Vísir - 04.12.1962, Blaðsíða 10

10
Kópavogsfundur
Framhald af bls. 9.
viljað beita íslendinga harðræð-
um, að líkur bendi til að samið
hafi verið fyrir eiðtökurnar. og
ísiendingum tekizt að halda öllu
í fyrra horfi, og loks að Bjelke
hafi ekki verið líklegur til að
grípa til slíkra ráða, sökum vin-
sælda og margra ára vinfengis
við helztu menn landsins. Fleiri
ástæður, og enn ríkari má færa
fram og verður gert í nresta
kafla.
En jafnvel þótt frásögnin um
ofbeldi og ógnanir Bjelkes á
Kópavogsþingi væri talin ýkjur
eða skrök, þá er þess vel að
gæta, að íslendingar voru samt
ekki frjálsir ferða sinna að held-
ur, hin forn landsréttindi voru
þeim ekki lengur sú vörn og hlíf,
sem verið hafði, og viðnám
þeirra gegn erlendu valdi og yf-
irráðum æ þverrandi, sökum fá-
tæktar iandsmanna, harðæra og
verzlunaránauðar. Hins vegar
þótt Islendingar hafi ekki getað
beitt sér á þinginu, þá er sú
þvingun vitanlega allt annars
eðlis, en að þeir hafi beint verið
neyddir með ógnum og hervaldi
til þess að skrifa undir, svo sem
talið hefur verið.
Cagan um ofbeldi höfuðsmanns
á Kópavogsþingi 1662 varð
ekki almenningi kunn fyrr en eft
ir aldamótin síðustu, er Hannes
Þorsteinsson birti hana I blaði
sínu, Þjóðólfi (1907, 13. tbl.).
íyggist hún á tveim bréfsnepi-
um úr handritasafni Jóns Sig-
urðssonar forseta, sem taldir eru
með rithönd Áma Magnússonar,
og er einn af undirskrifendum í
Kópavogi borinn fyrir sögunni,
sr. Björn Stefánsson á Snæúlfs-
stöðum.
Á sneplum þessum segir, að
Brynjólfur biskup hafi farið
„nockud ad tala vid Bjelke um,
ad Iislensker villde ei gjarnan so
sleppa fra sier öllum priviliegiis
etc“, „hvartil Bjelke ei ödru svar
adi“ en að benda á hermennina
umhverfis, og spyrja „hvert hann
sæe þessa“. „So stakk 1 stúf um
tergiversatonem, (þ. e. vífilengj-
urnar), og gekk hann og adrir
liðugir til þess sem vera átti“.
Ennfremur segi á hinum snepl-
inum, að Árni lögmaður hafi
ekki viljað skrifa undir, „og stóð
það svo einn dag eða þar um, að
hann stóð streittur þar við“, en
lét að Iokum „grátandi" undan,
og „sór svo með öðrum“.
Tjað, sem fyrst og fremst gerir
sögu þessa tortryggilega, ef
ekki beinlfnis ótrúlega, er sú
staðreynd, að hennar finnst
hvergi getið i helmildum eða
frásögnum um Kópavogsfundinn,
hvorki frá sama tíma né síðar.
Gefur þó auga leið, að svo ein-
stakt og óheyrilegt atferli, sem
hér um ræðir, hefði varla legið
i þagnargildi, með þvi og, að
annálar greina að öðru leyti all-
nákvæmlega frá þvi, sem gerðist
á þinginu, enda sumir annálahöf-
undar meðal þeirra, sem þar voru
viðstaddir, r gátu bví gerst um
borið. Þeir skýra nákvæmlega frá
ýmsum minni háttar atriðum, svo
sem veizluhöldum I þinglok,
„prjáli miklu", „rachetter og fýr
verki", .fíólum, bumbum og sex
þekkt þá og lesið, sérstaklega
trometörum'1 sem „sýsluðu upp
á hljóðfteri" o. s. frv. Þegar nú
skýrt er frá þess konar smáatr-
iðum með slíkri nákvæmni, get-
ur þá nokkur trúað þvi.að þvílík
stórmæh hefðu ekki þótt frásagn
ar verð, ef höfuðsmaður hefð'
haft uppi slíkar fáheyrðar ógn-
anir og ofbeldi, g kúgað frar
C'ðvinningar undir gínandl byssu
hlsnipum og fyrir konung lands-
ir að loku skrifað undir grát-
E”
andi eftir að hafa „streitzt við
(ofbeldinu) heilan dag“)? Jafnvel
þótt einhverjum annálaritaranum
hafi gleymzt að geta um þetta,
er það þá trúlegt, að þeim hafi
öllum orðið sú gleymska á? Varla
þarf að gera þvi skóna, að þeir
hafi af hræðslu eða öðrum slík-
um annarlegum ástæðum látið
undan falla að færa þetta i Ietur,
enda ekki ætlað til birtingar al-
menningi eða yfirvöldum.
?n jafnvel þótt gert væri ráð
fyrir, að samtíma söguritur-
um hafi af einhverjum ástæðum
láðst að geta um þessa atburði
er annað með öllu óhugsanlegt
en að þeir hefðu haldizt í munn-
mælum og frápögnum með þjóð-
inni og þannig komið fram hjá
síðari höfundum og sagnaritur-
um, t. d. Espólín, eða þó sér-
staklega Jóni Halldórssyni í Hít-
ardal, einhverjum mesta sagn-
fræðingi íslendinga fyrr og síðar,
en hann hefur skrifað allmikið
um Bjelke, og þ. á m. um Kópa-
vogsfundinn. Hvorugur þeirra, né
aðrir síðari tíma höfundar, minn-
ast þess einu orði, að Bjelke hafi
beitt íslendinga ofbeldi á Kória-
vogsþingi. Er þó mikið frá hon-
um sagt víða í heimildum, j sem
vænta má um svo umsvifamik-
inn mann í sögu okkar. T. d. er
það ítarlega rakið, þegar Bjelke
sinnaðist við bónda einn út af
hestláni, sem síðan varð upphaf
að hinni illræmdu flutninga-
skyldu landsmanna á Bessastaða-
lýð, og mjög lagt Bjelke til ámæl
is. Er það þá líklegt, að það hafi
verið látið liggja í Iáginni, ef
Bjelke hefði ætlað að bera vopn
á þingheim í Kópavogi, eða ef
lögmaðurinn sjálfur, Árni Odds-
son, hefði grátið framan í hann
á þinginu? Ætli slíkt hefði ekki
þótt nokkur saga til næsta bæjar
um þvílikan skörung sem Árna
Oddsson, og einhver minnzt fyrri
viðureignar hans við Bessastaða-
menn, er hann réð niðurlögum
Herlufs Daa, sem frægt er. —
Hafa má f huga, að auk eiða-
manna var mikill fjöldi viðstadd-
ur í Kópavogi þennan dag, sjálf-
sagt í allt um eða yfir tvö hundr
uð manns, og væru það í sann-
leika sagt býsn mikil og fádæmi,
ef enginn þeirra hafði orðið var
eða heyrt frá sagt ofbeldisverk-
um þeim, sem þarna áttu að hafa
verið höfð í frammi.
Ég hygg að bréflappar Árna
Magnússonar verði helzt til létt-
vægir á metunum gagnvart sönn
unarþunga þessara staðreynda.
Til frekari áréttingar skal enn
vakin athygli á tveim veigamikl-
um atriðum í þessu sambandi.
„Heimildarmaður" sá, sem
Árni Magnússon vitnar til á bréf
Iappanum, sr. Björn á Snæúlfs-
stöðum, var tengdafaðir Jóns
Halldórssonar í Hítardal og uppi
að mestu á sama tíma. Þegar
hann skrifar ritgerð sína um
Bjelke, — og þ. á m. um Kópa-
vogsfund —, (Hirðstjóraannáll),
hefur hann að sjálfsögðu mjög
stuðzt við frásagnir tengdaföður
sfns um þá atburði, þar eð hann
hafði verið þar sjálfur viðstadd-
ur. Þar sem hann minnist ekk-
ert á ofbeldisverk Bjelkes, má
augljóst vera, að heimildarmaður
Árna Magnússonar er ekki rétt
til greindur á lappanum eða að
sagan sjálf er ranglega eftir höfð,
nema hvort tveggja sé. Hlýtur
þetta með öðru að draga mjög úr
heimildargildi lappans eða gera
bað raunverulega að engu.
| annan sta‘‘ skal bent á það.
að þar em margnefndir bréf
'appar e. u ú safni Jóns Sigurðs
sonar forseta, má telja næstum
óhugsanlegt að hann hafi ekki
þekkt þá og lesið, sérstaklega
VISIR . Þriðjudagur 4. desember 1962.

þegar þess er gætt, að hann skrif
aði bók eða ritgerð, sem mjög
fjallaði um Kópavogseiðana og
gildi þeirra (Om Islands statsret-
Iige Forhold, Kh. 1855). Hann
mun hvergi í ritum sínum minn-
ast á ofbeldi og ógnanir Bjelkes
á Kópavogsþingi, og má af því
marka, að honum hafi þótt lapp-
arnir alls ómerkir og ekkert á
þeim byggjandi. Hefði ofbeldis-
sagan þó orðið honum ærið
sterkt vopn í hendi, ef hann
hefði á hana trúað, og getað beitt
henni í baráttunni fyrir endur-
heimt landsréttindanna.
jVú mætti e. t. v. spyrja, hvers
1 vegna Bjelke kom hingað ti!
landsins á herskipi og hvað hann
ætlaðist fyrir með því að setja
hermenn á land. Gat það verið
til annars en ógna íslendingum,
sýna þeim í tvo heimana?
Auðs?ett er, að Bjelke hlaut að
ferðast á herskipi til landsins,
hann var yfirflotaforingi ríkisins
og helzti trúnaðarmaður kon-
ungs. Annar farkostur hefði ekki
sómt tit.ii hans og embætti. í
anr.an stað var það venja, og er
enn, að slíkir yfirmenn hafi með
sér „lífvörð" eða annað viðeig-
andi fylgdarlið við opinber tœki-
færi til þess að auglýsa tign
sína og veldi, og oft er þá (fall-
byssu)skothríð viðhöfð til hátíða-
brigða. Að sjálfsögðu þarf slikt
engan veginn að standa í sam-
bandi við ofbeldis- eða árásar-
fyrirætlanir. t þessu tilviki ligg-
ur heldur ekkert fyrir um það, að
aðrir hermenn hafi verið til stað-
ar við Kópavogsþingstað en þeir,
sem sýsluðu um fallbyssur og
tilheyrandi skothríð, og máttu
þingmenn vita, að það var I við-
hafnarskyni, en ekki ofbeldis.
Verður ekki séð af heimildum,
að skothríðin hafi komið illa við
íslendinga, (nema helzt að hest-
ar vildu fælast (Vallaannáll)),
enda hafði þá fyrir nokkrum ár-
um verið mikil fallbyssuskothríð
á Þingvelli í sambandi við kon-
ungshylling og veizlu mikla, sem
Bjelke hélt þingheimi við það
tækifæri). „Þóttust engir muna
þvílíka viðhöfn á Alþingi sem
bá“. f allh.ann.).
~pjg held þess vegna ekki, að ts-
lendingar hafi kippt sér svo
mjög upp við það, þótt Bjelke
hafi haft nokkra hermennskutil-
burði á Kópavogsþingi, né held-
ur, að þeir hafi samþykkt neitt
eða undirrtað fyrir þær sakir ein-
ar. Verður og ekki séð, að hann
hafi gert sig líklegan til að beita
fslendingi þvingun af því tagi.
enda hafð" hann, eins og áður
segir. frestað þinghaldi til þess
að ná •'mningum við tslendinga
bar til fvrirva askiö! beirra voru
tilbúin. og samþykkti Bjelke að
taka við þeim, þannig að engin
ástæða var til þess að gera ráð
fyrir frekari erfiðleikum, er til
undirskriftanna kæmi. Virðist því
ekki líklegt, sem einn sagnfræð-
ingur (H. Þ.) segir, að þeir Á. O.
og B. Sv. hafi mátt „sjá fram á“
ofbeldi og „jafnvel pyntingar"
þar á þinginu. Slíkt er ekki ann-
að en getsakir. Gefur það nokkra
bendingu í þessu sambandi, að
Bjelke hafði haft mikla aðdrætti
til veizluhalda fyrir þingmenn, og
kemur það ekki vel heim við það,
að honum hafi verið ofbeldi í
huga. Fór veizlan síðan fram, að
þinglokum, við fjölmenni og
mikla viðhöfn.
o lokum væri svo ekki úr vegi
að hugleiða, hvort kynni ís-
lendinga af Hinrik Bjelke hafi
yfirleitt verið slík, að honum
væri til þess trúandi, að hafa
beitt ofbeldi og óhæfuverkum,
svo sem þeim, er á bréfsneplun-
u.n greinir.
Hinrjk Bjelke til Ellingegaard,
ríkisaðfníráll, og lénsherra yfir
íslandi, dvaldi hérlendis meira og
minna frá 1648 og fram yfir
1662, en var hirðstjóri áfram til
dauðadags, 1883. Hann er tign-
astur og mestur virðingamaður
allra danskra og erlendra (em-
bættis)manna, sem hér hafa dval
ið. Ber sagnfræðingum saman
um það, að hann hafi getið sér
gott orð í hvívetna, „stundað
gagn og nytsemi landsins", bægt
frá því „stórum sköttum og
þyngslum, sem hann kunni“, ver
ið ljúfur og lítillátur alþýðu
manna, en harður í horn að taka
stórbokkum, og þeim, sem lands-
mönnum vildu illt. Hann hafði
milligöngu um mörg málefni
landsmanna og færði til betri veg
ar hjá konungi, t. d. er mælt að
hann hafi látið senda honum
„sýnishorn" af viðurværi því,
sem „fátækt fólk yrði að lifa við
hér á Iandi“. Hann var „andvígur
fordild og flysjungshætti". Sjálf-
ur taldi hann sig öðrum þræði Is-
lending, fram í ættir. Bjelke er
án efa langmerkastur umboðs-
manna konungs hér á Iandi, fyrr
og síðar, enda mun enginn hafa
notið þvílíkra vinsælda og virð-
ingar sem hann, hvort heldur
meðal höfðingja landsins eða
allrar alþýðu. Báru atburðirnir
1661 þar engan skugga á. Hann
var góðviljaður maður“, segir
Jón Halldórsson, og þegar hann
dó, gamall maður, hafi hann ver-
ið „nafntogaður og tregaður af
þessa lands innbyggjurum, svo
-.1 þeirra faðir og patron“.
Getur nú nokkrum dottið i
hug, að Islendingar hefðu tregað
þann man sem föður og vernd-
ara, sem gerzt hefði til slíkra
óhæfuverka -ragnvart þjóð okkar
og sögu, sem bréfsneplar Árna
Magnúsr lar gefa I skyn? Og
gæti bað vfirleitt staðizt, að sð
sannfróði og þjóðholli maður,
Jón Halldórsson í Hítardal, lyki
slíku lofsorði á Bjelké sem hann
gerir, ef það væri rétt, að tengda-
Nýr bótur
S.l. laugardag var sjósettur 11,5
br. lesta vélbátur frá Skipa-
smíðastöð Jóhanns L. Gíslason-
ar, Hafnarfirði. Báturinn hlaut
nafnið v/b „Gunnar Einarsson"
GK 334, og er eigandi hans
Sigurður Gunnarsson, Hsfnar-
firði. í bátnum er 54 hfcMitfla
Lister-vél. Frágangur á smíði
virðist með ágætum og fyrir-
komulag á innréttingum hið
smekklegasta. — V/b „Gunnar
Einarsson" mun hefja Iínuveiðar
nú þegar. Myndin var tekin
skömmu áður en báturinn var
sjósettur.
faðirinn, - og aðrir þeir sem
viðstaddir voru í Kópavogi, —
hefði haft þá sögu að segja, sem
sneplarnir bera hann fyrir?
T/g hygg það varla koma til
mála, að spurningum þess-
urri^ verði svarað nemá á einn
veg. Að vfsu múnu menn vitna
til Árna Magnússonar sem heim-
ildarmanns, og byggi á því, að
sneplarnir hafi gengið í gegnum
hans hendur, og séu skrifaðir af
honum. En þar til er því að
svara, að hvorki gat Á. M. um
þetta borið af eigin rai»-.«, né
heldur virðist hann sjálfur háfa
lagt neitt upp úr þessu, enda get-
ur hann þessarar sögu hvergi í
(öðrum) ritum sínum. Er þó
greinilegt, að honum hefur af
einhverjum ástæðum verið í nöp
við Bjelke, og setur sig sjaldnast
úr færi að niðra honum, sbr.
Bessestadensiu hans. T. d. drótt-
ar hann að honum sjóðþurrð um
skil konungstekna af landinu,
enda þótt vitað sé, að Bjelke var
stórauðugur maður og Iánaði
konungi geysifé, og að til eru
ennþá kvittanir konungs fyrir
fullnaðarskilum á landstekjum.
Verður Árni Magnússon þannig
vart talinn alls kostar trúverðug
heimild um þau efni, sem Bjelke
varða.
★
Eins og fyrr var sagt, eru
beinar heimildir um Kópavogs-
fund af fremur skornum skammti.
Verður sagan um ógnanir og of-
beldi Bjelkes því hvorki sönnuð
né heldur afsönnuð beinlínis og
verður um það, — og annað, sem
gerðist á þinginu, — að fara
nokkuð eftir líkum og getgátum.
og því sem hverjum og eínurn
þykir trúlegast. Er þess vegna
ekki úr vegi, að málið sé athugað
frá fleiri hliðum en gert hefur
verið til þessa og reynt eftir öðr
um og f'eiri leiðum að gera sér
einhverja fyllri grein fyrir þv-
sem raunverulega fór fram á
hinu eftirminnilega Kópavogs
þingi sumarið 1662.