Dagblaðið Vísir - DV - 13.12.1986, Blaðsíða 26

26
LAUGARDAGUR 13. DESEMBER 1986.
í síðasta pistli hóf ég að gera
grein fyrir mállýskurannsóknum
Bjöms Guðfinnssonar. Þá greindi ég
frá rannsóknaraðferðum hans. Svo
óheppilega vildi til að einungis þrjár
af fjórum aðferðunum komust fyrir
í blaðinu en við þvi var ekkert að
gera þegar lífið er þannig að manni
eru skammtaðir dálksentímetrar.
Þessa íjórðu aðferð kallaði Bjöm
lestraraðferð. Eins og nafnið segir
þá felst hún í því að hljóðhafi er
látinn lesa texta. Bjöm beitti þessari
aðferð langmest og hljóðgreindi á
þennan hátt um 7.500 manns.
Að sjálfeögðu er aðferðin ónothæf
fyrir ólæsa og Bjöm taldi hana hent-
ugasta fyrir böm og unglinga, 10-16
ára. Fullorðnum hætti til að breyta
framburði ef þeir vissu að sérstak-
lega var tekið eftir honum. Böm og
unglingar gerðu það síður enda upp-
teknari af lestrinum sjálfum.
Við þessar rannsóknir vom alls
notaðir um 30 mismunandi textar.
Þeir vom af tveimur tegundum, svo-
kallaðir yfirlits- og dæmatextar. Þeir
fyrmefndu vom notaðir til að kom-
ast að útbreiðslu ýmissa atriða í
Ein aðferðin við rannsóknir á mállýskum er að láta börn lesa valinn texta.
útbreiðslu tiltekinna atriða og hent-
ar án efa betur í rannsókn sem nær
til eins mikils hluta þjóðarinnar og
raunin er á um rannsókn Bjöms
Guðfinnssonar. En alls náði hún til
um það bil 10. hvers manns.
Hvað er mállýska?
Aður en lengra er haldið er rétt að
staldra við þessa spumingu. Að vísu
er fátt um svör enda menn alls ekki
á einu máli.
I fyrsta lagi má benda á að engir
tveir menn hafa nákvæmlega eins
framburð og því má ef til vill segja
að hver maður eigi sína „mállýsku".
Sumir telja mállýsku bundna því
að menn eigi erfitt með að skilja
hveijir aðra. En slíkur mælikvarði
er gallaður. Danska, íslenska og
færeyska em allt saman ólík tungu-
mál en samt er ekki víst að íslend-
ingur og Færeyingur eigi í meiri
vandræðum með að tala saman hvor
á sínu móðurmáli en til dæmis
Kaupmannahafnarbúi og Jóti, svo
dæmi sé tekið.
Enn önnur skilgreining gengur út
á það að mállýska sé þegar tvö eða
íslensk tunga 84
Enn um mállýskur
íramburði en hinir til að komast nær
þróun einstakra mállýskna.
Yfirlitstextamir voru tvenns kon-
ar, dæmatextar og sögutextar.
Sögutextamir vom í samfelldu máli
en dæmatextar vom setningar úr
hinni og þessari áttinni eins og al-
siða er í málfræði- og stafeetningar-
æfingum skólabóka. Dæmatextar
vom hentugri að því leyti að í þeim
mátti koma fyrir mörgum atriðum
en sögutexti hefúr þann kost að les-
andinn er upptekinn af lestrinum og
breytir því síður framburði sínum.
Léki gmnur á að hljóðhafi breytti
framburði sínum var frekar notaður
sögutexti.
Bjöm gerði lítilsháttar samanburð
á niðurstöðum af þessum tveimur
textum. Ekkert benti þó til þess að
yfirlitstextar gæfu aðrar niðurstöð-
ur.
Útbúinn var einn texti fyrir hvem
hljóðhafa og strikað undir orð jafh-
óðum og lesið var.
Ekki var unnt að kanna allar
mállýskur jafhvel með þessum hætti
þar eð stafeetning orðs getur stund-
um hafh áhrif á framburð.
Loks getur Bjöm þess að i Reykja-
vík hafi orðið vart bama sem vom
með öllu ólæs þannig að ekki var
unnt að prófa þau með þessari að-
ferð. Utan Reykjavíkur bar lítið sem
ekkert á þessu.
Framburðarplötur
í rannsókn Bjöms var nokkuð
gert að þvi að ná framburði manna
á plötur. Einkum vom hljóðrituð
mjög sjaldgæf framburðaratriði, s.s.
framburðurinn barðagi fyrir bar-
dagi. Þetta telur Bjöm til lestrarað-
ferðar enda lét hann hljóðhafa lesa.
Rannsóknir Bjöms vom gerðar
fyrir daga góðra og hentugra hljóð-
upptökutækja og segja má að nú séu
alls staðar notuð upptökutæki við
mállýskurannsóknir.
Öll atriðin vom skráð á þar til gerð
Islensk tunga
Eiríkur Brynjólfsson
framburðarspjöld. Þar er að finna ■
upplýsingar um framburðinn, svo og
nafn hljóðhafa, foreldra hans, heim-
ih og uppeldisstað.
Allar niðurstöður rannsóknanna
vom síðan birtar í töflum þar sem
reiknaður er út hlutfallsfjöldi þeirra
sem höfðu tiltekinn framburð.
í fyrri mállýskurannsóknum vom
niðurstöður birtar á svipaðan hátt.
Þetta má telja einkenni á íslenskum
mállýskurannsóknum. Erlendis hef-
ur miklu fremur tíðkast að birta
niðurstöður á kortum þar sem fram-
burðaratriði em merkt inn á. Þetta
hefúr ekki verið mikið gert hér á
landi en aðallega í ranhsóknum á
orðaforða og merkingum orða.
Kostrn- kortlagningarinnar felst
aðallega í því að mörk milli ein-
stakra mállýskusvæða koma glöggar
í ljós. Hin aðferðin birtir hins vegar
miklu nákvæmari niðurstöður um
fleiri málfarsatriði séu frábmgðin.
Sé gengið út frá þessu em mállýskur
á Islandi fáar.
Ef við látum okkur hins vegar
nægja eitt atriði fjölgar þeim vem-
lega.
Þannig má ljóst vera að skilgrein-
ing á mállýsku skiptir höfuðmáli.
Eg geng út frá því að hvert tungu-
mál sé samsafn málafbrigða eða
mállýskna. Hugtakið tungumál
verður samkvæmt þessu pólitískt
hugtak sem þjóðir nota til að greina
sig hver frá annarri.
Samkvæmt því tel ég til dæmis
svokallaða þágufallssýki til mál-
lýsku. Hitt er svo annað mál hvort
þessi mállýska er bundin við ákveðin
landsvæði eða jafhvel ákveðna þjóð-
félagshópa.
I næstu greinum mun ég sýna nið-
urstöður úr rannsókn Bjöms Guð-
finnssonar.

Stundum þegar einn ég er
og ekkert kýs að heyra,
þá er eins og þögnin mér
þylji vísur í eyra
Nýlega barst mér í hendur snyrti-
lega útgefin bók eftir Braga
Björnsson frá Surtsstöðum, og er
ofanrituð vísa nokkurs konar ein-
kunnarorð hennar. Og lokavísan
er svona:
Mitt hefur lífið minni veikt,
- móða geymir hina .
En þá mun skammt að óttueykt,
ef þú gleymist, vina.
Bókin heitir Agnir, útgefin í fyrra
og eru það Menningarsamtök Hér-
aðsbúa, sem kosta útgáfuna. Síður
erú 132 og eru fimm stökur í flestum
þeirra. Allar eru þær vel og rétt
ortar, lýsa smáglettnum og vel
hugsandi manni, sem ekki lætur
mikið yfir sér. Þetta eru fallegar
stökur, kannski um nokkuð hvers-
dagslega lífsreynslu bóndamanns,
sem nú er nokkuð kominn af létt-
asta skeiði, gæti ókunnugur ætlað.
Inngangsorð eru færri en maður
hefði óskað.
Seinni vísan, sem hér er þegar
tilfærð, er greinilega um konu ná-
komna höfundinum og sýnir að
enginn klaufi raðar saman orðum.
Hlýhugur hans fer ekki fram hjá
okkur, en tilfinningahiti Páls
gamla Ólafssonar er þar ekki opin-
beraður. Á hann minnir Bragi ekki.
Ég vil gjama minna á fleiri vísur
úr bókinni og kýs þá að taka þær
allar úr þeim sama kafla, sem ég
valdi úr umrædda ástarkveðju:
1.
Kona, þinna anna ys
orðfá vitnar saga.
Vona minna bjarta blys
brennur alla daga.
2.
Verðug ertu hæsta hróss,
hjarta niðurbrotið
ávallt hefur yls og ljóss
augna þinna notið.
3.
Rek ég óðfús eins og ber
atburðanna keðju,
meðan þögnin þylur mér
þína hljóðu kveðju.
4.
Án þín væri ég ekki neitt,
ósjálfstæðis gengill.
Best af því sem var mér veitt
þú varst, - minn góði engill.
5.
Á okkar samleið aldrei brást
æ hjá þér að finna
tillitssemi, tryggð og ást
tilfinninga þinna.
Vísnaþáttur
Jón úr Vör
6.
I útliti sem yngismær
ertu að flestu leyti,
þó að haustsins hélublær
hárslitnum breyti.
Svo hverfum við að öðru efni eft-
ir aðra höfunda.
Sveinn Hannesson frá Elivogum
var kunnur hagyrðingur og orti
margar stórsnjallar vísur, en
kannski mistækur nokkuð. Hér eru
tvær eftir hann:
Ef að týnist eigið traust
ekkert bjargað getur,
manni sýnist sólarlaust
sumar bæði og vetur.
Þegar öfl á togast tvenn
taka mál að vandast, ,.
þá á köflum mega ei menn
manndómsprófin standast.
Fækkunin í sveitunum hefur
lengi verið vandamál á Islandi
og hefur ekki alltaf verið hægt
að kenna um, að illa hafi geng-
ið að selja afurðir bænda á
þolanlegu verði. Aðalvanda-
málið fram til okkar daga, og
er kannski að nokkru leyti enn,
er landlæg feimni og framtaks-
leysi margra myndarlegra
sveitamanna í kvennamálun-
um. Á næsta bæ er kannski
stúlka, sem bíður eftir réttum
pilti. Hann er þá að hugsa um
aðra, en hefur ekki uppburði til
að gera henni það nógu vel
skiljanlegt á meðan tími er til.
Þrjár stúlkur unnu hjá kaup-
félaginu í ónefndri sveit.
Þangað átti öðruhvoru erindi
myndarlegur piltur, sem bjó
með móður sinni á afskekktu
koti. Þegar hann kom í nám-
unda við stúlkur leit hann
hvorki til hægri né vinstri. Og
svo er enn, sagði sá, sem orti
eftirfarandi vísu, og leyfði mér
að birta hana:
Mæna á piltinn meyjar þrjár
meðan stutt hann tefur,
við þær talar fýldur og fár,
hjá freyju engri sefur.
Jökull Pétursson var iðnaðar-
maður í Reykjavík. Hann orti um
vel hagmæltan fisksala. Jökull er
látinn fyrir alllöngu.
Kóðin fljóðum selur sá,
sjóðinn gróða eykur.
Ljóðin góðu elur, - á
óðar slóðum leikur.
Um veikan mann
Hvort hann tórir ekki á
ætla ég að giska.
Útlitið er a.m.k.
ekki á marga fiska.
Kannski hefur þessi vísa verið
um sama mann og hinn fyrri, hag-
mælta fisksalann.
Utanáskrift:
Jón úr Vör
Fannborg 7
Kópavogi