinritaði hana síðar og lauk því verki seint í febrúar 1750.
Samanber hina fróðlegu bók dr. ]óns prófessors Helgasonar,
Jón Ólafsson frá Grunnavík, Kaupmannahöfn, 1926, en þar er
ítarleg Iýsing á þýðingunni (bls. 242—245). Var hún gerð eflir
þýskri og danskri útgáfu og getur Jón prófessor þess enn-
fremur, að hreinritað handrit þýðanda sje enn til á Landsbóka-
safninu; telur hann þýðinguna „merkisverk meðal hinna fá-
skrúðugu þýðinga-bókmenta aldarinnar". Jón prófessor bendir
einnig á það, að til sjeu tvær aðrar íslenskar þýðingar á Niels
Klim í handriti, önnur i Kaupmannahöfn, gerð beint eftir þriðju
útgáfu latneska frumritsins (1754), en hin í Landsbókasafninu,
snúið úr dönsku 1790. Vil jeg taka undir þá uppástungu hans,
að gaman væri að fá á prent þýðingu Grunnavíkur-Jóns á
þessu merkisriti Holbergs. — — Pýð.
Mótblástur sá sem reis gegn bókinni í heimaland-
inu, einkum frá heittrúarmönnum, varð til þess, að
Holberg, sem ávalt hafði verið mjög hörundsár, er
hann sætti ofsóknum, einsetti sjer, að fást aldrei
framar við þesskonar háðskáldskap. Þó var honum
ómögulegt að neita sjer um, að láta í ljósi skoðanir
sínar á málefnum, sem honum lágu á hjarta. Valdi
hann sjer þess vegna annað ritform, en það eru Brjef
hans (Epistler, 1748 — 54), í fimm bindum, en hið
síðasta þeirra kom eigi út fyr en að honum látnum.
Gefa þau oss ágæta mynd af Holberg á gamals aldri,
virðulegum speking, með afarmikla lífsreynslu að baki,
og lifandi áhuga á öllu, sem er að gerast umhverfis
hann í hinum andlega og efnislega heimi. Kýmni sína
og fyndni á hann óbrjálaðar og getur enn ritað leiftr-
andi stíl. Brjefin, en það form þeirra er aðeins til
málamynda, eru stuttar ritgerðir, sem fjalla, eins og
titill safnsins gefur í skyn, um ýmiskonar söguleg,
pólitísk, háspekileg, siðfræðileg, heimspekileg og gam-
ansöm efni. Og þau eru fyllilega eins fjölskrúðug og
titillinn lofaði. Þau eru einstætt rit í dansk-norskum
bókmentum og endurspegla auðugan anda Holbergs
frá öllum hliðum. Þau eru það, sem nú mætti kalla
með blaðamenskublæ, en sú blaðamenska er svo
framúrskarandi fágæt, að hún er jafn ný og fyrir
öldum síðan.
Meðal smærri rita Holbergs eru einnig nokkur um
landbúnað og verslunarmál, því að hann gaf sig mikið
að verklegum efnum. Frá 1737 var hann fjehirðir
háskólans, og fyrir hinar álitlegu fjárupphæðir, sem
rit hans gáfu honum í aðra hönd, keypti hann jarð-
eignir. Voru eignir hans á landsvæðinu kringum Sorö,
og smábýlið Terslösegaard, sem enn er við lýði, var
sumarbústaður hans. Árið 1747 voru landeignir hans
gerðar barónsdæmi; en Holberg, sem var ókvæntur
og átti engin náin skyldmenni, arfleiddi Sorö-skóla
(Sorö Akademi) að öllum landeignum sínum, og gerði
rausnargjöf þessi skólanum fært, að hefja aftur starf-
semi sína, sem um langt skeið hafði legið niðri.
Árið eftir að Holberg varð barón, naut hann þeirr-
ar ánægju, að sjá leikhúsið danska endurreist, þegar
hinn lífsglaði Friðrik konungur fimti kom til valda.
Sá hann þá aftur leikrit sín leikin, og samdi meira
að segja fimm nýja gleðileiki, sem þó eru ekki þungir
á metum meðal ritverka hans. Endur og sinnum átti
hann einnig hlut í stjórn hins nýja leikhúss, og var,
eins og hann hafði verið alla daga, störfum hlaðinn
nærri því fram til síns endadægurs. Hann ljetst 28.
janúar 1754, í Kaupmannahöfn, í húsinu, sem hann
hafði átt heima í á háskóla-kennaraárum sínum, bak