Dagur - 08.01.1982, Síða 4

ÚTGEFANDI: ÚTGÁFUFÉLAG DAGS
SKRIFSTOFUR: STRANDGATA 31, PÓSTHÓLF 58, AKUREYRI
RITSTJÓRNARSlMAR: 24166 OG 24167
SlMI AUGLÝSINGADEILDAR OG AFGREIÐSLU: 24222
RITSTJÓRIOG ÁBYRGÐARM.: HERMANN SVEINBJÖRNSSON
BLAÐAMENN: ÁSKELL ÞÓRISSON OG GYLFI KRISTJÁNSSON
AUGLÝSINGASTJÓRI: FRlMANN FRlMANNSSON
ÚTBREIÐSLUSTJÓRI: JÓHANNES MIKAELSSON
FRAMKVÆMDASTJÓRI: JÓHANN KARL SIGURÐSSON
PRENTUN: DAGSPRENT H.F.
Hvar stæðum
við þá?
Á þessu ári er öld liðin frá því að skipulagt
samvinnustarf hófst hér á landi og sam-
vinnuhreyfingin hóf göngu sína. Það var
með stofnun fyrsta kaupfélagsins í Suður-
Þingeyjarsýslu. Síðan komu kaupfélögin
hvert af öðru og þau stofnuðu með sér Sam-
band íslenskra samvinnufélaga. í dag rekur
samvinnuhreyfingin geysi-
öfluga og umfangsmikla atvinnustarfsemi,
sem dreifð er um allt landið og þær eru ekki
ýkja margar atvinnugreinarnar, sem sam-
vinnuhreyfingin hefur ekki haslað sér völl
á með einhverjum hætti og oftast góðum
árangri.
Svo sem vænta má hefur svo áhrifamikil
félagsmálahreyfing með svo víðtæka
atvinnustarfsemi, sem samvinnuhreyfingin
er, eignast óvildar- og öfundar-
menn, og hefur hún ekki farið varhluta af
hverskyns áróðri og skitkasti í tímans rás.
Sh'kt gerist ávallt með þá sem skara fram úr
á einhvern hátt. Slíku verður að taka eins og
hverju öðru hundsbiti, enda virðist áróður-
inn gegn samvinnuhreyfingunni ekki hafa
skipt neinum sköpum um viðgang hennar
og vöxt.
Þegar reynt er að gera sér grein fyrir því
hver raunveruleg áhrif samvinnustarfsins
hafa verið á þessari öld.sem hun hefur
starfað, liggur ef til vill beinast við að reyna
að átta sig á því hvernig umhorfs væri í
þessu landi, einkum og sér í lagi á lands-
byggðinni, ef samvinnuhreyfingarinnar
hefði ekki notið við.
Samvinnuhreyfingin og kaupfélögin gáfu
landsmönnum gott fordæmi í því að stofna
til innlends rekstrar. Fyrst gerðist þetta á
verslunarsviðinu, í baráttunni við danska
kaupmenn, sem ekki hugsuðu um annað en
eigin hag. Síðar gerðist þetta á öðrum svið-
um atvinnulífsins. Óvíst er að atvinnustarf-
semin í landinu væri að svo stórum hluta í
eigu íslendinga sjálfra í dag, ef ekki hefði
komið til þetta frumkvæði samvinnumanna.
í öðru lagi er forvitnilegt að velta því fyrir
sér, hvernig umhorfs væri í hinum dreifðari
byggðum landsins, ef ekki hefði notið við
þessara fyrirtækja fólksins sjálfs, sem ekki
höfðu það að meginmarkmiði að starfa að-
eins þar sem mestan ágóða var að fá, heldur
að þjóna öllum landsmönnum. Samvinnu-
hreyfingin hefur á þessum eitt hundrað
árum átt hvað stærstan hlut í að halda land-
inu öllu í byggð. Hún hefur með starfsemi
sinni rekið raunhæfa byggðastefnu og svo
er enn í dag.
Mikilvægt er að allir geri sér grein fyrir því,
hve miklu þetta þjóðlega umbótaafl, sem
samvinnuhreyfingin er, hefur áorkað til
hagsbóta fyrir landsmenn alla. Enn er margt
ógert og því mikilvægt að menn flykki sér
um og styrki starf samvinnumanna um allt
land.
Tvö gömul hús
á Akureyri
Á Akureyri er að fínna mörg
gömul hús með mikla sögu. A
umliðnum árum hefur áhugi
manna fyrir að varðveita þessi
hús aukist til muna, enda um að
ræða mikinn menningararf sem
býr í gömlu húsunum. Annars
er rétt að gera skýran greinar-
mun á friðun mannvirkja ann-
ars vegar og varðveislu hins
vegar. Friðun er staðfest af ráð-
herra sem þinglýst kvöð á við-
komandi húseign, en með varð-
veislu er átt við vemdun
mannvirkis, sem byggð væri á
sameiginlegum vilja yfirvalda
og eigenda.
Stjórn húsfriðunarsjóðs hefur,
eins og nafnið gefur til kynna, um-
sjón með slíkum byggingum og
ákveður hverjar sé rétt að leggja
til við yfirvöld að verði varðveitt-
ar eða friðaðar. Fyrir skömmu
ákvað stjórnin einróma að leggja
til við bæjarstjórn að eftirtalin hús
verði friðlýst samkvæmt þjóð-
minjalögum: Eyrarlandsstofa,
Eiðsvallagata 14 (Gamli Lundur),.
Norðurgata 17 (Gamla prent-
smiðjan) og Strandgata 49(Gránu-
hús). Hér á eftir verður lítillega
greint frá tveimur þessara húsa,
sem eru Gránuhúsin og gamla
prentsmiðjan. Einkum er byggt á
greinargerð sem Þórhallur Braga-
son gerði á síðasta ári. Bæjar-
stjórn samþykkti tillögu nefndar-
innar.
Norðurgata 17
Þorsteinn Einarsson, niður-
suðumaður á Oddeyri, mun hafa
byggt húsið nr. 17 við Norður-
götu. Um haustið 1885 er allt hús-
ið risið, eign Þorsteins og Björns
Jónssonar. Sennilega hefur Þor-
steinn hafið bygginguna 1883, en
fljótt hefur Björn gengið í félag
við hann. Steinhús þetta er elsta
steinhús í Eyjafirði ef marka má
Akureyrarblaðið Fróða frá 14.
nóvember 1885, en þar segir:
„Þorsteinn Einarsson blikksmiður
gerði fyrstur manna í Eyjafirði til-
raun til að byggja þar hús úr ís-
lenskum steini og heppnaðist vel,
þó grjót sje hart og illt að vinna”.
Þorsteinn var ættaður frá Brú á
Jökuldal. Hann fékkst mikið við
niðursuðu matvæla og hafði m.a.
um skeið slíka starfsemi í Lundi,
elsta húsinu á Oddeyri. Síðast var
hann kaupmaður í Reykjavík.
Þorsteinn átti suðurhluta hússins
en Björn prentari norðurhlutann.
Var húsið raunar oftast talið tvö
hús, þ.e. Norðurgata 17, suður-
endinn og Norðurgata 17a,
norðurhlutinn. Þorsteinn bjó ekki
lengi í húsinu. Fljótlega eignaðist
Gránufélagið hans hluta, og þeg-
ar það lagði upp laupana 1912,
yfirtóku Hinar sameinuðu ís-
lensku verslanir eignir þess.
Björn Jónsson, prentari og rit-
stjóri, sem oft var nefndur Björn
Jónsson yngri til aðgreiningar frá
Birni Jónssyni Norðurfararit-
stjóra var Eyfirðingur. Hann var
um eitt skeið lögreglumaður á
Akureyri, en lengstum var hann
við blaðaútgáfu og ritstýrði
blöðum. í þeim hluta hússins sem
Björn byggði var frá upphaíi
prentsmiðjusalur og þar voru
m.a, prentuð Akureyrarblöðin
Fróði, Stefnir og Norðri, sem
Björn ritstýrði öllum. Eftir að
(Björn féll frá 1920 eignaðist son-
ur hans Helgi, Norðurgötu 17a.
Hann var prentari eins og faðir
hans og rak áfram prentsmiðju í
húsinu, allt til ársins 1943, þegar
hann féll frá. Þá lagðist prentverk
af í Norðurgötunni.
Þórhallur Bragason segir í
greinargerð sinni, að heimildir
geti um að á árunum 1898 til 1900
hafi barnaskóli fyrir Oddeyringa
verið til húsa í Norðurgötu 17.
Ekki segist Þórhallur hafa fundið
heimildir um hvar í húsinu skólinn
hafi verið.
Strandgata 49
Aðalstöðvar Gránuverslunar-
innar voru á Oddeyri. Árið 1871
keypti félagið Oddeyrina af Þor-
steini Daníelssyni á Skipalóni.
Tvö hús, sem þá höfðu verið reist
á Oddeyri, fylgdu með í kaupun-
um. Annað þeirra var Lundur,
sem nú er gamla smiðjan við Eiðs
vallagötu. Hitt húsið var torfbær
og stóð á líkum stað og nú stendur
hús nr. 31 við Norðurgötu. Það
hús var rifíð skömmu fyrir 1880.
Nú leið að því að þriðja bygg-
ingin risi á Oddeyri, en það var
einmitt verslunarhús Gránufé-
lagsins, þar sem nú er Strandgata
49. í Akureyrarblaðinu Norður-
fara frá 20. desember 1971, segir
frá kaupum Gránufélagsins á
Oddeyrinni. Framkvæmdir við ný
hús töfðust til 1873 og Tryggvi
Gunnarsson, fyrir hönd Gránu-
félagsins, festi þá kaup á húsum,
sem amerískt hvalveiðifirma átti á
Vestdalseyri við Seyðisfjörð.
Voru þetta alls sex hús og hið næst
stærsta var ætlað til flutnings til
Oddeyrar, hin urðu verslunarhús
Gránu á Vestdalseyri. Segir Þór-
hallur að sér virðist þetta hús vera
vestasti og elsti hlutinn af húsun-
um sem nú standa við Strandgötu
49. Hvenær þetta hús var upphaf-
lega reist á Vestdalseyri liggur
ekki með öllu fyrir, en talið er að
það geti ekki verið eldra en frá því
um 1850.
Þegar Gránufélagið leið undir
lok 1912 komust eignir þess í
hendur Hinna sameinuðu ís-
lensku verslana. Síðar eignaðist
Ragnar Ólafsson kaupmaður hús-
in og 1939 selur dánarbú Ragnars
vélsmiðunum Gunnlaugi S. Jóns-
syni og Jóni Þorsteinssyni. Árið
1942 var svo Vélsmiðjan Oddi
stofnuð og hefur starfsemi þess
fyrirtækis staðið óslitið síðan í
gömlu Gránufélagshúsunum við
Strandgötu.
Noröurgata 17
Strandgata 49
4 DAGUR - 8. janúar 1982