Vísir - 16.03.1963, Qupperneq 9

V1SIR . Laugardagur 16. marz 1963.
Hlutverk 1 eikdómandans
Kunnasti leikari okkar íslendinga, Haraldur Bjömsson, skýrir
i þessari grein frá skoðunum sínum á hinum ýmsu þáttum lelklist-
arinnar, hinu vandasama starfi leikarans og síðast en ekki sizt
sjónarmiðum sínum á leiklistargagnrýni. Er fróðlegt að kynnast
skoðunum þessa kunna leikhúsmanns á starfi sínu og mun Visir
innan skamms birta aðra grein eftir Harald Björnsson um þetta
sama efni. Flutti Haraldur nýlega erindaflokk um þessi mál i út-
varpið og birtir Vísir hér hluta hans.
• Haraldur
• Björnsson
• ritnr um
• leiklist
■J^akvæm samsvörun og heild
verður að vera í allri Ieik-
persónunni, all! frá því smávægi
legasta í búningi hennar og hátt
um, til hinnar dýpstu hugsunar
sem skáldið leggur henni i
munn.
Hver mundi t. d. ekki hneyksl-
ast á að sjá Bergþóru í Merði
Vaigarðssyni J. S. í nútíðarsam
kvæmiskjól með bera handleggi
og brjóst, og með nútímahár-
greiðslu, eða hina grísku Afro-
dite f íslenzkum peysufötum?
Og hvers vegna? Vegna þess að
þá vantaði þá samsvörun milli
þessara persóna, sem í meðvit-
und okkar hafa tekið á sig
ákveðna mynd, og klæðnaðar-
ins sem í huga okkar heyrir
til nútímakonum, með öðru
skaplyndi og séreinkennum.
Þess vegna mundi þetta missa
all verulega marks. Svipað er
hægt um það að segja, þegar
gömlu leikritin t. d. eftir Hol-
berg Moliere eða Shakespeare
eru sýnd í nútímabúningum.
Leikrlt okkar tíma eru að öll-
um jafnaði auðveldari viðfangs
að þessu leyti. Þó er þar sann-
arlega margs að gæta með til-
liti til búninga, sérstaklega er
leikkonunum þar oft vandi á
höndum. Athuga þarf, hvenær á
sólarhringnum leikurinn gerist,
og á hvaða árstíð, við hvaða
tækifæri persónan kemur fram,
í hvaða húsakynnum o. s. frv.
Hvaða litur fer Ieikkonunni
bezt — hvernig verða hinar
stúlkumar klæddar og hvaða
háralitur verður heppilegastur.
í samræmi við háralit hinna,
verða þæi svarthærðar, rauð-
• hærðar, gulhærðar eða gráhærð
ar, og hvernig samsvörun verð-
ur í litum búninganna og í lit-
um á húsgögnunum, glugga-
tjöldunum, veggfóðrinu o. m.
fi.
Það er alkunna, að áhrif lit-
anna geta verið margvísleg, þeir
geta haft þægileg og óþægileg
áhrif á hugarástand manna.
Flestir munu þekkja þau á-
hrif, sem það hefur á okkur, ef
við komum inn í herbergi sem
tjaldað er svörtu. Áhrifin verða
ólík ef hað er tjaldað hvítu.
Á leiksviðinu hafa litirnir
geysimikla þýðingu fyrir áhrif
og allan heildarsvip sýningar-
innar. Ég hef einu sinni séð
sterka liti í einum búningi stór-
skemma stemningu heils þáttar
Leikendurnir verða því að vera
nákvæmir og aðgætnir I lita-
vali, forðast — eftir því sem
föng eru á, litabruðl og sterka
liti, ef sýningin ekki sérstaklega
krefst þess. Aðalatriðið er, að
litirnir samþýðist hvern annan
og komi vel heim við geðblæ
leiksins, svo að þeir skemmi
ekki heildaráhrifin, sem svo mik
ið veltur á. Gott heildarsam-
ræmi fæst varla í leiksýningu,
nema með þessari samvinnu,
sem ég hef talað um, ásamt
senj, beztri samvinnu meðal leik
aranna. Þeir verða allir að vera
fúsir til að samþýðast kröfur
mótleikandans ef það er til
gagns fyrir sýninguna, hvort
sem það nú er í litum búning-
anna, háralit, gerfi eða í mót-
leik, ef það er byggt á skyn-
samlegum rökum og í þágu hinn
ar listrænu heildar.
Gervið er eitt af mörgu sem
leikarinn þarf að vanda. Sé það
gott, er það mikilsverður stuðn-
ingur fyrir list leikarans að það
komi vel heim við, anda og inn-
ræti og aldur persónunnar, eins
og höfundur leiksins hefur hugs
að sér hana. Gott gervi getur
bætt svo upp lélegan leik, að
hann þyki sæmilegur, en sé það
lélegt, getur það skemmt svo
ágætan leik, að hann þyki ekki
meira en í meðallagi. Gervið —
andlitsmálningin — er svo marg
brotin og vandasöm list, að í
þetta sinn er ekki tími til að
fara nákvæmlega út í þær sakir.
'C’yrr á öldum tíðkuðust engin,
eða þá irijög Iítilfjörleg leik-
tjöld. En vandratað er meðal-
hófið. Þýðing og gildi leiktjald-
anna hefur stundum stigið mörg
um leiksviðsmálaranum svo til
höfuðsins, að hann hefur farið
út í öfgar, og með málverkum
sfnum sýnt margt það, sem lítið
hefur átt skylt við gang leiks-
ins eða innihald, frá höfundar-
ins hendi, og þess vegna ekkert
erindi átt inn á leiksviðið. Oft
hafa áhorfendur bitið á agnið,
og þau leikhús hafa stundum
verið bezt sótt, sem mest hafa
af fáránlegum leiktjöldum.
skrautlegum búningum og öðr-
um íburðarmiklum leiksviðsút-
búnaði (sbr. margar óperettusýn
ingar o. a. söngleiki), sem oft
virðfst hafa verið hrúgað sam-
an til augnagamans fyrir féfengi
lega leikhúsgesti, eða þá til að
bæta upp lélega leikkrafta og ó-
merkileg leikrit, svo „umbúðirn-
ar hafa orðið vætt en innihald-
ið lóð<‘, eins og þar stendur.
Þetta er að sínu leyti nokkuð
að auka áhrif leiksins. Ef mál-
aranum tekst með málverkum
sínum, að undirstrika og auka
áhrif skáldverksins og hækka
listagildi þess, er tilgangnum
náð, takist það ekki, vinna á-
hrif þeirra á móti áhrifum og
tilgangi leiksins og eru þá, ekki
aðeins einskis virði — heldur
verri en ekki neitt.
Ef mönnum væri gefinn kost-
ur á, að kynnast allri þeirri
vinnu, sem vandvirkur leikari
leggur á sig til að setja sig inn
í hlutverk sitt, læra það og æfa
frá því að hann fær hlutverkið
í hendur og þar til að það birt-
ist áhorfandanum frá leiksvið-
inu, þá mundu menn að líkind-
um skilja betur það listræna í
starfi hans en oft virðist brenna
að þá eitthvað, þeir lesa þá líkl.
þau leikrit sem þau taka þátt
f, og skemmta sér auðvitað við
þetta sem unglíngum er títt: Hitt
er athyglisvert, og e. t. v. all-
hættulegt, þegar þekktir menn
ganga þarna fram fyrir skjöldu,
og með hrósi til þessara ungl-
inga eru að telja þeim trú um,
að þetta eigi eitthvað skylt við
list. Þó tekur steininn úr, þegar
aðalblöðin skrifa um slíkt eins
og það væri leiklist, þó þessir
krakkar séu þarna að leika sér.
Ýmis félög til sjávar og sveita
hafa lengi haldið uppi leikstarfi
(á ég þar ekki við fast starf-
andi leikfélög), oft ekki í þeim
tilgangi að sýna list, heldur til
þess að afla tekna fyrir ein-4
hverja góðgerðastarfsemi, eða
Haraldur Bjömsson í einu hlutverki sínu, sem de la Gvendur
í Brekkukotsannáli.
við. Þá mundi margur sjá, að
til þess að leika sjónleik, sem
fullnægir kröfum listarinnar,
verður að krefjast annars og
meir, en nærri að segja óvalinn
hópur fólks, sem aldrei hefir á
leiksvið komið. Nokkrar ófull-
komnar æfingar, án nokkurra
leiðbeininga að gagni. Tjaldið
upp.
|Tnginn má þó taka orð mln
þannig, að ég vilji kasta
steini að þessum leiksýningum
viðvaninga um land allt, til sjáv-
annarrar gagnlegrar starfsemi.
Sýningar þessar verða því að
kosta sem allra minnst, sem
minnsta vinnu og útbúnað. Við
þessu er í raun og veru ekkert
að segja. Þegar fólk sækir slík-
ar sýningar, gera þeir það víst
venjulega með það fyrir augum.
að leggja sinn skerf til stuðn-
ings málefninu sem verið er að
safna fé tH, og gerir því ekki
kröfur til, né á von á neinni
list. Varla þarf að vænta þess,
að fslenzkri leiklist standi nein
hætta af þessum leiksýningum,
er vandasamí
það sama, eins og, ef menn færu
á málverkasýningu til að sjá um
gerðirnar um málverkin, en
kærðu sig kollótta um, það sem
væri í umgerðinni. Hlutverk leik
tjaldamálarans er, að finna und
irstöðu og hald fyrir stemnina>'
livers þáttar leiksins.
Ef málarinn er listamaður og
þá starfi sfnu vaxinn, velu
hann þá liti, sem samsvara efm
og anda þáttarins sem f tjöldum
hans birtist, sem verður svo til,
ar og sveita. Mörg leikfélög á
Islandi vinna markvisst að leik-
starfi, og ná oft góðum árangri.
bvf vfða eru til góðir leikkraft
ar utan höfuðstafjarins. Nú virð
ist það tízka f Revkjavík, að
em flestir, stundum kornung:‘
mglinga færist það f fang a<*
sýna sem allra erfiðust leikrit
bæði innlend og útlend, allt upr
í Shakespeare. Geta mð nær.
hvernig þetta tekst. Þessi leikur
unglinganna getur e. t. v. þrosk-
frekar en leiklist annarra landa,
•em engan skaða hafa liðið við
sams konar starfsemi.
En leiklist fslands getur stað-
ð alvarleg hætta af öðru, sem
oft vill brenna við. Sem sé því,
begar viðvaningasýningum, —
em oftast eiga lítið skylt við
leiklist — er hrósað og nefnd
'ist, að aldrei hafi iafngott sést,
og allt eftir því. Slík ummæli
hafa ekki ósjaldan sézt í íslenzk
um blöðum. Þó að þeir sem
skrifa slíkt, beri oft ekki mikið
skyn á þessa hluti, þá geta þess-
ir dómar orðið til þess, að rugla
hugmyndir manna og skilning á,
hvað f raun og veru sé list, og
hvað ekki, og hver sé eiginlega
tilgangurinn með þessu öllu sam
an. Auk þess að þess konar um-
mæli obinberra blaða (menn eru
oft gjarnir á, að taka tillit til
þess, sem þeir sjá „á prenti")
geta alið upp í fólki þá hugsun,
að iðkun leiklistar sé enginn
vandi, og sé jafnvel á hvers
manns færi, án nokkurrar þekk-
ingar, æfingar, né annars undir-
búnings, svo viðkomandi hættir
alveg að vanda sig — hafi hann
þá nokkurn tíma gert það — og
álítur sig færan f allan sjó. Þess-
ir dómar eru þvf blátt áfram
skaðlegir, og afbrot gegn góðri
list — eins og það á hinn bói-
inn er skaðlegt og rangt, að við-
urkenna ekki það sem vel er
gert.
■pMnn hinn ágætasti leikgagn-
rýnandi Evrópu, fyrr og sfð-
ar, Þjóðverjinn Lessing, segir á
einum stað í sinni ágætu bók
„Hamburgske Dramaturgi", að
helzti og þýðingarmesti hæfi-
leiki leikdómandans sé, að hann
ætíð geti gert upp á milli þess,
hverja af göllum eða gæðum
leiksýningarinnar sé hægt að til-
einka höfundinum eða leikaran-
um, því að áfella annan fyrir
það, sem hinn á sök á, sé það
sama og að eyðileggja þá báða.
Þetta eru gullvæg orð, sem hver
einasti leikdómari ætti að hafa
í huga.
Það hefir greinilega sýnt sig,
bæði á íslandi og víða annars
staðar, að það er fárra meðfæri
að dæma um leiklist. Til þess
er nauðsynlegur þroskaður lista-
smekkur, ítarleg þekking á hin-
um margvfslegu hliðum á starf-
sviði Ieikhússins og dramatisk-
um skáldskap, og svo auðvltað
persónulegt hlutleysi, sem þvf
miður, oft vill verða misbrestur
á í blaðamennsku nútímans.
Það mun eiga sér stað, að
blaðamaður, sem skrifar um leik
sýningu, kynnist leiknum ekk-
ert fyrr en á frumsýningu, hefir
e. t. v. ekki lesið leikritið. Hann
þekkir lítið hæfileika leikend-
anna, og er Iítt kunnugur tækni
leiksviðsins, sjaldan eða aldrei
séð hárkollu eða andlitslit né
iðkað músík. Þó eru þær kröfur
gerðar til hans, að hann á þessu
eina kvöldi geti dæmt rétt frá
listrænu sjónarmiði — fyrst
um dramatiskt gildi leiksins, um
hlutverkaskipun. hæfileika og
túlkun hvers leikanda. Um mús-
ík og tjaldagerð á hann líka að
gefa úrskurð, og þetta allt á
hann að gera af meira viti og
þekkingu, en leikstjórinn og ieik
endurnir, sem oft éftir margra
ára reynslu á hvers annars hæfi-
leikum, æfingu samanburð og
nákvæma athugun á öllum hlið-
um sýningarinnar, hafa á end-
anum komið sér saman um, sem
það réttasta, og það oft f sam-
ráði við höfund leikritsins.
Þó að við hugsuðum okkur
leikdómara með fjölbreyttum
listasmekk og mikla leikhúsþekk
ingu, nær það iftilli átt að ætl-
ast til, að hann geti uppfyllt
allar þessar kröfur, af þekkingu
og viti, nema aðeins að litlu 1
leyti.
JTann verður líka stundum að
A taka tillit til margs annars.
Framhald á bls. 10
v