Vísir - 15.07.1968, Qupperneq 9
V í SIR . Mánudagur 15. júlí 1968.
Tveir ferðalangar standa á tóftarbroti bæjarhúsanna í Ög-
mundarhrauni og virða fyrir sér hleðsluna. Brunahraunið sést
að baki þeim, en hraun hefur runnið allt í kringum húsin.
i
Tslendingar eiga fátt fomra
minja, þegar borið er saman
við aðrar þjóðir, sem eiga margt
fornra bygginga og merkra
gripa. Til dæmis eigum við nær
engar mjög gamlar byggingar.
aðallega vegna þess, að það
byggingarefni, sem forfeöur okk
ar höfðu til notkunar, var ekki
það varánlegt, að það stæöi af
sér tímans tönn. Hins vegar
hafa verið grafnar upp á sára-
fáum stööum einstaka byggðir.
Margt hefur unnizt, en margt
er líka ógert. Slíkt merki frið-
lýsir þessar fornu tóftir, þar
til tóm gefst til að kanna
hvað leynast kann f fomum
húsatóftum Ögmundarhrauns.
og munu þekktust bæjarhúsin
að Stöng i Þjórsárdal, en byggö
þar hefur vafalaust lagzt I eyöi
vegna öskugoss úr Heklu áriö
1104 að áliti vísindamanna okk-
ar.
Bæjarhúsin að Stöng draga að
sér ár hvert fjölda erlendra
feröamanna, sem þykir fróölegt
að skyggnast inn í gamla tím-
ann, og virða fyrir sér húsa-
skipan og hvernig hagaöi til í
fornum híbýlum, en þarna sést
meöal annars glögglega, hvernig
langeldarnir hafa verið í hin-
um fornu skálum forfeðra okk-
ar.
Margt hefur veriö gert í sam-
i bandi við fornleifarannsóknir
t fterlendis, en það er lika margt
i eftlr ðgert. Þjóðminjasafnið er
* að möreu leyti glæsilega út-
1 búið og upp sett, þó það sé
j ekki eins fjölskrúðugt af grip-
um og slík söfn annarra þjóöa,
sem eiga sér flestar eldri sögu.
í mörgum löndum hafa bygg-
ingar og munir varöveitzt betur,
bæði vegna jarðvegs og loftlags-
ins.
Það langmerkasta sem íslend-
ingar eiga frá fomum tfma eru
handritin, sem vart eiga sinn
líka. Sagnaritun og annálarit-
un hefur tíðkazt fram eftir öld-
um í flestum hlutum landsins,
og þannig má rekja atburði lið-
inna tíma frá þvf Islandsbyggð
hófst.
l?n þeir staðir finnast á land-
inu, sem eiga sér enga sögu,
þó þau ummerki sjáist enn þann
dag f dag, að. þar hafi miklir
atburöir gerzt fyrr á öldum.
Einhvem tíma á ámnum 1340—
1350 voru ur.ú miklir jarðeld-
ar á Reykjanesfjallgarðinum, og
rann hraun í sjó fram á báöa
vegu. Hraun rann norður í sjó
fram, niður í Straumsvík, þar
sem nú er unnið að byggingu
alúmíníum-verksmiðju, en það
hraun heitir Nýjahraun. Síðar
var það kallað Kapelluhraun eft-
ir kapellu, sem byggð var við
vegarslóðann í gegnum hraunið.
Sést glögglega móta fyrir tóft
kapellunnar enn í dag, þó hraun
ið hafi verið fjarlægt allt f
kring og notað sem uppfylling-
arefni. «
Suður af fjallgaröinum féll
annar hraunstraumur og alveg
til sjávar á breiðu svæði. Nefn-
ist þetta hraun Ögmundarhraun.
Hraunið er mikið brannið og
illt yfirferðar. Tveir hólmar era
f hrauninu, sem hafa sloppið ó-
brunnir, þegar hraunið rann á
sfnum tíma. Óbrynnishólar heit-
ir annar, en hinn Húshólmi. Hef
ur gengið sú munnmælasaga, að
smali hafi sloppið naumlega með
fé sitt í Óbrynnishóla, þegar
hraunið rann, en margur hyggur
þá sögu ekki eiga við rök aö
styðjast.
En rétt viö Húshólma eru
miklar tóftir eftir stórt byggt
ból, sem eldgos þetta hefur eytt,
en túngarðar miklir liggja undan
hrauninu og i Húshólmann.
Hraunið hefur runnið utan um
bæjarhúsin og sums staðar inn
f þau inn um dyrnar. Sums
staðar sér einnig á mannvirki,
sem hafa orðið .hraunflóðinu al-
gjörlega að bráð.
Bær þessi hefur verið byggð-
ur með fomu lagi, það er að
segja skálar, eins og venja var
á tímurn víkingaaldar.
Skálamir era að minnsta kosti
þrfr og svo tvö eða þrjú hús
önnur. Eitt þeirra er greinilega
smiðja, enda mun einhvem
tfma hafa verið stungið upp úr
þvf af fomleifafræðingum okk-
ar og mtmu þeir þá hafa kom-
ið niöur á viðarkol.
Fyrir enda sumra húsanna
hafa myndazt hringlaga þrær,
auðsjáanlega þannig, að hraunið
hefur runnið glóandi utan um
eitthvað, sem hefur verið eins
og stórar sátur, en brunnið eða
grotnað sföan, en hraunið stend-
ur eftir eins og mót af því, sem
þama hefur verið, hvort sem
það hefur verið hey, eða eitt-
hvaö annaö.
í einni skálatóftinni sér þess
greinilegá merki, að hraunið
hefur runnið inn á gólfið, inn
um dymar til endans, en sjá
má hvar stoðir hafa verið und
ir þekjunni, þvi hraunið hefur
runnið um stoðimar og storkn-
aö, en þær síöan brunnið eöa
rotnað, þvf reglulaga holumar
eftir stoðirnar era eftir.
Skammt frá skála þessum
sést inni f hellisskúta hleðsla
mikil, en annað hvort er það
húsveggur eöa túngarðshleðsla.
Þarna er hraunið orðið þykkra,
enda fjær Húshólma.
Um það bil hundrað metrum
neðar og nær sjónum era tóft-
ir af allstóra húsi, en miklir
veggir hafa vamað því, að hraun
ið gleypti þetta hús. Hafa marg-
ir gizkað á, að þetta sé kirkja,
þó ekki sé það talið fullvíst.
TTll þessi hús standa f halla
að sjónum, en þama er eins
og hraunið hafi fyllt upp vfk
inn í landið. Hvaða byggð er
þetta og hver er saga hennar?
Um þetta atriði era menn
-ekki á eitt sáttir, þvf þaö virðist
vanta skrifaðar heimildir um
þessa atburði. Hvergi eru til
frásagnir um brottflutning fólks
eða mannskaða vegna þessara
hraunflóöa, sem eytt hafa þama
mikilli byggð. Þaö er ekki einu
sinni vitað um nafn þessarar
byggðar, þó hefur þetta auð-
sjáanlega verið mikill bær eftir
tóftum að merkja.
Sumir hafa slegið fram þeirri
ágizkun, að þama hafi verið
hin gamla Krísuvík, því engin
vfk sé, þar sem Krísuvíkur-
byggðin var um aldamótin eða
er nú, en hins vegar megi sjá
þess merki, að vík sé inn í
landið við þetta eydda bæjar-
stæöi. Um þetta getur enginn
sagt með vissu.
Furðulegt er að ekki skuli
vera til neinar sagnir urfi þessa
byggð eða þá atburöi. sem
hafa skeð, þegar þessi byggö
eyddist, sem hljóta þó að hafa
verið í frásögur færandi. Skarðs
annáll getur þess árið 1342, að
eldar séu uppi í Dyngjufjöllum
á Reykjanesskaga,' en eldarnir
hafa borið þannig yfir fjöllin,
þó eldstöövamar séu nokkra
sunnar.
Frásagnir herma á þessum
áram frá furðustranda-skipum,
sem talin era hafa komið frá
byggð norrænna manna í Vest-
urheimi, Og vora skip þessi
með dýrmætan trjávið að talið
var, og skipin voru talin vera
frá Bristol. Ennfremur vitum við
ýmislegt um menn og málefni
þessarar aldar, þegar miklar
væringar voru með mönnum og
ófriður milli höfðingja, en eng-
inn hefur fundið sig knúðan til
að rita sögu þessarar byggðar,
sem eyddist af eldi. Kannski
hefur sú saga glatazt á hinum
erfiðu öldum, sem á eftir komu,
í niðurlægingu hungurs og
Móðuharðinda.
En mundu ekki fræðimenn
okkar geta lesið aö einhverju
leytl sögu þessa staðar á sama
hátt og þeir hafa gert meö svo
mikfum ágætum annars staðar
á landinu? Eru ekki líkur til,
að einhverjir gripir kynnu að
finnast í þessum tóftum, ef f-
búamir hafa skyndilega orðið
að hverfa á brott? Þó er lík-
legt að mestallt úr viði hafi
brunnið, þó ekki sé ólíklegt, að
einhverjir munir úr málmum
kynnu að leynast á þessum stað
auk þess sem f ljós kæmi húsa
skipan og tilhögun á hinu foma
býli, sem lægi betur við fyrir
okkur sjálf og gesti vora, sem
koma f auknum mæli til lands-
ins, aö skoöa.
Gamli tíminn á meiri og minni
ítök í okkur öllum, svo það væri
fróðlegt, ef okkar vísu mönnum
þætti það ráölegt að grafa upp
þessa fomu byggð og láta hana
þannig segja sögu sína, þó við
kannski aldrei getum nafngreint
þá, sem þama hafa búiö og háð
sitt brauðstrit.
Tjað tegur 3—4 stundarfjórö-
unga að rölta frá vegin-
um og niður að þessum tóft-
um, svo þeir era fáir, sem leggja
leiö sína þangaö, enda lætur
staðurinn lítiö yfir sér og á sér
ekki einu sinni kunna sögu.
Þetta eru þvf rislágir minnis-
varðar hins foma íslenzka og
óþekkta búanda, sem hefur háö
sitt ójafna stríð við hamfarir
óblíðra náttúruafla. Nóg hefur
það verið að heyja baráttuna
við sjóinn og sækja egg og fugl
f bergiö, þótt ekki bættist ofan
á eldur úr iörum jarðar. En
kannski erum við einmitt niðjar
þessa ókunna búanda og eigum
honum það að þakka, að viö
skulum hreinlega vera til í dag.
Það er aldrei að vita, þvi þaö
er hin stóra gáta. Kannski gerir
það ekkert til, þó við fáum
aldrei að vita neitt um þetta
fólk, en það er bara svo gam-
an að geta í eyðurnar og hverfa
langt aftur í tímann í huganum,
þegar maður stendur á þessum
gömlu tóftarbrotum suður í
Ögmundarhrauni.
Það væri óskandi að þessi bær
yröi grafinn upp til fróðleiks og
forvitni. Þrátt fyrir það að
hraun hefur eytt þessu býli,
þá hefur hraunið jafnframt hjálp
að til aö styðja við hlaðna vegg-
ina, svo að manni finnst aö
þetta geti varla veriö eins gam-
alt og raun ber vitni. Þeir fjár-
munir, sem varið kynni aö
verða til slíks uppgraftar ættu
að geta skilaö sér með því aö
gefa feröafólki tækifæri til aö
forvitnast inn í endurbyggðan
slfkan bæ, eins og staðið hefur
á þessum stað á miðöldum.
Jón Kristinn.
Þeir félagarnir standa á gömlum túngarði, sem hefur verið mikið mannvirki á sínum tíma,
en er nú fallinn og uppgróinn. Túngarðurinn hverfur undir hraunið til vinstri.