Dagur - 16.04.1982, Blaðsíða 4

Dagur - 16.04.1982, Blaðsíða 4
ÚTGEFANDI: ÚTGÁFUFÉLAG DAGS SKRIFSTOFUR: STRANDGATA 31, PÓSTHÓLF 58, AKUREYRI RITSTJÓRNARSlMAR: 24166 OG 24167 SlMI AUGLÝSINGADEILDAR OG AFGREIÐSLU: 24222 RITSTJÓRI OG ÁBYRGÐARM.: HERMANN SVEINBJÖRNSSON BLAÐAMENN: ÁSKELL ÞÓRISSON OG GYLFI KRISTJÁNSSON AUGLÝSINGASTJÓRI: FRlMANN FRlMANNSSON ÚTBREIÐSLUSTJÓRI: JÓHANNES MIKAELSSON FRAMKVÆMDASTJÓRI: JÓHANN KARL SIGURÐSSON PRENTUN: DAGSPRENT H.F. Skýrsla Þjóðhagsstofnunar Samkvæmt nýrri þjóðhagsspá Þjóðhagsstofn- unar verður að grípa til frekari aðgerða í efna- hagsmálum, ef markmið ríkisstjórnarinnar um 30% verðbólgu í lok þessa árs og 35% frá upp- hafi til loka ársins eiga að nást. Þetta er í góðu samræmi við það sem fram kom á aðalfundi miðstjórnar Framsóknarflokksins nýlega, en þar sagði í ályktun um efnahagsmál: „Fundur- inn telur mikilvægt að ríkisstjórnin hefur orðið einhuga um það markmið að verðbólðgan á ár- inu 1982 verði ekki yfir 35 af hundraði og verð- bólguhraðinn í lok ársins 30 af hundraði. Fundurinn vekur hins vegar athygli á því að til þess að því markmiði verði náð eru niðurtaln- ingarskref síðari hluta ársins óhjákvæmileg. Fundurinn treystir því að til slíkra aðgerða verði gripið og við þessi markmið staðið. “ í spá Þjóðhagsstofnunar er gert ráð fyrir því að hækkun vísitölu framfærslukostnaðar frá upp- hafi til loka ársins verði um eða yfir 40% og verðbólguhraðinn í lok ársins eitthvað svip- aður. En það er margt fleira athyglisvert í skýrslu Þjóðhagsstofnunar og miðað við það sem þar kemur fram hefur mjög vel tekist til í stjórn efnahagsmálanna hér á landi. Efnahags- kreppa ríkir nú í heiminum og við höfum ekki farið varhluta af henni. Þó tókst á síðasta ári að halda uppi fullri atvinnu á sama tíma og 25 milljónir manna voru atvinnulausir í ríkjum OECD, eða að jafnaði 7% mannafla. Þá má gjarnan hafa það í huga, að kaupmáttur ráð- stöfunartekna óx hér á landi á síðasta ári, þrátt fyrir niðurtalningaraðgerðir, eða öllu heldur vegna niðurtalningar verðbólgunnar. Á síðasta ári jókst einnig einkaneysla hér á landi og þurfti raunar ekki skýrslu Þjóðhags- stofnunar til að sjá að svo hafi verið. Þeir erfiðleikar í efnahags- og atvinnumál- um sem alvarlegastir eru og verstir viðureign- ar eru annars vegar hrun loðnustofnsins og hins vegar áframhaldandi slæm viðskiptakjör, sem bötnuðu þó örlítið á síðasta ári. Þrátt fyrir góðan vilja til að kenna ríksstjórninni um allt sem miður fer, getur stjórnarandstaðan ekki með góðu móti sakað hana um slæm við- skiptakjör, né heldur hrun loðnustofnsins. Hins vegar leiða forsendur um útflutnings- framleiðslu, viðskiptakjör og þjóðarútgjöld til þeirrar niðurstöðu, að þjóðártekjur dragist saman um sem svarar 2% á mann á þessu ári. Afleiðing hinnar alþjóðlegu kreppu er sú, að við getum ekki unnið sem skyldi gegn mein- semdum í efnahagskerfi okkar, sem er fyrst og fremst verðbólgan. Við verðum því að gera allt hvað getur til að halda í horfinu og jafnvel að reyna að ná árangri í niðurtalningunni. Sam- dráttur í loðmrafla getur haft veruleg áhrif á atvinnuástand, en leggja verður megin- áherslu á að forða landsmönnum frá atvinnu- leysi. Guðmundur Heiðar Frímannsson: Sókrates Það kannast flestir við nafnið Sókrates, en fæstir vita frekari deili á manninum. Og þótt fáein- ir viti það, þá eru enn færri, sem vita eithvað um, hvað hann gerði. Sókrates var nefnilega heimspekingur, og þeir eru ekki margir, sem kunna að greina frá því, hvað heimspeki er. Raunar er því svo farið, að sumir þeir, sem vilja kalla sig heimspek- inga, þykjast ekki kunna svar við þessari spurningu. En það er ástæða til að huga ögn að því, hver Sókrates var og hvað hann gerði, þó ekki væri nema vegna þess, að nú nýlega sýndi Leik- félag MA leikrit eftir Aristófan- es, Skýin, sem gerir mjög misk- unnarlaust grín að Sókratesi og hermir upp á hann skoðanir sem hann aldrei hafði. Sókrates á eiginlega heimtingu á, að ein- hver hafi fyrir því að andmæla Aristófanesi, sem hefur verið mikill kjaftaskúmur á sinni tíð, og voru það fleiri en Sókrates, sem ekki fóru varhluta af því. Sókrates var fyrsti píslarvott- ur frjálsrar hugsunar, sem við' þekkjum. Hann var dæmdur til dauða af fimm hundruð manna ráði í Aþenuborg 399 fyrir Krists burð. Akæran, sem dómurinn taldi rétta, byggðist á tvennu. Annars vegar að hann spillti æskulýð Aþenuborgar. Hins vegar að hann tryði ekki á „guði borgarinnar, heldur á nýjar and- legar verur,“ eins og hann segir sjálfur í málsvörn sinni, en hún er þýdd í bókinni Síðustu dagar Sókratesar. Sókrates er píslar- vottur, vegna þess að menn telja sig vita það, að „hann var dæmdur saklaus og að til ákær- unnar hafi legið aðrar hvatir en þær, að ákærendurnir hafi verið sannfærðir um sekt Sókratesar. Það er ástæða til að hugleiða, hvers vegna við teljum okkur geta verið viss í þeirri sök, að dauði Sókratesar hafi verið písl- arvætti. Heimildirnar, sem við höfum um hann, eru nokkrar, og þeim ber öllum saman um einn hlut: að Sókrates hafi verið dæmdur saklaus. Þó ber að geta þess, að við tökum meira mark á verkum eins manns um Sókrates en nokkurs annars, verkum Platóns. Og það fer ekki fram hjá neinum, sem les þau, að Sókrates var hafður fyrir rangri sök. En nú eru Skýin líka ein heimild um Sókrates, og sé hún rétt, þá verður ekki annað sagt, en ákæran á Sókrates eigi við nokkur rök að styðjast. Því skyldi ekki taka jafn mikið mark á því verki eins og þeim, sem Platón samdi? Fyrir utan saman- burð við aðrar heimildir, þá vega þau rök þyngst, að verk Platóns leiða í ljós hugsuð- inn Sókrates, þau ein gera það skiljanlegt, hvers vegna ungir menn í Aþenuborg hneigðust til að fylgja Sókratesi og nema orð hans og hugsanir. Það ber líka að hafa það hugfast, að Skýin eru skopmynd, sem á þó við nokkur rök að styðjast. Það, sem Aristófanes hæðist að , eru rökþrætur Sókratesar og við- leitni lærisveinanna til að apa eftir honum leikinn, þrætubók- arlistina. En þótt skopmyndin sé vel heppnuð, þá heimilar hún ekki, að menn dragi þá ályktun, að hún sé rétt mynd af Sókratesi. En hvað hafði Sókrates fyrir stafni? Hvað gerði hann? Konu hans Xanþippu, þótti hann ekki gera mikið, enda lagði Sókrates það ekki í vana sinn að afla sér lífsviðurværis og átti þó þrjá sonu með Xanþippu. Það hefur ekki blíðkað hana. Hún var mikill skapofsi, en ekki er að sjá, að það hafi breytt neinu fyrir mann hennar. Hann þræddi torg og götur Aþenuborgar og rök- ræddi við menn á förnum vegi um hvaðeina, sem þeim datt í hug. Það var eitt einkenni þess- ara samræðna, að Sókrates spurði menn í þaula og rak þá flesta í vörðumar. En af ein- hverjum ástæðum hefur það reynst mönnum erfitt að kannast við vanþekkingu sína, jafnvel verið álitshnekkir að kunna ekki svör við öllum spurningum. Þetta á sérstaklega við um þá, sem hafa valist til að leiða al- menning, stjórnmálamenn. Þó mætti ætla, að það ætti að vera hverjum og einum nánast sjálfsagt mál að játa vanþekk- ingu sína og fáfræði. En kannski hefur það verið jafnríkt í Aþenu- búum og okkur, sem nú lifum, að kunni menn svör við sumum spurningum, þá hljóti þeir að kunna svör við þeim öllum. Með þeim vexti og viðgangi í vísind- um tækni og velferð af öllu tagi og þeirri sjálfsblekkingu, sem fylgt hefur framförunum, að all- ur vandi leystist í fyllingu tímans, vegna þess að þá hefðu menn til þess nægilega þekk- ingu, þá hafa þau sannindi horf- ið í skuggann, að mannfólkið, þvf eru takmörk sett. Eitt sann- indamerkið um þessa sjálfs- blekkingu er sú trú, sem mann- fólkið hefur tekið á sérfræðinga, sem eigi að geta leyst flestan vanda, hvort sem þessir sérfræð- ingar heita læknar, hagfræðing- ar, næringafræðingar eða eitt- hvað annað. Ein raunveruleg ástæða til kærunnar á hendur Sókratesi var einmitt sú, að ýms- ir Aþenubúar töldu það virðingu sinni ekki samboðið að láta Sókrates reka sig á gat. Þeir töldu sig vita meira en þeir í raunini gerðu. En Sókrates gerði meira en að reka menn á stampinn. Það var í rauninni einungis fyrsta skrefið á leiðinni til visku. Það má orða það svo, að heimspeki Sókrates- ar hafi verið þrotlaus leit að skil- greiningum á hugtökum. Þau hugtök, sem voru honum sér- staklega hugleikin, voru hugtök um siðferðilega breytni, hugtök á borð við gott og illt, rétt og rangt, dyggðir og lesti. Ein helsta uppgötvun Sókratesar var, að til að fá réttnefnda skil- greiningu á hugtökum, þá nægði ekki að nefna dæmi um þau. Það má nefna ýmis dæmi um góða breytni: hjálpsemi, skyldu- rækni. Ef við viljum einungis láta okkur nægja upptalningu af þessu tagi, þá er eðlilegt, að spurt sé: af hverju er þetta góð breytni fremur en slæm? Og til að geta svarað því, þurfum við að vita, hvað er góð breytni, við þurfum skilgreiningu á orðinu góð breytni. Það er erfiðari þraut að finna hana en svo, að rekja megi í blaðagrein, sé hún yfirleitt til. Sókrates var aldrei viss um að hann hefði fundið hana. Hins vegar má ætla, að Platón, frægasti nemandi Sókra- tesar, hafi talið sig finna slíka lausn á skilgreiningar- vandanum, en það er önnur saga. Það var enn siður Aþenubúa til forna að iðka þann leik, er nefnist þrætubókarlist eða dia- lektike. Þetta var eins konar spurningaleikur. Annar hélt fram kennisetningu, hinn spurði og átti innan ákveðinna tíma- marka að koma honum í mót- sögn við sjáfan sig eða fá hann til að fallast á staðhæfingu, sem var augljóslega fáránleg. Ef það tókst ekki, taldist sá hafa sigrað, sem hélt kennisetningunni fram. Sókrartes fágaði þennan leik og beitti honum óspart í rök- ræðum, en markmið hans vax hins vegar ekki að sigra þann, sem hann spurði, heldur að komast að einhverjum sannind- um. En drýgst varð þessi aðferð til að afsanna kenningar, sýna fram á að þær væru rangar. Þessi afleiðing aðferðarinnar var ein ástæðan til þess, sem Sókrates sagði um sjálfan sig: að það eina, sem hann viti, sé að hann viti ekki neitt. Þessi aðferð hentaði ágætlega til að leita að skilgrein- ingum. En hún var ekki einvörð- ungu tæki til að uppgötva sann- indi á borð við skilgreiningarn- ar, heldur var hún ágætis tæki til uppeldis og kennslu. Ég hygg, að slík kennsla hafi verið mun fjörugri en sú, er nú tíðkast. Það á við enn í dag að líta má á drjúgan hluta þess, sem kallast heimspeki, sem leit að skilgrein- ingum hugtaka. En það er ekki allt. Heimspekingar leita líka að rökum, sem hníga til kennisetn- inga, og slíkar setningar verða ekki sannar af því einu, að þeir trúi þeim, sem hafa vit á efninu. Reykingar verða ekki skaðlegar af því, að læknar trúi, að þær séu skaðlegar. Heimspekingum eru sérstaklega kær rök á því sviði mannlífsins, sem snýst um verð- mæti, þar sem niðurstöður velta á því, hvað er æskilegt og hvað óæskilegt. í þeirri leit dugar ekki málþóf af því tagi, sem Aristió- fanes lét Sókrates beita í Skýun- um, einungis rök ejns og þau, sem Sókrates rakti í samræðum Platóns. Guðmundur Heiðar Frímannsson 4- DAGUR -16. apríl 1982

x

Dagur

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Dagur
https://timarit.is/publication/256

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.