Dagur - Tíminn - 12.10.1996, Blaðsíða 10

10- Laugardagur 12. október 1996

Jlagitr-IStnttm
Hvað stjómar okkur
Svörin við þessu væri gott
að hafa á hreinu. Mikið
væri h'fið þá þægilegra. Þar
með væri auðvelt að stjórna
fólki og stýra því til að haga sér
eins maður vildi. Fínt fyrir alla
foreldra, uppalendur og stjórn-
endur. Hugsið ykkur hvaða
áhrif þetta hefði á heimilin,
bara til þæg börn, þ.e.a.s. ef
það er það sem við viljum.
Hætta á misnotkun á svona
þekkingu væri þó til staðar og
því kannski eins gott að svörin
eru það óljós, flókin og marg-
þætt að ekki er á færi okkar
venjulegu Jónanna og Gunn-
anna að setja okkur inn í þau.
Sumir einstaklingar virðast
hafa fengið í vöggugjöf eitthvað
sem auðveldar þeim að stjórna
öðrum og hafa áhrif á aðra.
Þessir einstaklingar geta jafnvel
fengið aðra til að haga sér gegn
betri vitund. Dæmi eru um að
verstu fúlmenni sögunnar hafi
verið þessum hæfileikum gædd-
ir og nýtt þá til illvirkja.
Kannski er eins gott að svörin
við spurningunum hér að ofan
liggi ekki á lausu.
Mikið assk. erum
við klár
Ýmislegt er þó augljóst varð-
andi það hvernig við hugsum og
tökum ákvarðanir. Ef við leið-
um hugann að því þá stendur
upp úr hvað við erum í raun-
inni klár. í þættinum Nýjasta
tækni og vísindi í sjónvarpinu
var fyrir nokkru sýndur tölvu-
stýrður bíll. Ifann var hlaðinn
myndavélum og öðrum búnaði
og gat ekið sér sjálfur. Tölva
var í skottinu og tók hún við
upplýsingunum m.a. frá
myndavélunum, vann úr þeim
og sendi síðan fyrirskipanir um
aðgerðir til stjórnbúnaðarins í
bílnum. En þrátt fyrir mikla
þróun í tölvuheiminum þurfti
samt svo stóra tölvu að hún
fyllti skottið á stórum fólksbíl.
Eina hlutverk tölvunnar var að
taka við skilaboðum, vinna úr
þeim og ákveða til hvaða að-
gerða skildi grípa, sem sagt að
stjórna akstrinum. Þetta er
hlutur sem við gerum nánast
án umhugsunar dag hvern og
erum jafnvel að gera annað á
sama tíma. Ekkert mál, eða
hvað?
Ef okkur væri stjórnað af
tölvu mætti velta því fyrir sér af
hvaða stærð hún þyrfti að vera
til að við gætum áfram sinnt því
sem við gerum dag hvern. Ætli
við myndum halda höfði? Alla-
vega er hætt við að derhúfu-
framleiðendur og aðrir höfuð-
fatasmiðir yrðu að endurskoða
framleiðsluna^ hjá sér. Nei það
er alveg ljóst að við erum
nokkuð klár. Samt erum við
alltaf að gera mistök. Við ger-
um mistök í uppeldinu, í um-
ferðinni, vinnunni og annars-
staðar. Afleiðingarnar eru mis-
jafnar, allt frá óþægum börn-
um upp í banaslys.
Ofurtölvan Heili GPX
1586
Segja má að við vinnum á svip-
aðan hátt og tölva að því leyti
að við tökum við upplýsingum
frá umhverfinu, vinnum úr
þeim (metum þær út frá þekk-
ingu og reynslu) og grípum til
aðgerða út frá niðurstöðunni.
Þetta gerum við stöðugt, meira
og minna ómeðvitað. Þegar við
erum að keyra erum við að
taka nokkra áhættu. Breytilegt
er milli einstaklinga (eða akst-
ursmáta) hve mikla áhættu, og
einnig frá tíma til tíma hjá
hverjum fyrir sig. Hættan er
samþykkt sem óumflýjanleg af-
leiðing af því að vera með í um-
ferðinni. Samþykkta hættan er
síðan borin saman við þá
hættu sem við sjáum fram á eða
upplifum á hverjum tíma og
gripið er til aðgerða til að upp-
lifaða hættan, eins og við skynj-
um hana, sé minni en sam-
þykkta hættan. Sem dæmi má
taka bilstjóra sem ekur á því
Hvað stjórnar
okkur, af hverju
högum við okkur
svona og hvernig
breytum við hegðun
fólks?
sem hann telur eðlilegan hraða
(vonandi ekki hraðar en 90 því
það er jú bannað). Framundan
sér bflstjórinn hálkublett og
hvað gerist þá? Hann grípur til
aðgerða til að raunverulega
hættan verði ekki meiri en sú
sem hann sættir sig við, sú
samþykkta. Hann hægir því
ferðina. Hafa verður í huga að
allt tekur þetta tíma. Færni bfl-
stjórans, ástand bflsins o.fl.
kemur þarna við sögu og getur
jafnvel skilið milli hættuástands
og slyss. Það sem mestu ræður
um það ástand sem getur skap-
ast er þó samþykkta hættan,
það hvað við viljum taka mikla
eða litla áhættu.
Ertu hrakfallabálkur?
Vonandi ekki, en samþykkta
hættan, það hve hún er mikil, er
kannski það sem skilur
hrakfallabálkana frá okkur hin-
um, (ég er eins og þú, ekki einn
af hrakfallabálkunum). Til að
minnka samþykktu hættuna (og
þar með að fækka hrakfalla-
bálkunum) er áróður og fræðsla
um afleiðingar einna áhrifarík-
ust. Afleiðingar sem eru líkleg-
ar, koma fljótt fram og eru
greinilegar, eru áhrifaríkari og
hafa meiri áhrif til stjórnunar en
afleiðingar sem geta mögulega
komið fram einhvern tíma
seinna. Þannig getur greinileg
hætta orðið til þess að menn
passi sig og því komið í veg fyrir
slys. Til lengri tíma litið er regl-
an hinsvegar sú að ef hættan er
til staðar þá valdi hún slysi fyrr
eða síðar, við erum ekki klárari
en svo að við gerum mistök þó
við reynum eins og hægt er að
forðast þau. Hættuna verður því
alltaf að útiloka þar sem mögu-
legt er. Það er ekki nærri alltaf
mögulegt og er umferðin gott
dæmi um það. Þar er hættan
alltaf til staðar enda eru þar
alltaf að verða slys.
Heyrst hafa raddir á þann
veg að fólk þurfi að upplifa
spennu eða hættu og sækist eft-
ir því. Þegar minni hætta er á
slysum í einkalifinu og á vinnu-
stöðunum þá leyti menn annað
til að fá útrás fyrir þessa þörf,
fari t.d. að stunda fallhlífar-
stökk. Þetta getur kannski átt
við um einhverja en er varla al-
mennt.
Einnig hafa umhverfi og að-
stæður sýnt sig í að geta mótað
einstaklinga varðandi áhættu-
töku. Sjómenn t.d. verða oftar
fyrir slysum í landi en aðrir.
Þetta hefur verið skýrt með því
að sjómennskan hafi mótað þá á
þann hátt að þeir taki meiri
áhættu en aðrir. Það styrkir
þessa ályktun að tíðni slysa í
landi, ótengdum sjómennskunni
hækkar eftir því sem menn hafa
verið lengur til sjós.
Hvað er til ráða?
Það sem gera þarf er að nota
áróður og fræðslu til að gera af-
leiðingarnar af of mikilli
áhættutöku greinilegar. Einnig
að umbuna fyrir rétta hegðun
og refsa fyrir ranga, sérstak-
lega meðan menn eru að læra
að hegða sér rétt og venjast því.
Þegar vaninn er kominn er
þetta orðinn sjálfsagður hlutur
rétt eins og að spenna á sig
beltin, sem við gerum jú öll. A
þennan hátt erum við farin að
breyta hegðun fólks og ég bú-
inn að svara spurningunni hér
að ofan.
Öryggi felst þannig ekki síð-
ur í fólki en í tæknibúnaði eða
umhverfi. Það er ekki bara að
fólk lendi í slysunum heldur er
það líka fólkið sem getur komið
í veg fyrir slysin og þær afleið-
ingar sem af þeim hljótast.
Höfundur er umdæmisstjóri hjá
vinnueftirliti ríkisins.
Byggt á Hver er sinnar gæfu smiður og
Target risk í tilefni Evrópskrar vinnu-
verndarviku 7-13 okt.
Rfldskassinn og þjóðin

✓
AAlþingi hefur nú farið
fram fyrsta umræða um
íjárlagafrumvarpið. Það
var athyglisvert að það var
mjög breið samstaða um það
meginmarkmið að afgreiða
fjárlög hallalaus. Talsmenn
stjórnarandstöðunnar á þingi
tóku allir undir það megin-
markmið. Fyrir því virðist vera
víðtækur skilningur að ekki
verði haldið áfram lengra á
braut skuldasöfnunar með til-
heyrandi vaxtagreiðslum.
Hins vegar greinir menn á
um það hvað skuli hafa forgang
um framlög frá rflcinu. Flestir
stjórnarandstæðingar hafa um
það almennar yfirlýsingar að
velferðarkerfið eigi að hafa for-
gang, án þess að hafa ákveðnar
tillögur um það hvað eigi að
skera niður á móti til þess að
endarnir nái saman. A þessu
var þó undantekning í umræð-
unni um fjárlögin. Ágúst Ein-
arsson kom með ákveðnar til-
lögur um að skera niður fram-
lög til vega og hafnamála, en
lýsti því jafnframt yfir að borin
von væri að það næði fram að
ganga því „vegagerðarflokkur-
inn“ á Alþingi tæki fram öllum
öðrum hagsmunahópum.
Skammgóður vermir
Það er virðingarvert hjá Ágúst
Einarssyni að setja fram þessa
skoðun af svo mikilli hreinskilni
í umræðunum. Hins vegar er
það nú svo að þótt öllum vega-
framkvæmdum væri frestað eitt
ár væri það ekki lækning við
þeim útgjaldavanda sem þjáir
ríkissjóð. Þjóð sem býr við þær
aðstæður sem íslendingar gera
getur ekki til lengdar frestað
uppbyggingu í samgöngukerf-
inu og viðhaldi þess. Nægir þar
að nefna breytingar síðari ára ,
samruna byggða og samruna
fyrirtækja í sjávarútvegi og fisk-
markaði sem hafa leitt af sér
mikla flutninga á hráefni um
vegi landsins. Allt þetta kallar á
að haldið sé áfram uppbygg-
ingu og viðhaldi vega.
Útgjaldavandinn
sem þjóðin verður
að horfast í augu
við er sá að stöðug-
ur vöxtur er í út-
gjöldum til velferð-
armála.
Útgjaldavandinn sem þjóðin
verður að horfast í augu við er
sá að stöðugur vöxtur er í út-
gjöldum til velferðarmála. Þau
útgjöld vaxa ekki fyrir það að
þeir sem njóta tryggingabóta
eða þjónustu opinberra stofn-
ana vegna veikinda eða fötlun-
ar séu ofhaldnir. Það ber að
varast að stefna umræðunni í
þann farveg. Útgjöldin vaxa
vegna þess að stöðugt stærri
hluti þjóðfélagsþegnanna þarf á
þessari þónustu að halda, en
þeim fækkar sem borga skatta.
Skattbyrðin á ungu barnafólki
sem leggur á sig mikla vinnu
meðal annars til þess að koma
sér upp þaki yfir höfðuðið og
koma sér fyrir í lífinu er orðin
mjög mikil. Það er almennt við-
urkennt. Það er brýnt verkefni
nú að finna leiðir til þess að
lækka hana. Það er ekki rétt-
lætanlegt að hækka tekjuskatt-
inn til þess að ná endum saman
í ríkisfjármálum en það ber að
halda tekjuskattinum því að
hann er tæki til launajöfnunar í
þjóðfélaginu.
Virðisaukaskatfurinn
Greinarhöfundur nefndi það í
ræðu sinni í fjárlagaumræðunni
að það ylli áhyggjum að inn-
kominn virðisaukaskattur virð-
ist ekki fylgja veltuaukningunni
í þjóðfélaginu. Á þessu eru
vissulega skýringar að hluta
eins og íjármálaráðherra hefur
komið inn á. Hins vegar er full
ástæða til þess að huga að þess-
um málum. Það var vissulega
varað við því a sínum tíma að
hafa mörg þrep í virðisauka-
skatti, en það var skotið niður á
þeim forsendum að þeir sem
töluðu fyrir einföldu skattkerfi í
þessum stsersta tekjustofni rík-
issjóðs væru talsmenn þess að
hækka verð á neysluvörum al-
mennings. Ég ætla ekki að rifja
þessa umræðu upp nú, en það
hefur vissulega komið á daginn,
og það er staðfest í viðtölum við
skattrannsóknarstjóra í íjöl-
miðlum að landinn hefur verið
fljótur að sjá veilurnar í þessu
kerfi. Það er því full ástæða til
þess að meta af fullri alvöru ár-
angurinn af innheimtu þessara
tekna. Einfalt skattkerfi er lík-
legast til árangurs að þessu
leyti.
Óvinsælt nauðsynja-
verk
Þótt það þurfi að taka á tekju-
megin breytir það ekki þörfinni
á aðhaldi og sparnaði gjalda-
megin hjá rfldssjóði. Sú hugsun
þarf ætíð að vera í öndvegi.
Starfsemi ríkisvaldsins er svo
fjölþætt og umfangsmikil að það
mundi leiða til bullandi halla-
reksturs að slaka út gjöldum
hér og þar. Það verk að sitja á
ríkiskassanum er sjálfsagt ekki
til vinsælda fallið, en aðhald er
nauðsynjaverk sem kemur
landsmönnum öllum til góða
þegar til lengdar lætur.
Höfundur er formaður ljárlaganefndar
Alþingis.