Alþýðublaðið - 08.12.1963, Blaðsíða 3

Alþýðublaðið - 08.12.1963, Blaðsíða 3
-7.9 a£ stöðinni hefur orBið .Indr- iða G- Þorsteinssyni býsna heiila drjúg bók. Nafn hennar hefur hald izt vakandi með lesendum fram á þennan dag: sagan varð á sín- um tíma vinsæl og umtöluð enda mikið lesin og hefur komið í þrem ur útgáfum, síðar var hún flutt í útvarp í einhvers konar leikbún- ingi og enn síðar gerð eftir henni kvikmynd svo sem öllum er kunn ugt. Þetta má heita þrautnýting skáldsögu á íslenzkum markaði, nú er ekki eftir nema að gera úr henni leiksviðsverk og síðan að vísu sjónvarps þegar að því kem- ur- Ein litil saga, jafnvel þótt snotur sé, getur varla enzt höfundi sínum til öllu langlífari frægðar nema fleira komi til. Og nú er fleira komið til: ný skáldsaga Indr iða sem efnir flest þau fyrirheit sem 79 af stöðinni og flestar smá sögur hans hafa gefið. Bezt er að segja það strax að mér þykir ósýnt að betri skáldsaga komi út á ís- landi þetta árið. Eftir þetta verk skipar Indriði með ótvíræðum rétti sess sinn í fremstu röð ísienzkra samtímahöfunda. ★ KREPPUSAGA Land og synir, hin nýja saga Indriða G. Þorsteinssonar (Iðunn Reykjavík 1963. 235 bls.) er fyrir stríðssaga, kreppusaga: hún segir af þeirti kynslóð sveitamanna, sem flosnar upp og leitar á möl- ina af því að öll sund virðast lokuð heima fyrir þar sem ekkert hefur breytzt í þúsund ár, en án þess að kaupstaðirnir veiti nein sér- stök fyrirheit um framtíðina. Þetta er fyrir stríð með öllu því um- róti þjóðfélagshátta sem því fylgdi; sagan segir af lokaþætt inum í lífi hins gamla bændaþjóð félags án þess að gefa neina vís- bendingu' um framtíðina. Og saga Einars Ólafssonar í Land og syn if gæti sem hægast verið upphaf- ið að sögu Ragnars Sigurðssonar í 79 af stöðinni- Einar á engra kosta völ nema fara að heiman þrátt fyrir allt sem bindur hann heimahögunum, en engum er ljóst að hverju hann hverfur; Ragnar er uppflosnaður sveitamaður í Reykja vík og flóttinn heim eina úrræði lians þegar allt um þrýtur. Menn af þessu tagi skilur Indriði G. Þorsteinsson næmum yfirlætis- lausum skilningi og megnar að gefa þeim líf í frásögn, sveita- maðurinn er hans maður, og mannskilningur hans efldur og staðfestur af næmri sjón hans til iandslags og náttúrufars, til allra þátta og tilbrigða sveitalífs. Þetta votta beztu smásögur hans ekki síður en skáldsögurnar; og það er gaman að leika sér að þeirri liugsun að lokaþátturinn í „trí lógíu“ hans Um sveitamanninn verði sagan um hann rótfestan á mölinni, — eða þá saga um endurreisn sveitanna, um sveita- menn nútímans. Þjóðfélagslýsingin í Land og synir er ekki mikil fyrirferðar, en hún er sögunni örugg burðar- grind að sögubaki rökföst og sam kvæm sér- Niðurstöðutölumar af verzlunarreikningi Ólafs á Gils- bakka, að honum látnum, bregða i rauninni upp skyndimynd þessa þjóðfélags og alls þess vonleysis sem því er bundið: 40 ára bú- skapur = 2335,63 kr. verzlunar- skuld. Og til að greiða þeþsa skuld dugir ekki minna en selja jörð Ólafs og áhöfn, þetta er af- rakstur og niðurstaða heillar mannsævi. Því er Einari syni hans ógerningur að ætla sér sömu fram tíð, hann sér engan veg út úr bágindum, kreppum og pest heima í sveitinni sem gæti rétt- lætt að binda sér bagga þar: „Hefurðu séð þessar jarðir, seg- ir hann í sögunni: Þær eru húsa- lausar og túnin hafa ekki stækk að og þær eru enn upp í hæðum og hlíðum, óhreyfðar frá þeim tímum, þegar menn treystu á beit- Þær hafa ekki verið hreyfðar í þúsund ár og það hefur ekk- ert verið ræktað í þúsund ár. Það eru til stórvirkar vélar en við fáum þær ekki og sláum með orfi og ljá og miðum fjölda kúa og kinda við hvað við getum krafs að með höndunum í þær yfir sum arið. Við sitjum þarna í hlíðun- um og beitum fé á láglendið, þar sem við ættum að búa ef við hefð- um vélar. Túnin eru hærra yfir sjó en beitilandið af því að hér veit enginn hvað þarf að gera og engir peningar eru til.“ ★ FÓLK í LANDSLAGI. Harmurinn, eða treginn, í sögu Indriða er kominn til vegna þess arar sýnar til sveitanna- Örlög sögu fólks hans ráðast af áþreifanleg um veruleik þess þjóðfélags sem það lifir í og lýst er í góðu sam- ræmi við raunverulega íslenzka þjóðfélagsþróun: í þessum skiln- ingi er verk Indriða góður og gegn sósíalrealismus. En þjóðfélagslýs ingin er honum ekkert meginat- riði sem slík, hún er einungis um gerð þess mannlífs sem sagan lýs- ir. Og þetta mannlíf er séð í sam hengi landsins, landslagsins þar sem fólkið lifir og hrærist. Heiti verksins er ekki út í liött: þetta er saga um land og sonu þess og sonarsonu. Sagan gerist á skömmum tíma, nokkrum haustdögum. Hún segir af ungum manni í göngum, af bráðu andláti föður hans, aldraðs manns, af nývaknaðri ást unglinga á grannbæjum, af uppboðshaldi á föðurleifðinni og brottför hins unga manns- Ekkert af þessu mundi teljast til stórviðburða eða á nokkurn hátt nýstárlegra tíðinda Land og Synir er ekki „spenn- andi“ saga á þann hátt að lesandi vaki fölur yfir bókinni i óvissu um örlög sögufólks. Raunverulega kemur ekkert í sögunni „á óvart", viðbrögð sögufólksins vhðast öll eðlileg, óhjákvæmileg .1 um- hverfi þess. Þarna hrósar fram sýni Indriða G. Þorsteinssonar sigri; og kunni mannlýsingar hans í sögunni að þykja „dauflegar“ mun tæpl- nógu vel lesið. Kannski er mynd Einars sjálfs óskýrust; við fáum tæpast að skyggnast nógu rækilega í huga hans; æskuhugur- inn annars vegar, hugarkvölin hins vegar eru tæpast nógu ræki- lega bókfest. Ég hygg að sögunni hetfði aukizti toisn væri lýsing Einars fullkomnari; en að sinni er mér engan veginn ljóst hvar mistökin eru fólgin i gerð hans- Lýsing hans er samkvæm allri frásagnaraðferð Indriða sem jafn an leggur mesta rækt við ytri fyr- irbæri, áþreifanlega hluti, og lýs ir sögufólki sínu í viðbrögðum þess, látæði, landslaginu umhverf is það. í kaflanum um fall Hvít- ings tekst honum þannig að magna einfalda frásögn næstum óþolandi sársauka, frásögnin af ástum Margrétar og Einars hefur í senn til að bera hreinlegan æsku þokka og sannan holdlegan mun- aðarítón sem einmitt hæfir jarð- neskum skynjunarhætti allrar sög unnar. Engu að síður er mynd Ein ars óskýr í sögunni, eða ekki skýrð á fullnægjandi hátt: nauð synin sem knýr hann að heiman, burt frá ást sinni og arfleifð, er lesanda sögunnar ekki nógu knýj andi, nógu áþreifanleg þótt rök hennar séu fullljós. Roslcnu mennirnir í sögunni, feðurnir, eru dregnir skýrari dráttum, þeir Ólafur á Gilsbakka og Tómas í Gilsbakkakoti. Báðir lifa fyrir ást sína á landinu, húh er sterkasti þátturinn í gerð beggja, bæði sú ást sem leitar út rásar í ungmennafélagsræðum, en einkum sú sem birtist í öllu lífi mannsins, hverju handtaki hans. „Þeir voru bændur á hverju sem gekk og ekkert nema bændur og jörðin sem þeir gengu á varð græn undan fótum þeirra-“ Og ríkasti og minnisverðasti þátt- urinn í Land og synir er tjáning þessa ástarþels til landsins; að henni eiga þeir báðir hlut, feðg- arnir, Einar og Ólafur, þótt með ólíku móti sé. Óþol og vonleysi Einars samsvarar tryggð og óbil- andi þolgæði Ólafs, er þrátt fyrir allt sprottið af sömu rót. Landið í sögunni berst okkur í skynjun þeirra feðga, um huga þeirra og endurminningu. Líf þeirra er séð 1 hlutfalli við landið að baki þeirra og undir fótum þeirra; sagan tjá ir öll samhengi lands og mannlífs. birt þar í samfelldri raunskynjun tiltekinna ytri muna og fyrirbæra — manna, dýra húsa og amboða, vinnubragða á heyvelli, í smala- mennsku eða í sláturhúsi, gaman- mála í gangnakofa, ástarstundar undir heybólstri eða í kaldri bað- stofu, uppboðshalds á liráköldum haustdegi, snæviþakinnar þorps- götu að sögulokum — með landið í stöðugri baksýn. Raunsýnin í at vikarás sögunnar og öllum lýsing- um staðfestir hina hátíðlegri ást- arsýn til landsins, veitir lands- lagslýsingu sögunnar í öllum til brigðum sínum mannlegt inntak; harmsefni sögunnar er ekki af- drif sögufólksins, ekki dauði gam als manns eða hugsanleg upp- stytta í ástamálum, heldur glatað samhengi manns og lands, von- leysi hinna gamaltryggu lífshátta- Það vottar listarmegin Indriða G. Þorsteinssonar hversu honum tekst að binda þessa tregablöndnu lífssýn í raunhæfar skynmyndir: sýn hans til lands og mannlífs er öll bundin tilteknu félagi tiltek- ins fólks á tilteknum slóðum norð- anlands. Enn sem komið er veit ir verk Indriða ekki tiltakanlega víða útsýn: hinn litli heimur hans er sjálfum sér nægur, harmur hans bundinn honum einum. En vinnu- brögð Indriða heimila þá von að hann stefni til stærri sniða, að verk hans rúmi senn altækari mannlegan veruleik. Það er, eins og fyrr segir, skynjun sjálfs lands ins sem minnisstæðust verður úr Land og synir, raunskynjað sam- hengi fólks og lands; og þessi skynjunarháttur virðist niér lofa mestu um Indriða með vaxandi þroska og þjálfun. Svona birtist hann t d. þar sem segir af heim för Einars með lík föður síns: „Bíllinn seig af stað og það herti goluna. Það var bjart af tungli en hann veitti því ekki at- hygli fyrr en þeir komu inn fyrir fcaupstaðinn. Landið varð dimm- blátt í tunglskininu og það sló kaldri silfurlitri birtu á vötnin austurundan og fjallahringurinn reis myrkur upp úr bláma lands- ins. Það sáust ekki annað en brún ir og tindar, sem stóðu inn í ljós an himininn af þvi bungurnar og gilin og klettabeltin voru horfin í dökkvann. Þeir liðu inn í þetta bláa húm á hinztu samleið sinni og máninn varpaði skugga af för þeirra á holt og mýri.“ ★ LISTARMEGIN Þessi upphafna sýn til landsins er ekki altíð í Land og synir, en hún er sönn þar sem hún stendur í sögunni; mannskilningur verks- ins er innstæðan fyrir henni. Sögu fólk Indriða er sömu ættar og sömu gerðar og fyrr, en hann ræður nú meira og fjölþættara söguefni en áður, sér fólk sitt í stærra samhengi. Ferill Ragnars í 79 af stöðinni gæti verið fram- hald á ferli Einars í Land og synir; en lýsing Einars og verkið í heild nýtur ávaxtarins af fyrri sögunni og smásögum Indriða, er í fram- haldi þeirra. Hinn hlutlægi stíls- liáttur Indriða er nú orðinrt al- persónulegur, unninn og þjálfað- ur, og geldur hvergi fyrirmynda sinna eins og stundum áður; með betri málfarstökum fylgir lika auk in smekkvísi í meðferð málsins. Land og synir er í öllum skilningi meiri saga en 79 af stöðinni; og sé lýsing Einars tiltölulega óskýrari Framh- á 13. síðu ÓLAFUR JÓNSSON SKRIFAR UM BÓK INDRIÐA ÞORSTEINSSONAR -J p ALÞÝÐUBLAÐIÐ — 8. des. 1963 3

x

Alþýðublaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Alþýðublaðið
https://timarit.is/publication/2

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.