Dagblaðið Vísir - DV - 09.07.1994, Side 15

LAUGARDAGUR 9. JÚLÍ 1994
15

1 'í •
1 Bjgr-4- ';M
? 1' I 1 ^ s'»
■■ '/-I

í - 'lí ti
I í;: : ^
I ' a
DV-mynd Brynjar Gauti
Þj óðminj adagurinn
Á morgun, sunnudag, er haldinn
þjóðminjadagur í annað sinn. Þá
er reynt að beina athygli almenn-
ings og ferðafólks sérstaklega að
söfnum og menningarminjum um
land allt.
Það var í fyrravor sem þjóðminja-
ráð samþykkti að helga annan
sunnudag í júlí kynningu og um-
ræðum um minjasöfnin í landinu,
gömul hús, friðlýstar fornleifar og
aðrar þjóðminjar. Dagurinn var
valinn með það í huga að um þetta
leyti sumars væri hvað auðveldast
að ferðast um ísland. Fyrirmyndin
var að nokkru svokallaðir „dagar
þjóðararfleifðar" (e. Heritage Days)
sem orðnir eru að árlegum við-
burði í flestum nágrannalöndum
okkar fyrir atbeina Evrópuráðsins.
Þjóðminjadagurinn í fyrra þótti
heppnast vel. Ókeypis aðgangur
var að flestum minjasöfnum og
boðið var upp á leiðsögn á nokkr-
um sögufrægum stöðum, s.s. á
Stöng í Þjórsárdal og Þingvöllum.
Mikill íjöldi fólks nýtti sér þetta
tækifæri til að fræðast um minjar
og sögu og í sumum söfnum var
sett aðsóknarmet.
í tengslum við þjóðminjadaginn
var í fyrsta skipti gefið út svokallað
þjóðminjakort, leiðarvísir um ís-
lensk minjasöfn og nokkra áhuga-
verða minja- og sögustaði víðs veg-
ar um landið þar sem eru friðlýstar
fornleifar, gömul hús, kirkjur og
önnur mannvirki í umsjá Þjóð-
minjasafns íslands. Hugmyndin
var að auðvelda almenningi að leita
uppi þessa staði en hvergi hefur
fram að þessu verið að finna sam-
andregnar aðgengilegar upplýs-
ingar um staðsetningu íslenskra
menningarminja. Upplýsingarit
um slík efni eru að sjálfsögðu gefin
út erlendis en þjóðminjakortið er
þó alíslensk hugmynd sem vakið
hefur athygli utan landsteinanna.
DV var eini fjölmiðilhnn sem gerði
þessu framtaki einhver skil og birti
m.a. kortið í ferðablaði sínu sl.
sumar.
Fátækir af
menningarminjum
íslendingar eru fátækir af menn-
ingarminjum frá fyrri öldum mið-
að viö flestar aðrar þjóðir. Til þess
hggja ýmsar ástæður. Hús lands-
manna voru öldum saman nær ein-
göngu byggð úr torfi og gijóti og
endingartími þeirra var skammur.
Jarðvegur hér er ekki heppilegur
til að varðveita smíðisgripi fyrri
alda. Vegna fátæktar og fámennis
var og htt hirt um varðveislu
merkhegra muna. Ekki þótti óeðh-
legt að selja þá útlendingum eða
senda yfirvaldinu í Kaupmanna-
höfn. Það var ekki fyrr en í lok síð-
ustu aldar að hér á landi varð vakn-
ing um mikilvægi minja fyrri tíðar
fyrir þjóðmenningu okkar. Á
fyrstu áratugum þessarar aldar
friðlýsti þjóðminjavörður fom-
miifiar um land allt en víða mætti
hann skhnings- og skeytingarleysi
almennings og stjórnvalda, sér-
staklega þegar kom að varðveislu
og friðun gamaha húsa eða minja-
staða. Mörgum íslendingum fannst
það beinlínis niðurlægjandi fyrir
sjálfstæða þjóð að varðveita „fúa-
spýtur“ og „kofa“ gamla tímans.
Þegar þjóðin sótti af kappi fram th
nútímans sáu menn ekki ástæðu
til að leiða hugann að því að gaml-
ar byggingar gætu verið sjálfstæð
verðmæti og minnismerki um þjóð-
líf og tækni fyrri tíma, ekkert síður
merkhegar en skinnblöð með
gömlum texta.
Friðlýstar fornleifar
Það vora dönsk stjórnvöld sem
fyrst beittu sér fyrir friðun forn-
leifa á íslandi. Var það gert í tengsl-
um við starf dönsku fornleifa-
nefndarinnar sem vann að því að
afla upplýsinga um fornminjar á
íslandi og ná forngripum úr landi.
Þetta var árið 1817 og fyrir valinu
urðu sjö rúnasteinar og þrír minja-
staðir: Borgarvirki í Víöidal, dóm-
hringur á Þingvöhum á Þórsnesi
og Snorralaug í Reykholti.
Heh öld leið þar th íslendingar
fóru sjálfir að sinna friðlýsingu
fornleifa með formlegum hætti.
Unnið var að skráningu þeirra um
land aht eftir að embætti þjóð-
minjavarðar var stofnað árið 1907
en friðlýsingarnar hófust ekki fyrr
en 1926. Vann Matthías Þórðarson
þjóðminjavörður ötullega að þvi
verkefni á næstu árum og í tíð hans
voru friðlýst yfir 80% af þeim forn-
leifum sem nú eru á skrá Þjóð-
minjasafnsins, en þær eru taldar
vera rúmlega 700.
Laugardags-
pistiU
Guðmundur Magnússon
fréttastjóri
Hinar friðlýstu fornleifar eru af
ýmsu tagi: rústir gamalla íveru-
húsa, kuml, manngerðir hehar,
áletranir á jarðfasta steina eða
berg, gamlir vörslugarðar, varir,
gamlar brýr og ferjustaðir, virki
og skansar, leifar selja, verstöðva,
kolagrafa og rauðablásturs og
þannig mætti áfram telja. Sumar
þessar fornleifar eru merktar og á
örfáum stöðum eru upplýsinga-
skilti.
Því miður er það nú samt svo að
flestar þessar minjar eru án eftir-
hts og viöhalds. Ahnokkrar þeirra
sem á fornleifaskránni eru hafa
týnst eða verið eyðhagðar af völd-
um náttúrunnar eða manna. Þjóð-
minjasafnið á að hafa umsjón með
hinum friðlýstu minjum en því
starfi hefur lítt eða ekkert verið
sinnt. Ástæðan er öðru fremur
skortur á fé og starfsfólki. Minja-
varsla hefur aldrei orðið sérstakt
hugðarefni fiárveitingarvaldsins. í
þessu efni er mikhl tvískinnungur
ríkjandi. Þegar óhöpp verða rjúka
menn upp á Alþingi og heimta
skýrslu um „vörslu þjóðminja" og
tala ábúðarmikhr um „menningar-
arfinn“ en þegar að því kemur að
útdeha fiármagni honum til við-
halds og verndar kippa menn að
sér hendinni.
Vegna fyrri starfa minna er mér
kunnugt um að Þjóðminjasafnið
hefur í tvígang undanfarin misseri
sótt um sérstaka fiárveitingu til að
bjarga hinum friðlýstu fornleifum
frá eyðileggingu og gleymsku. Von-
andi er að sú beiðni fái hljómgrunn
hjá menntamálaráðherra að þessu
sinni.
Aðfriða
hús ogvernda
Skhningur á mikhvægi þess að
vemda og friða gömul hús hefur
aukist til mikilla muna á síðustu
árum. Th marks um það er meðal
annars starfsemi húsafriðunar-
sjóðs sem undanfarin ár hefur veitt
tugi mhljóna króna til viðhalds og
endurbyggingar gamalla húsa og
kirkna. Umhugsunarefni er hvort
ekki sé hægt að koma á sérstökum
fornleifasjóði, með sama hætti og
húsafriðunarsjóði, sem ríki og
sveitarfélög greiða ákveðnar upp-
hæðir í árlega samkvæmt sérstök-
um lagaákvæðum.
Því fer þó víðs fiarri að fullt sam-
komulag ríki um það með hvaða
hætti standa skuh að varðveislu og
endurbyggingu gamalla húsa. Shkt
er í sjálfu sér ekki óeðhlegt og oft
getur það verið raunverulegt álita-
mál hvort varðveita eigi gamalt hús
eða rífa það. Nútíminn þarf líka að
komast að og stundum verða menn
einfaldlega að horfast í augu við
fiárhagsleg rök þegar um húsvemd
er að tefla.
í þjóðminjalögum er ekki gerður
greinarmunur á verndun húsa
annars vegar og friðun hins vegar
en slíkt er víða gert í nágranna-
löndum okkar. Þar er litið á friðuð
hús sem nokkurs konar safngripi
sem vart kemur th greina að breyta
á nokkurn hátt eða laga að nútím-
anum. Litið er á friðuð hús sem
minjar um húsakost, byggingar-
tækni, lífshætti og viðhorf manna
fyrr á tímum. Vemduð hús njóta
sérstaks eftirlits en yfirleitt er leyft
að breyta þeim th samræmis við
þarfir og tækni nútímans ef þær
breytingar eyðheggja ekki heildar-
svip hússins.
Samkvæmt íslensku þjóðminja-
lögunum felur friðun í sér að
óheimht er að gera nokkrar breyt-
ingar á úthti húsa eða innri skipan
nema með samþykki húsafriðunar-
nefndar. Öh friðuð hús eru þannig
í reynd safngripir. Þetta skýrir
fastheldni nefndarinnar þegar t.d.
er verið að fialla um gler í gömlum
húsum. Upprunareglan er höfð að
leiðarljósi.
Skynsamlegt er að breyta löggjöf-
inni til samræmis við það sem tíðk-
ast í öðrum löndum. Skörp skil á
milli friðaðra húsa og verndaðra
verða áreiðanlega til þess að koma
í veg fyrir að mikilvægustu menn-
ingarminjar okkar verði eyðhagð-
ar.
Fjölmiðlarnir
og minjavarslan
Opinberar umræður um minja-
vörslu eru litlar hér á landi og er
það miður. Það hefur m.a. valdið
því að minjaþátturinn í menning-
ararfi okkar er vanræktur sem aft-
ur hefur leitt th þess að merkar
minjar hafa farið forgörðum. Brýn-
asta verkefnið á þessu sviði er
skipuleg fornleifaskráning sem
hggur niðri þrátt fyrir skýr laga-
ákvæði um að hún skuh fara fram.
Við sem á fiölmiðlum störfum
berum auðvitað okkar hlut af
ábyrgð á því hvað er til umræðu
hverju sinni. Hinu skyldu menn þó
ekki gleyma að fréttiraar, „góðar"
eða „slæmar" eftir atvikum, verða
sjaldnast th á fiölmiðlunum sjálf-
um heldur úti í þjóðfélaginu.
Það er dapurlegt fyrir þá sem
áhuga hafa á eflingu minjavörsl-
unnar að helstu fréttir af þeim vett-
vangi skuli nú um stundir vera
vangaveltur um falsaðan silfursjóö
á Þjóðminjasafninu. Fyrir ná-
kvæmlega einu ári voru helstu
fréttir af þessum sama vettvangi
um brask eins af starfsmönnum
minjavörslunnar með gamalt hús.
Fráleit er hins vegar sú krafa að
þagað sé yfir slíkum tíðindum og
hneykslismálum sópað undir teppi.
Ef starfsmenn minjavörslunnar
vilja sjá, jákvæðar“, uppbyggilegar
eða ánægjulegar fréttir af vettvangi
sínum verða þeir sjálfir að skapa
kringumstæðurnar og tilefnið. Það
gerir enginn fyrir þá. Hreinskhnis-
legt uppgjör við það sem miður hefur
farið er nauðsynlegt og raunar for-
senda fyrir því að friður th ærlegra
starfa og rannsókna skapist.