Vísir - 27.09.1966, Blaðsíða 9

V í S I R . Þriðjudagur 27. september 1966.
ibiuí'-m'^.wwíbi;" aw»w.«aA) 'tA&WMWfwiwHnip
\
sinna og þótti kennimaður góö-
fuglar hinir mestu og hafa skap-
azt um þá kynjasagnir og þjóó
sögur.
II
k ður en lengra er haldið með
sögu Útskálapresta, skulumv
rið staldra við austur í Rang-
árvallasýslu í byrjun 17. aldar,
líklega fremur 1611 heldur en
1612. Þá er sýslumaður sá í
Ámesþingi, sem Björn hét
Grímsson, og gekk undir nafn-
inu málari, þótt ekki sé vitað
hvað hann málaði né hvemig á
jiessari nafngift hans stendur.
Bjöm þótti undarlegur í hátt-
um.
Nú víkur sógunni að Bimi að
hann leggur f ferð austur í Rang-
árvallasýslu, knýr dyra aö Hlíð-
arenda í Fljótshlíð í foraðsveðri
miklu og vetrarleysingum og
kveðst eiga brýnt erindi austur
að Skógum í Eyjafjallasveit, en
þar bjó systir hans sem Halla
hét. Var sýslumaður lattur farar
innar og honum sagt að vötn
á Markarfljótsaurum myndu ó-
fær sökum vatnavaxta og jaka-
butear. Hins vegar myndu þau
fljótlega hlaupa fram og yrðu
embættað samdægurs bæði á
Útskálum og Bessastöðum, en
þar á milli var hin strangasta
dagleiö á meðan ferðazt var á
hestum. Var sagt að Þorsteinn
hafi reitt dóttur sína fyrir aft-
an sig og riöið gandreið.
Þegar aldurinn færðist yfir
Þorstein prest veiktist hann af
holdsveiki, þar að auki sótti á
hann sjóndepra og varð þá ófær
til embættisstarfa, lagðist enda
í kör. Þannig á sig kominn gat
hann bam framhjá konu sinni
með kvensnift nokkurri á heim
ilinu og missti við það prestinn.
Séra Þorsteinn reyndi að af-
saka þetta hórdómsbrot sitt
með því, að hann hefði ekki
vitað annaö, en það væri eigin-
kona sín, sem lægi hjá sér í
rúminu. Hann hafði verið blind-
ur og því ekki fengiö greint
hvaða kvenpersóna lá hjá hon-
um. Út af þessu spannst mik-
ið málaþras. Fyrst fjallaði
prestastefna um málið á Útskál-
um og árið eftir var séra Þor-
steinn dæmdur frá embætti.
Hann var samt ekki af baki dott
inn, en hugðist fá uppreisn máls
síns á Alþingi. Lét hann flytja
ur.
Þegar Þorgeir hafði setið um
sex ára bil í embætti féll hanri
fyrir freistingu — næstum ó-
venjulegri af manni í prests-
stööu — sem varð honum að
fótakefli. Hann falsaði peninga
og notaði þá til að fá vörur úr
verzlun einokunarkaupmanns í
Keflavík. Fölsunin komst sam-
dægurs upp og var presti boð-
in sætt og að mál skyldi ekki
höfðað gegn honum ef hann
greiddi kaupmanni 30 dali í
miskabætur. Því sáttaboði hafn
aði prestur, hvort heldur verið
hefur af því að hann taldi sig ei
hafa efni á að greiða pening-
ana, eða kergja hefur hlaupið
í hann og hann ekki viljað láta
hlut sinn fyrir kaupmanni. Var
prestur þá kærður og hann
dæmdur samkvæmt norskum
lögum til að handhöggvast.
Skyldi höggva af honum hægri
höndina, þvl með henni drýgði
hann glæpinn. Hann var enn-
fremur dæmdur í fjársekt,
dæmdur frá æru og búslóð og
loks var hann dæmdur frá kjóli
og kalli með smán. Meiri á-
stefjasálmur". Þar kemst hann
m.a. að orði:
„Samvizkan lítur, sárið blæðir,
satan ákærir, lögmál hræðir;
h-jástoðin dvínar, hörmung lý,”
heimurinn fagnar, lukkan flýr“
V
Cá, sem við tók Útskálapresta-
kalli af séra Þorgeiri Mark-
ússyni hét Egill Eldjárnsson og
kom þangað 28 ára að aldri.
Hann var maður um margt vel
gefinn, skáldmæltur eins og fyr
irrennari hans, umbótamaður í
búskap og jarðrækt svo að hon
um voru veitt heiðursverðlaun
fyrir. Hann virðist hafa komizt
í ágæt efni og verið vinsæll með
al sóknarbama sinna. Hinsveg-
ar virðist hann hafa verið drykk
felldur og liklega óbilgjarn ef
því var að skipta. Og örlög hans
urðu að því leyti hin sömu og
fyrirrennara hans, að Keflav,-
kaupmenn urðu honum ásteiting
arefni og loks að fallh f júní
byrjun 1787 fór hann í kaup-
staðarferð til Keflavfkur, drakk
sig fullan og átti orðastað viö
kaupmanninn á þá lund að kaup
manninum taldi sér freklega mis
boðið og kærði prest fyrir yfir-
völdunum. Málinu lyktaöi með
að nafni, hengd í hjalli niður
við sjó á Gufuskálabænum. Elfn
þessi var talin skapstirð og
svarkur, en það sem verra var,
að húsbændur hennar höfðu
hana grunaða um að hnupla
mat úr búri og höfðu viö orð
að kæra hana fyrir tiltækið.
Þeir sem kunnugir voru heim-
ilisháttum töldu Elínu vera
nokkra vorkunn í því þött hún
næði sér í matarbita, því hún
væri illa haldin og jafnvel svelt.
Við rannsókn á dauðdaga henn
ar, kom upp grunur um að
hann hafi borið að á annan
hátt, en í var látið skína, og
ið Elfn mvndi tæn'esa hafa fvr
irfarið sér sjálf. Var útbúnað-
ur snörunnar allur með beim
hætti að.með ólíkindum þótti
að sú látna hefði þannig getað
frá gengið. Auk þess bar líkam-
inn oa höfuðið á engan hátt
vitni hensingar.
Að athugun á líkinu lokinni
skipaöi hreppstjóri bóndanum á
Gufuskálum og húsbónda Elín-
ar heitinnar, Jóni Sæmundssyni
að varðveita og ábyrgjast líkið
unz sýslumaður kæmi á stað-
A ROSMHVALANESI
sennilega viðráðanlegri á næsta
degi. Ekki kvaðst Bjöm mega
bíða svo Iengi því aö erindum
vrði hann að ljúka þá um kvöld-
ið hvað sem tautaöi.
Þégar sýnt varð að engu tauti
yrði við sýslumann komið var
honum fenginn traustur hestur
og vanur vatnamaður til fylgd-
ar. Samt var þeim allri ógæfu
spáð og þótti líklegast að þeir
myndu farast í vötnunum, eftir
vextinum sem í þeim var.
Ferðin gekk þó betur en á
horfðist og komst bæði sýslu-
maður og fylgdarmaöur hans
heilu og höldnu yfir Þverá og
Markarfljót og komust austur
að Skógum um kvöldið.
Þegar á leiðarenda korn. og
sýslumaður hafði hitt Höllu syst
ur sfna, bar hann upp erindi
sitt við hana, sem var svo brýnt
að ekki mátti degi skeika. En
það var að hann fengi í fyrsta
lagi að sofa í kirkjunni um
nóttina og í öðru lagi að hús-
freyja léði sér einhverja griö-
konu sína til að gamna sér við
um nóttina. Kvaðst sýslumaður
vita aö það ætti fyrir sér að
liggja að geta bam þessa nótt,
og ef þaö yrði getið í kirkju
myndi það prestur verða.
Halla húsfr. fékk vinnuk. sína til
að leggjast með Bimi sýslu-
manni í kirkjunni og níu mán-
uðum síðar ól konan son, sem
Björn gekkst við. Var hann
vatni ausinn og skírður Þor-
steinn.
\ III
I^ramangreind saga er af þeirri
A ástæðu rakin að Þorsteinn
Björnsson, sem getinn var í
Skógakirkju, varð síðar prestur
að Útskálum og þótti undar-
legur í háttemi og forneskjuleg-
ur. Em til um hann ýmsar þjóð-
sögur, sú m. a. að hann hafi
sig þangað á kviktrjám alla leið
sunnan úr Garði og lét leiða sig
á fund flestra höfðingja sem
þar voru staddir. Þessi ferð bar
þó engan árangur og var dóm-
urinn staðfestur yfir Þorsteini,
þannig að hann skyldi missa
embættið og flytja burt frá Út-
skálum.
Þegar til átti að taka neitaöi
prestur með öllu að hverfa burt
frá Útskálum. Horfði þetta fram
ferði hans til hinna mestu vand-
ræða og einkum þó fyrir nýja
prestinn sem við af honum átti
að taka. Munnmælasaga er til
um það, að þegar svo var kom-
ið málum, hafi nokkrir skóla-
piltar í Skálholti gengið á fund
Brynjólfs biskups Sveinssonar
og beðið hann leyfis að mega
bera séra Þorstein út. Hafði
biskup veitt leyfiö, að því til-
skildu þó, að presti vröi ekki
misboðið í neinu. Fór og svo að
Þorsteinn var borinn út en á
ieiðinni krækti hann í annan
bæjarkampinn og eftir það
tolldi hann aldrei uppi.
Þegar út úr bænum var komið
beiddi Þorsteinn þess að hann
yrði borinn þrisvar umhverfis
bæjarhúsin. Þótti sú bón hans
næsta grunsamleg, og þar sem
karl var blindur var sú ekki
veitt, var ekkert auðveldara
heldur en leika á hann og bera
hann hringinn í kringum skemm
una eða annað úthýsi sem stóð
þar á bæjarhlaði. Og svo brá
við skömmu síðar að kofi sá
brann til ösku og allt sem í
honum var.
IV
k rið 1747 réðist séra Þorgeir
^ Markússon til Útskála. Þor-
geir var skáldmæltur vel og hafa
Ijóðmæli hans verið gefin út
fjórum sinnum. Þorgeir hlaut
skjótt vinsældir sóknarbama
virðingu gat maður I presta-
stétt naumast hlotið.
Af séra Þorgeiri er það að
segja að hann leitaði til kon-
ungs um náðarbeiðni, fékk að
halda hendinni og uppreisn æru,
en prestinn fékk hann ekki.
Gérðist Þorgeir síðan bóndi og
útvegsmaður og dó aðeins 47
ára að aldri.
Þorgeir prestur iöraðist mjög
gerða sinna og orti langan og
mikinn afsökunar- eða iðrunar-
sálm, sem hlaut nafnið „Sjö-
því að séra Egill var dæmdur
frá kjóli og kalli og lézt hann
fáum árum síðar, gæfusnauöur
og yfirkominn af hugarvíli.
VI
I prestsskapartíö séra Egils Eld
jámssonar skeði fáheyrður
atburður í sókn hans, sem hann
varð að sjálfsögðu að láta til
sín taka sem sóknarprestur.
Var því máli þannig háttað,
að sumarið sem séra Egill missti
prestinn, þ.e. 1787, fannst nið-
ursetukona, Elín Stefánsdóttir
inn til að skoða líkiö og taka
ákvörðun um rannsókn í málinu.
En daginn eftir kom Jón bóndi
að Útskálum, gekk á fund séra
Egils og krafðist þess að mega
dysja líkið. Kvað hann stafa
fýlu af líkinu og væri hann ekki
þess umkominn að geyma það
í þeim sumarhitum, sem þá
gengu. Mun séra Egill að lokum’
hafa samþykkt það að Jón bóndi
dysjaöi líkið, en það yrði hann
að gera á kristilegan hátt og
djúpt í jöröu
Þessari óhugnanlegu sögu er

þó ekki þar með lokið, því Jón
bóndi lét sér ekki nægja að
dysja Elínu gömlu, heldur lét
skera af henni höfuöið, setja
höfuðið við þjóana og snú nefi
til Saurbæjar. Þetta kvaðst Jón
bóndi hafa gert til aö Elln gengi
ekki aftur, en við því taldi hann
mega búast svo fremi sem lOc-
aminn væri laus I hálsliðunum.
Framh. á bls. 6