Dagur - 04.05.1949, Qupperneq 2

I
8Aj(5UR
Miðvikudaginn 4. maí 1949
li í
Greinargerð Fj órSungssambandanna
í síðasta blaði var birtur hluti greinai-gerðar Fjórðungssambaiida
Norðlendinga og Austfirðinga um ágalla núverandi stjórnskipunar og
rökstuðningur fyrir þeim nauðsynlegum nýmælum, sem felast í tillögum
þeim, sem Fjórðungssamböndin hafa birt í stjórnarskrármáHnu. í fram-
lialdi af þessu fer hér á eftir rökstuðningiir Fjórðungssambandanna um
aukin völd héraðanna og fylkjaskipun.
Miðað við manntalið frá 1940 verður fólksfjöldi fylkjanna sem
hér segir:
Höfuðborgarfylki .......... íbúar ca. 42600
Vosturfylki ................. — — 13600
Vestfjarðafylki ............. — — 13000
Norðurfylki ................. - - 23700
Austurfylki ................. — — 10100
Suð.urfylki ................. - - 18400
Tvær leiðir eru til þess að veita fylkjunum völd og auka þannig
völd héraðanna. Önnur er sá að ákveða í stjórnarskránni með
upptalningu þau málefni, er lögð skulu til fylkjanna. Hin er sú,
að tryggja með stjórnskipuninni sjálfri, að hagsmunir fylkjanna
megi sín jafuan mikils hjá löggjafarvaldinu, Alþingi, t. d. með
því að veita fylkjunum, eða réttara sagt fylkjaþingunum, rétt til
þess að skipa þingmenn annarrar þingdeildarinnar.
Þau málefni, sem einkum heyra undir þing og stjórnir fylkj-
anna, eðli málsins samkvæmt, eru ýmis sérmál héraðanna, svo
sem samgöngumál, hafnarmál, fræðslumál, tryggingamál, gjald-
eyrismál að verulegu leyti, yfirstjórn sveitarstjórnarmála o. fl.
1 sambandi við ájtvörðun þeirra málaflokka, sem afhent yrðu
fylkjunum til meðferðar, yrði einnig að ákveða með hverjum
hætti tekjuöflun ríkis.og fylkja yrði skipt milli þeirra. Við fyrr-
nefndu leiðina er það að athuga, áð mjög erfitt er fyrirfram að
gera sér grein fyrir, hvaða mál kanri síðar að þykja hentugt að
leggja til fylkjanna. Hætt er við, að slík upptalning nú færi ýmist
of langt eða of skammt. Mætti því svo fara, ef þessi leið yrði farin,
að óheppileg skipting málefnanna yrði því valdandi, að tilraunin
til þess.að dreifa ríkisvaldinu á þenna hátt mislieppnaðist algjör-
lega, og væri þá verr farið en heima setið.
Síðarnefnda leiðin, að tryggja fylkjunum sem slíkum rnikla
íhlutun á Alþingi, með því að láta fvlkin skipa aðra þingdeild
þess, nær tilganginum með þeim hætti. að löggjöf, sem miðar að
auknum héraðavöldum, á jafnan að mæta þeim áhuga og skiln
ingi hjá löggjafarvaldi.nu, sem nauðsynlegt er til þess, að aukning
á valdi héraðanna verði annað en nafnið tónrt. Reynslan sker þá
úr því smá.tt og smátt, hyernig hentast verðtir að skipta vaidinu
milli fylkjanna og ríkisins. Tillögur fjórðungsþinganna gera ráð
fyrir au.knum héraðavöldum með þessum síðarnefnda hætti.
Þess verður að gæta við Ijina nýju skipan, að sníða hana ekki
eftir skriffinnskuöfgum þeim, sem nú þjaka þjóðinni, heldur
haga þannig verkum, að á öðrum stöðum sparist sú vinna og
það fé, sem fylkjastarfseinin útheimtir.
Aukið valdsvið forseta lýðveldisins.
í sögu íslands eru kaflar, sem særa þjóðrækna íslendinga. Einn
er þó sá atburður, sem íslendihgar \i!du stzt af öllu láta þjóð
sína lifa upp aftur. Er þar átt við, að íslendingar gerðust erlendri
stjórn háðir fyrir sjö hundruð árum síðan. En það varð upphaf
að þjóðarógæfu. Fer vel á því, að nútímamenn geri sér aimennt
Ijóst, hverjar voru orsakir þessa sorglega atburðar, og er það
auðvelt vegna þess, að fræðimenn vorir eru flestir á einu máli í
því efni. Þeim kentiir saman um, að skortur á skipulagningu
framkvæmdavalds hafi verið meginástæða þess, að þjóðin glataði
sjálfstæði sínu. Þetta er því athyglisverðara, sem ýmislegt bendir
til þess, að svipuð hætta muni vofa yfir nú á dögujn. Að sjálf-
sögðu var Sturlungaöldin hættulegur umbrotatími. Jafnvægið
milli höfðingjaættanna raskaðist, og þar með komst los á stjórnar-
skipun ríkisins. Stéttabaráttan annars vegar milli klerkastéttar-
innar, sem vildi verða ríki í ríkinti, og höfðingjavaldsins hins
vegar gerði traust framkvæmdavald að sjálfsögðu miklu nauð-
synlegra en á venjulegum tímtun. Samanburður við nútímann
er þó ekki eins fjarstæður og ætla mætti í fljótu bragði. Vér höf-
um stéttabaráttu, breytt áln ifahlutföM í innanlandsmálum milli
atvinnustétta og byggðarlaga og ásælni erlends vjtlds. Og vér Iiöf-
mn framkvæmdavald, sem er ekki traustara en það, að ábyrga
ríkisstjórn getur vantað mánuðum og árum saman. Og svo höfum
vér loks eitt, sem forfeður vorir á Sturlungaöld höfðu ekki: Stjórn-
arskrifstofukerfi, sem búið er að venja þjóðina við allt of mikla
undirgefni við hvers konar boð og bönn. Mundi þetta gera vald-
höfimi, hvort lreldur væru innlendir eða erlendir, sem náð hefðu
stjórnartaumunum á ólýðræðislegan hátt, fremur auðvelt að halda
völdum.
Framkvæmdarvaldið er sá þáttur ríkisvaldsins, sem lýðræðis-
þjóðir síðari tíma hafa að vonum átt einna erfiðast með skipan á.
Athafnir framkvæmdarvaldsins liggja meira í augum uppi og hafa
oft skjótvirkari álirif en athafnir annarra valdhafa. Og að öllum
ríkisstjórnum stendur fjölmennur hópur, sem á fjárhagsaðstöðu
sína undir því, að ekki sé skipt um valdhafa eða stjórnarstefnu.
Þess gætir einnig mjög, að þegnar lýðræðisríkja ala í brjósti sér
tortryggni ogxlulinn ótta vjð það> að óskorað vald þjó.ðlxöfðingja,
þótt valinn sé af kjósendum, kunni að leiða til einræðis eða ólýð-
ræðislegra stjói’nai'hátta í .einþyerri m-ynd. Mönnnm hæ,ttir við
að líta á djarfiegar og sjálfsagðar stjórnarframkvænxdir sem ein-
ræðisbrölt. Hef.ur þessi tortryggni leitt til hins þunglamalega
stjómarfoniis margra lýðræðisþjóða nútímans, þar sem tveim
aðilum, Eulltrúaþingi og þjóðlxöfðingja, .er falin meðferð franx-
k\'æmdarya!dsins.
Stjórnarfranikvæmd ,og lagasetning eru í eðli sín.u gerólík störf.
Meðferð framkvæindarvalds kref ur pftskjótra athafna og .persónu-
legra afskipta, og fer því bezt á, að hún sé í höndum eins roanns
eða einungis fárra í sameiningu. Löggjafarstarf aftur á mqtí
felu.r í sér setning.u almennra reglna, sem oft hafa djúptækari og
almennari \'erkan.ir ,en framkvæmdarvaldsathafnir. Slík málefni
fá bezta afgreiðslu með því að ræðast á full.trúaþingum.
Það yar hinn -frægi, franski rithöfundur og lögfræðingur Mon~
tesquieu, sem fyrir ré.ttum työ hundruð árum kom á franifæri
kenningunni um þrískiptingu ríkisvaldsins í löggjafarvafd, fram-
kvæmdarvald og dómsvald. Samkvæmt þessari kenningu er það
h.in öruggasta \'ör,n einstaklingnum ng frelsi hans, að bver þessi
tegund vafds sé faiin sérstökum valdhafa til meðferðar. Lýðveldis-
stjómarskrár þær, er settar hafa y.erfð síðustu tvö hundruð árin,
hafa síðan mótazt af þeirri skoðun, að koma megi í veg fy.rir mis-
beitingu ríkisvaldsins með því að fela það þrem aðilum: fulltrúa-
þingi, þjóðhöfðingja og dómstólum. Yfirleitt hafa stjórnarskrár
þessar falið dómstólum dómsvaldið að m’éstu. En með löggjafar-
vald og framkvæmdarvald fara oftast fulltrúaþing og þjóðhöfð-
ingi í sameiningu, og er það einstaklingum allgóð vörn gegn mis-
beitingu ríkisvaldsins, en hefur í för með sér annmarka í stjórnar-
fari, einkum þar sem þjóðþingin eru skipuð mörgum stjórnmála-
flokkum. Stjórnarskrá Bandaríkja Ameríku gengur lengst í því
að greina milli valdasviða hinna þriggja handhafa ríkisvaldsins,
enda eru stjórnarkreppur lýðræðisríkja Evrópu óþekkt fyrirbæri
jrar í landi. Er óhætt að segja, að reynsla lýðræðisríkja bendi til
þess, að því betur sem jxrískiptingu stjórnarvaldsins sé fylgt fram
í stjórnarskrám ríkjanna, jwí auðvelclara verði hið lýðræðislega
stjórnarfyrirkomulag í framkvæmd. Áhrif hinnar fullkomnu
þrískiptingar með þjóðkjörnum forseta verða, að jjví er fram-
kvæmdarvaldið snertir, einkum þessi:
1. Valdið dreifist á heilbrigðan hátt, Jr. e. löggjafarvald og
framkvæmdarvald verður ekki hjá sama aðila eða stofnun, eins
og nú á sér stað.
2. Starfhæf og ábyrg ríkisstjórn verður alltaf til, og tryggir Jrað
skjótar og áhrifamiklar stjórnarframkvæmdir, Jiegar mikið liggur
við.
3. Ríkisstjórnin verður oftast óháð sérhagsmunum stéttanna
og yfir þær sett, í stað þess að vera í raun og veru skipuð af ýms-
um stéttasamtökum.
Það er skoðun sunxra manna, að varast beri að fela nokkrum
einum rnanni svo nxikið vald, að hann verði að mestu einráður
í málefnum ríkisins, jafnvel þótt um skamman tíma sé. Gæti þá
svo farið, að hann vildi ekki sleppa völdurn sínum aftur, virti
þjóðþingið að vettugi og tæki að stjórna landinu á ólýðræðislegan
hátt, eins og átt hefur sér st.að um nokkra valdhafa sumra svo
kallaðra lýðræðisríkja. Þessu er fyrst því til að svara, að handhöfn
framkvæmdarvaldsins er út af fyrir sig engum hægileg til þess að
gerast einvaldur. Einræði getur því aðeins þrifizt, að einvaldur-
inn hafi ekki einungis framkvæmdarvaldið í hendi sér, lieldur
hafi hann einnig aðstöðu til að taka að sér löggjafarvaldið með
réttu eða röngu. Verður ekki séð, að þjóðkjörinn forseti með
skýrt afmörkuðu valdssviði hefði eins góð, hvað þá betri, tök á
því en t. d. forsætisráðherra, sem væri formaður stærsta þing-
flokksins, og liefði hann löggjafarvaldið að miklu leyti í lxendi sér,
miðað við núgildandi stjórnskipunarlög íslendinga. Reynsla
annarra Jjjóða hefur yfirleitt sýnt það, að einræðishættan liggur
ekki í því, að einn maður fái mikil völd við lýðræðislegar kosn-
ingar, því að slíkir menn leggja undantekningarlítið niður völd
sín að vilja kjósenda. Þvert á móti kernst einræðisstjórn helzt á
þar, sem hinn löglega stjórnanda skortir vald, t. d. vegna ósam-
komulags eða flokkadrátta á þjóðjringum, eða af Jrví að stétta-
samtök vaxa þjóðþingunum yfir höfuð.
(Tramhald á 3. síðu).
— Stjórnarskrár-
málið
(Framh. af bls. 3)
r e n fjárhagsárið
hefst. Frumkvæði að
íjárlögum er því áskil-
ið forsétá, og ef Al-
þingi er ékki svo starf-
hæft, að Jrað geti lok-
ið afgreiðslu fjárlaga
fyrir ái'slok, g i I d i r
frumvarpið sem fjár-
lög. I þessum ákvæð-
um er fóLið stransrt
aðhald fyrir Alþingi,
aðhald, sem að yísn er
óhjákvæmilegt, þar eð
krefjast verður Jress af-
dráitarJaust, að ætíð
s.é u fyx'ir h.exxdi gild
fjárlög, ii\ert ástand,
sem annars kann að
ríkja í stjórnmálun-
uni.
Hér ber eiin að geta
Jress, að foiseti einn
getur átt •h'.iun-kvæði
að bráðabirgðalögum,
en brestur annars vald
til Jress að setja slík
lög. Gert ej' ráð fyrir,
að forsetar Aljringis
setji lögin, exrda verða
:bráða.bir.gÓalög Jiví
aðeins sett. að Al-
Jhngi sitji ekki.
Ákvæði rfllagnanna
um það, að ekkert
lagafrumvarp megi
hljóta fullnaðaraf-
greiðshi sém lög, fyrr
en lörseta hefiir gef-
izt nægur frestur til
Jress að skýra þinginu
frá viðho.rfi sínu til
Jress, takmarkar á eng-
an liátt' váld Alþingis
til lagasetninga. Á-
kvæði Jretta er sett til
jxess að tryggja það. að
umsögn handhafa
framkvæm davaldsins
liggi jaliran fyrir hjá
a 1 þingismcmniiin, áð-
ur en þeiy algrciða
I Qggj a fai'm á 1 ef n i. —
Virðist Jxetta eðlilegt
og óhjákvæmilegt,
vegna Jress að flest lög-
gjöf hefxu' meiri og
minni fyrirmæli í sér
fólgin fyi'xr fram-
kvæmdarvaldið og á-
litsgerð handhafans
Jrví sjálfsögð.
Þá gera tillögurnar
ráð fyrir því, að for-
seti geti kyatt Alþingi
saman til aukafunda,
þegar brýn nauðsyn
ber til. Nauðsyn á
slíku Júnghaldi getur
oft skapaz,t, pg er Jrá
.ekki í annaö luis að
venda um frunrkvæði
að fundarboðun en til
iorseta.
í'ranik\;emdar\ald-
ið er í .lújndum fpr-
seta, en Aljiingi hef.ir
í raun réttri frum-
kvæði einnig í þeim
efnum.
í fyrsta lagi getur
Aljringi með margvís-
legri lagasetningu átt
(Franih. á bls. 3)