Dagur - 15.11.1997, Blaðsíða 7

X^IT'
LAUGARDAGVR 15. NÓVEMBER 1997 - 7
RITS TJÓRNARSPJALL
Auðvitað væri æskiiegast ef hægt væri að tryggja öryggi borgaranna án þess að dæma brotamenn til langrar fangelsisvistar. Forsenda þess er að samfélag/ð ráði v/ð að loka uppsprettum afbrotanna. Ekkert bendir til
þess að það muni takast. Myndin er úr miðbæ Reykjavíkur.
Enginn nmggiir
ELIAS
SNÆLAND
JONSSON
RITSTJÓRI,
SKRIFAR
„Um síðastliðna helgi átti ég er-
indi í sjoppu í Kópavogi. Er ég
sté úr bifreið minni voru fyrir
framan sjoppuna fjórir piltar á
aldrinum 18-20 ára. Tveir þeirra
sýndust mér vera undir einhvers-
konar áhrifum og var nokkur fyr-
irgangur i þeim og lá þeim hátt
rómur. Er ég hafði Iokið erindi
mínum gekk ég að bifreið minni
og var þá pilturinn sem mest fór
fyrir að búa sig undir að setjast
inn í bíl með félögum sínum.
Heyrði ég hann þá segja þessi
orð: „Komum að berja ein-
hvern.“ Við svo búið var bifreið-
inni ekið á brott."
Þórir Oddsson, vararíkislög-
reglustjóri, sagði þessa sögu úr
daglega lífinu í ræðu á Dóms-
málaþingi á dögunum. Og hann
hélt áfram:
„Því miður þekkjum við fjöl-
mörg dæmi þar sem aflvaki
óhæfuverks er ekki annar en sá
sem ég var að lýsa. Það er þessi
tegund ofbeldisbrota sem ég hef
mestar áhyggjur af. Þar er eng-
inn öruggur lengur, jafnvel þótt
hann fari að með venjulegri gát
og reyni að forðast vandræði,
eins og mörg tiltölulega ný dæmi
sanna. Vandamál í miðbæ
Reykjavíkur og reyndar víðar
endurspegla þetta tillitsleysi í
samskiptum fólks, og illfýsi og
heift eru þau orð sem oft eru
notuð um slagsmál og árásir sem
verða af litlu sem engu tilefni."
Örygg borgaranna
A Dómsmálaþinginu var Ieitast
við að svara þeirri spurningu
hvort refsingar á Islandi væru of
vægar. Sem auðvitað vakti strax
upp aðra spurningu: hvert er
markmið refsingarinnar í sam-
tímanum? Er tilgangurinn fyrst
og fremst að tryggja öryggi borg-
aranna með því að loka inni
sakamenn sem hættulegir eru
umhverfi sínu? Eða er það líka
mikilvægt markmið að gefa saka-
mönnum tækifæri til að fá þá
þjálfun og endurhæfingu sem
gæti hugsanlega gert þeim kleift
að gerast nýtir þjóðfélagsþegnar,
eins og það heitir?
Því er ekki að leyna að margir
úti í þjóðfélaginu leggja mesta
áherslu á hið fyrrnefnda og þar
með á sem lengsta fangelsis-
dóma fyrir alvarlega glæpi. Þeir
telja það að vísu nokkurs virði að
reynt sé að endurhæfa dæmda
sakamenn og gefa þeim þannig
tækifæri til að bæta ráð sitt. En
að öryggi borgaranna hljóti alltaf
að vera númer eitt.
Þetta er mjög skiljanlegt við-
horf. Þótt í ýmsum tilvikum sé
auðvelt að hafa samúð með þeim
aðstæðum sem sakamaðurinn
hefur búið við - og sem leitt hef-
ur til þess að hann framdi afbrot
sitt - er alveg ljóst að réttur
þegnanna til að búa við öryggi,
hvort sem er á heimilum sínum
vinnustöðum eða götum borgar-
innar, verður að skipta meira
máli.
Áhrif almennings
Ekki eru allir á einu máli um
hvaða áhrif almenningur á að
hafa á refsilöggjöf og réttarfar í
landinu. Dómstólar eiga að vera
sjálfstæðir, segja menn réttilega.
En þeir eiga að fara eftir lögum
sem eru í samræmi við vilja al-
mennings.
Viðhorf þjóðarinnar til mikil-
vægra mála eiga ekki einungis að
vera eins konar óhjákvæmileg
leiðindi fyrir stjórnmálamenn á
íjögurra ára fresti. Þvert á móti
er eðlilegt að skoðanir almenn-
ings hafi eftir því sem kostur er
áhrif á inntak laga almennt og
framkvæmd þeirra.
Þegar allt kemur til alls eru
lögin frá Alþingi einungis þær
samskiptareglur sem sæmileg
sátt hefur náðst um að eigi að
ráða hegðan manna í samfélag-
inu. Þess vegna þurfa þeir sem
ákveða lögin að hafa ríka tilfinn-
ingu fyrir þeim grundvallarvið-
horfum sem þjóðin, eða mikill
meirihluti hennar, vill að fylgt sé
við setningu þeirra laga sem
landsmenn allir eiga að fara eftir
í lífi og starfi.
An slíkrar sáttar hlýtur illa að
fara. Þá sitjum við til dæmis
uppi með lög sem þjóðin fer ein-
faldlega ekki eftir. Því miður sjá-
um við of mörg dæmi um það að
lög og reglugerðir séu virtar að
vettugi - jafnvel í einstaka tilfell-
um með svo almennum hætti að
þær stofnanir sem eiga að sjá um
að framfylgja Iögunum gefist
hreinlega upp við það verk.
Sterk réttlætiskennd
En þótt virðingarleysi fyrir sum-
um lögum sé vel þekkt eru ís-
lendingar samt sem áður lög-
hlýðnir menn. Og þeir gera
kröfu til þess að eftirlitsstofnan-
ir, löggæsluaðilar og dómstólar
taki ákveðið á þeim sem bijóta
gegn gildandi lögum.
Þjóðin hefur sterka réttlætis-
kennd. Enda lætur almenningur
í sér heyra, einkum í fjölmiðlum,
þegar honum finnst sér misboð-
ið. Það á líka við um niðurstöður
dómstóla.
I því sambandi má minna á
þau gömlu sannindi, að það er
ekki aðeins mikilvægt að réttlæt-
inu sé fullnægt, heldur einnig að
sú staðreynd sé öllum ljós. Það
réttlæti sem dómstólarnir standa
fyrir á hverjum tíma þarf að vera
og á að vera öllum almenningi
sýnilegt. Það er forsenda þess
opna réttarfars sem við eins og
þegnar annarra lýðræðisríkja
teljum svo mikilvægt.
I nútíma samfélagi frétta
landsmenn af niðurstöðum dóm-
stóla í gegnum Qölmiðlana fyrst
og fremst. Almenningur mætir
ekki í dómsali til að fylgjast með
málum, þótt um opið réttarhald
sé að ræða. Fólk les, sér eða
heyrir um gang mála og dóms-
niðurstöðu í blöðum, útvarpi eða
sjónvarpi. Þetta gerir að
sjálfsögðu miklar kröfur til fjöl-
miðla. Þeir standast þær kröfur
vafalaust misjafnlega vel. Miðað
við þann gífurlega fjölda dóma
sem kveðnir eru upp í landinu er
augljóst að fjölmiðlarnir hafa
enga aðstöðu til að gera dómum
skil með tæmandi hætti. Þeir
verða að velja og hafna. Þar ræð-
ur £ hveiju tilviki mat á því hvað
skipti lesendur mestu máli.
Dómstólamir og ofbeldið
Afstaða almennings til dómstól-
anna ræðst fyrst og fremst af því
hvernig þeir taka á einstökum
málum sem upp koma.
I þeirri oft hressilegu umræðu
sem fram hefur farið á opinber-
um vettvangi um lögreglu- og
dómsmál undanfarin ár hafa
komið fram verulegar efasemdir
um að dómstólarnir taki nógu
hart á sumum alvarlegum af-
brotum. Það á alveg sérstaklega
við um glæpi sem fela í sér lík-
amlegt ofbeldi af einu eða öðru
tagi.
Það ér algeng og skiljanleg
krafa almennings að réttarkerfið
í landinu - löggæslan, dómstól-
arnir og fangelsisyfirvöld - sjái til
þess að hættulegir ofbeldismenn
séu gerðir óskaðlegir með þung-
um fangelsisdómum.
Sá samanburður sem kynntur
var á Dómsmálaþingi um refs-
ingar hin síðari ár annars vegar
og á sjötta áratugnum hins vegar
bendir ekki til þess að refsingar
hafi þyngst fyrir alvarlegar lík-
amsárásir.
Þótt verulega skorti á tölulegar
upplýsingar, og raunhæfan,
tæmandi samanburð milli ára,
virðist alveg Ijóst að á þessu
langa tímabili hefur ofbeldismál-
um fjölgað. Meira máli skiptir þó
að ofbeldið hefur breyst. Tilefn-
islaust ofbeldi af því tagi sem
vitnað var til hér að framan er
því miður orðið algengt. Ofbeld-
ið er miskunnarlausara og hat-
rammara. Það verður sífellt al-
gengara að brotamaðurinn hugsi
ekki hið minnsta um afleiðingar
þess glæps sem hann er að
fremja. Þær staðreyndir sýna að
sú refsivenja sem dómstólarnir
hafa markað á undanförnum
áratugum virkar ekki hemjandi á
ofbeldismenn. Kannski er það
vegna þess að dómarnir eru of
vægir til að vega upp á móti því
alþjóðlega fíkniefna- og ofbeld-
isumhverfi sem hefur svo sterk
mótandi áhrif á ungt fólk á okk-
ar tfmum?
MUdl ábyrgð
Auðvitað væri æskilegast ef hægt
væri að tryggja öryggi borgar-
anna án þess að dæma brota-
menn til íangrar fangelsisvistar.
Forsenda þess er að samfélagið
ráði við að Ioka uppsprettum af-
brotanna.
Ekkert bendir til að svo verði í
náinni framtíð. Þess vegna verð-
ur þjóðfélagið að sjálfsögðu að
takast á við afleiðingarnar og
veita þegnunum nauðsynlega
vernd. Það er meginhlutverk lög-
gæslunnar, ákæruvaldsins, dóm-
stólanna og fangelsisyfin'alda.
Saman mynda þessir aðilar
það öryggiskerfi sem samfélagið
hefur komið sér upp til að verja
líf og eigur fólks og þau gildi
mannréttinda, sanngirni og jafn-
réttis fyrir Iögum sem á að ein-
kenna lýðræðisþjóðfélagið. Ef
einn þessara hlekkja bilar þá er
öryggi og velferð almennings
stefnt í hættu. Abyrgð þeirra
allra er því mikil.
L