Vísir - 14.12.1965, Blaðsíða 7

V1SIR . Þriðjudagur 14. desember 1965,
7
það er ekki óalgengt í sögu ís-
lenzkra fomhandrita að
þau hafi týnzt tíma og tíma, orð
ið eins konar huldubækur, sem
enginn vissu hvar voru niður
komnar en komu svo seinna
fram í dagsljósið og þykir það
þá tíðindum sæta. Eitt hand-
rit í Árnasafni með sögum
þeirra Ólafs Tryggvasonar og
Ólafs helga ber þannig heitið
„Hulda“ og kemur það af því
að um tíma vissu menn ekki
hvar það var niður komið og
var þess leitað dyrum og dyngj
um.
Þetta sama atvik gerist í ævi
sögu Skarðsbókar þeirrar, sem
nú hefur verið keypt hingað til
lands. Það síðasta sem í raun-
inni var um hana vitað með
vissu var að Árni Magnússon
hafði hana undir höndum i Skál
holti kringum 1711 og lét þá
taka afrit af henni.
Það er talið, að bókin hafi
síðan verið send aftur heim að
Skarði og þar hafi hún legið
í kirkjunni, þangað til einhvem
tíma í kringum aldamótin 1800,
en um það verður þó ekki full-
yrt. Kenning sem kom upp um
það að Magnús Ketilsson sýslu
maður sem átti Skarð, hafi
minnzt á þessa bók í einu
handriti sínu reyndist ekki rétt
þegar betur var að gáð.
r* rímur Jónsson Thorkelin
hafði bókina einhvern tíma
Skarðsbók þessa með í flokkn-
um.
Jgiríkur Magnússon var þeirr-
ar skoðunar, að Skarðsbók
hefði verið í eigu Gríms Thork-
elín Jónssonar af því að hann
sá nafn hans skrifað á fyrsta
blað. Þess vegna dró hann vart
í efa, að Grímur hefði verið
miliiliðurinn. En þegar þessi á-
letrun hefur verið lesin ná-
kvæmar sést að hún er ekkert
annað en vitnisburður um það
að Grímur hafi litið yfir hand-
ritið og sannar ekkert til eða frá
um eignarhald hans. Og það
ótrúlega við Skarðsbók er að
þess finnst hvergi getið hvernig
hún hefur komið frá Islandi, ó-
trúlega vegna þess að á þessum
tíma í kringum aldam. 1800 eru
slík forn skinnhandrit orðin svo
sjaldgæf á íslandi, að eigenda
skipti á þeim þykja jafnan tíð
indum sæta. Þá er vitað um
mörg seinni tíma pappirshand-
rit, sem fara úr landi og rætt er
um í bréfum og frásöjgnum, en
hvergi um Skarðsbók sem er
þó vafalaust í tölu merkilegustu
handritanna, sem þá eru á kaup
markaði.
Menn hafa reynt að rýna í
það, hverjir af þeirra tíma
mönnum hefðu verið líklegir
kaupendur, hvernig var háttað
sölu og flutningi handrita frá
íslandi á þessum tíma.

Sir Joseph Banks kom til íslands 1772 og hafði mestan áhuga
á að safna gömlum íslenzkum handritum. Safn sitt um 40
handrit gaf hann British Museum.
aðeins tvö þeirra voru gömul
skinnhandrit. annað þeirra Jóns
bók. Þess verður þó að geta,
að í pappírshandritunum var
m.a. eitt af Sturlungu, sem er
merkilegt fyrir það, að frumrit
þess á skinni fórst síðar í brun
anum í Kaupmannahöfn og hef
ur þetta pappírshandrit þvl
gildi fyrir sögurannsóknir.
Öll þessi handrit Sir Joseph
Banks 40 að tölu gaf hann til
British Museum og þar eru þau
enn trúlega varðveitt.
Þótt Skarðsbók hafi ekki ver
ið þar í, er ekki hægt að úti-
loka með öllu að Sir Joseph hafi
líka átt hana, hann gæti e.t.v.
hafa gefið eða selt einhverjum
vini sínum hana, en fremur er
það þó talið ólíklegt.
p rímur Jónsson Thorkelin,
sem vísað er til í áletrun
á Skarðsbók hafði sjálfur safn-
að talsverðum fjölda af hand-
ritum, en allt voru það síðari
tíma afrit. Hann seldi safn sitt
til Advocates-bókasafnsins £ Ed
inborg, en auk þess er vitað að
hann seldi stu'ndum einstökum
mönnum handrit sem hann
komst yfir. Hann dvaldist um
skeið í Englandi og var í nán-
asta vinahópi Sir Joseph Banks
stundum daglegur gestur hjá
honum. Það er hugsanlegt, að
hann hafi komizt yfir handritið
en ólíklegt þó ekki útilokað að
Margar getgátur um það hvernig Skarðsbók
komst leynilega frá Islandi til Englands
Finnur Magnússon prófessor var mikill handritasali, hann
seldi m. a. handrit til Berlínar, London, Oxford og Edinborgar.
undir höndum það sýnir áritun
á handritið en menn vita ekki
nákvæmlega hvenær ög svo
mikið er víst, að hann virðist
ekki hafa ljóstrað því upp við
nokkurn mann. Skarðsbókar er
hvergi getið svo kunnugt sé í
bréfum hans eða öðrum ritum.
Hefur verið leitað að heimild-
um þar en ekki fundizt.
Þannig er Skarðsbók með
postulasögunum í rauninni
huldubók allt frá því Ámi Magn
ússon handleikur hana um 1711
og þangað til Eiríkur Magnús-
son finnur hana í hinu mikla
bókasafni Sir Thomas Phillips í
Celtenham árið 1890 eða í
nærri 180 ár. Með því að líta
í Árnasafn vissu menn að hún
hafði verið til, kannski var hún
glötuð, kannski var hún huldu-
bók.
’P'ftir að Eiríkur Magnússon
hafði fundið hana var reynt
að leita ferils hennar aftur i tím
ann og upplýstist hvar hann
hafði keypt hana. Það var á
bókauppboði sem haldið var hjá
fornbókasalanum Thomas
Thorpe i Lundúnum árið 1836.
Bókalistar frá þessu uppboði
eru enn varðveittir. Þar stendur
þessi klausa:
„Númer 703. Islenzkt hand-
rit. Saga um líf postulanna.
Handrit frá 13. öld, skráð á ís-
lenzku á kálfskinn, stórt fólió-
brot. Handrit á þessu tungumáli
eru mjög sjaldgæf. Aldur þessa
handrits er ákvarðaur af lær-
dómi prófessor Thorkelins í
Kaupmannahöfn".
Það er vitað, að Thorpe þessi
keypti bækur sem hann hafði á
boðstólum mestmegnis á megin
landi Evrópu, en það er ekki
vitað, hvaðan hann fékk þetta
handrit. Það fór svo að Sir
Thomas Phillip keypti á einu
bretti allar þær 1400 bækur
sem hann hafði á boðstólum og
T stuttu máli má segja, að Is-
land hafi verið orðið ger-
samlega rúið skinnhandritum
eftir að Árni Magnússon hafði
lokið sínu ævistarfi. Eftir það
má það kallast til tíðinda ef
forn skinnhandrit, jafnvel slitur
finnast á íslandi.
Hins vegar voru ennþá all-
mörg skinnhandrit, afrit af
fomsögum og miðaldabókmennt
um. Sumir þeirra sem látið
höfðu af hendi við Árna Magn-
ússon skinnhandrit sín, létu þá
áður afrita sögumar á pappír
og það ætlað til lestrar, £ raun
inni fannst mönnum þá miklu
þægilegra að nota pappirshand-
rit til lestrar. Erlendir safnar-
ar héldu áfram að ágirnast
þessi pappírshandrit frá 17. öld
og ennfremur fara þeir að á-
girnast elztu prentuðu bækur
íslenzkar, svo sem Guðbrandar
biblíu o.fl.
Við höfum heimildir fyrir því
að Jón Árnason á Ingjaldshóli
sýslumaður Snæfellinga átti
talsvert handritasafn. Eftir and
lát hans 1777 yar það flutt til
Kaupmannahafnar og selt þar á
uppboði 1778. Þá er vitað að í
því voru 60 handrit, en senni-
lega hafa þetta verið pappírs-
handrit og myndi það varla
hafa farið framhjá mönnum i
Kaupmannahöfn ef Skarðsbók
hefði verið í því.
Ári,ð, 1772 ferðaðist enskur
hefðarmaður Sir Joseph
Banks um Island ög var þeirr-
ar ferðar hans lengi minnzt á
íslandi, vegna þess hve glæsi-
legur og göfugur maður hann
var og ávann sér vinsældir og
vináttu Islendinga. Hann hafði
m.a. mjög mikinn áhuga á að
eignast fom íslenzk handrit.
Með honum í förinni var m.a.
Svíinn Uno von Troil, sem
hafði meðferðis langa lista yfir
allar Islendingasögur, konunga
sögur, fomaldarsögur og jafnvel
riddarasögur, sem hann vissi að
íslendingar höfðu skráð. Voru
þeir alls staðar á höttunum eft
ir gömlum handritum. Það hefði
og átt að auðvelda þeim leitina
að Sir, Joseph Banks vingaðist
við einn voldugasta mann Is-
larids Ólaf Stefánsson stiftamt-
mann forföður þeirra Stephens
enanna og gerði Ólafur stöðugar
tilraunir til að ná í handrit
fyrir Sir Joseph og líka að
senda honum út til Englands
eftir að för hans var lokið.
Þessi vinátta átti síðar eftir að
hafa mikil og góð áhrif fyrir
ísland á Napoleonstímunum,
þegar Bretar stöðvuðu sigling
ar til og frá íslandi svo hung
ur vofði yfir, þá skrifaði Magn
ús Stephensen bréf til Sir Jos
eph Banks og bað hann liðsinn
is að bjarga íslendingum frá
hungurdauðanum með því að fá
því framgengt að sigling yrði
leyfð. I bréfi þessu minnir Magn
ús m.a. á það að faðir hans
Ólafur hafi sent Sir Joseph ,£s-
lenzk handrit.
Eftirtekja þessa enska hefð-
armanns varð þó ekki mikil.
Það voru að vísu 40 handrit, en
hann hafi látið Sir Joseph Banks
fá það. Líklegast er þó eins og
fyrr segir, ef Sir Joseph Banks
hefði eignazt það, að handritið
hefði þá verið með í gjöf hans
til British Museum, því að hvi
hefði hann átt að undanskilja
gjöfinni dýrmætasta handritið?
Grímur Thorkelin var náinn
vinur og átti miklar bréfaskr.
við Magnús Ketils. sýslumann
eiganda Skarðs. Töldu þeir Ei-
ríkur Magnússon og Jón Þor-
kelsson að Grímur hefði fengið
Skarðsbók frá Magnúsi en það
hefur nú verið rannsakað að
sú ályktun þeirra er byggð á
misskilningi. Engin sönnun er
til fyrir þv£ að Magnús Ketils-
son hafi vitað um Skarðsbók
en hins vegar ekki hægt að úti
loka það.
J^ú er að geta Finns Magnús-
sonar prófessors, sem var
allra manna djarfastur við að
selja til útlanda í'slenzk handrit
Hann var peningalítill i Kaup-
mannahöfn og framkvæmdi þess
ar handritasölur til að fá fé til
náms og síðar til lffsins viður-
væris. Hann fékk einkum mik-
ið af handritum sem stöfuðu frá
Páli lögmanni Vídalfn, er hafði
verið félagi og fylgdarmaður
Árna Magnússonar í jarðabók
arferðunum. Hafði Árni Magnús
son reynt að ná f rit Páls, en
mistókst það og þau dreifðust
við erfðir, en síðan komst Finn-
ur Magnússon yfir mörg þeirra.
Þetta er helzt vitað um hand
ritasölur Finns Magnússonar:
Árið 1816 seldi hann 4 bindi til
konungíega bókasafnsins £ Ber-
lín, árið 1826 seldi hann 56
bindi til Advocates safnsins í
Edinborg, árið 1828 seldi hann
153 bindi til Bodleian bókasafns
ins f Oxford og árið 1837 seldi
hann 200 bindi til British Mus-
eum. öll þessi handrit eru énn
varðveitt hver á sfnum stað, en
Frh. á bls. 4