Dagur - 22.08.1983, Blaðsíða 9

Ingvar Gíslason fyrrverandi menntamálaráðherra:
ValdemarV. Snævarr
skólastjóri
100 ára minning
22. ágúst 1983 eru 100 ár liðin frá
fæðingu Valdemars V. Snævars
skólastjóra og sálmaskálds. Af
því tilefni er viðeigandi að minn-
ast hans og verka hans nokkrum
orðum, því að hann var um margt
sérstæður maður og þarfur sinni
samtíð. Eftir hann liggja allmarg-
ir sálmar og andleg ljóð. Hafa
sálmar hans ýmsir verið í sálma-
bók þjóðkirkjunnar nú um ára-
tugi. Fyrir framlag sitt til sálma-
bókarinnar er hann vafalaust
kunnastur meðal þjóðarinnar, og
líklega mun það halda nafni hans
lengst á lofti. Fer vel á því og
sannast þar hið fornkveðna, að
listin er löng þótt lífið sé stutt.
Því miður hef ég ekki tök á að
fjalla sérstaklega um sálmakveð-
skap Valdemars, enda varla á
mínu færi að gera slíku efni skil.
En vel finnst mér, sem leikmanni,
sálmar hans sóma sér bæði að orð-
færi og efni meðal verka annarra
sálmaSKálda, sem finna má í
sálmabókinni. Vona ég að tíska
eða trúfræði verði ekki til þess að
turna þeim smekk sem því réði að
sálma Valdemars er að finna í
sálmabók þjóðkirkjunnar. Þar
eiga þeir heima, enda ætlaðir til
söngs. Og sálmar eru ekki annað
en trúarlegir söngtextar. í því er
gildi þeirra fólgið.
Samtíð sinni var Valdemar
Snævarr þó ekki sálmaskáld ein-
vörðungu. Við, sem munum hann
í starfi og fullu lífsfjöri, minnumst
hans fyrst og fremst sem skóla-
stjóra og æskulýðsleiðtoga. Þegar
að loknu gagnfræðaprófi tók hann
að segja til börnum í heimasveit
sinni, Svalbarðsströnd, en fasta
skólakennslu hóf hann tvítugur
að aldri á Húsavík, sem þá var lít-
ið þorp (rétt eftir aldamótin), og
var þar skólastjóri í 11 ár til vors
1914. Þá gerðist hann skólastjóri
barnaskólans á Nesi í Norðfirði,
þar sem nú heitir Neskaupstaður.
Þar starfaði hann nærri 30 ár, en
lét af störfum 60 ára gamall árið
1943. Aðalævistarf sitt vann hann
því á Norðfirði. Hann sá staðinn
vaxa og tók þátt í að móta þennan
vöxt að sínu leyti og þann mikla
viðgang sem varð á þessum ára-
tugum, sem hann átti þar heima.
Hann var forystumaður í skóla-,
uppeldis- og æskulýðsmálum og
fór það svo vel úr hendi, að ég hef
aldrei heyrt annað en hrós um
skólastjórn hans og menningar-
áhrif. Sjálfur var ég nemandi og
skólaþegn Valdemars Snævars
alla mína barnaskólatíð 1934-
1940. Móðir mín var einnig nem-
andi Valdemars, enda var hann
kennari a.m.k. tveggja kynslóða
Norðfirðinga. Þeir elstu, sem á lífi
eru, gerast nú gamlir, en miðaldra
Norðfirðingar minnast hans einn-
ig og er skylt að halda minningu
hans á lofti. Valdemar átti marga
góða samstarfsmenn við skólann,
sem vissulega mótuðu með hon-
um skóla- og æskulýðsstarfið á
Norðfirði á fyrstu áratugum þess-
arar aldar. Mér er þar efst í huga
Sigdór V. Brekkan, bæði af því að
hann starfaði lengst að kennslu
flestra manna og lagði sig mjög
fram um æskulýðsstörf, líkt og
Valdemar, bæði í skólanum og í
barnastúkunni Vorperlu nr. 64.
Án þessara fórnfúsu manna - og
fleiri - hefði félags- og menningar-
líf á Norðfirði verið ærið miklu
fábreyttara og fátæklegra.
Valdemar Valvesson Snævarr
var þingeyskur og eyfirskur að
ætterni, fæddur á Þórisstöðum á
Svalbarðsströnd 22. ágúst 1883.
Móðir hans hét Rósa Guðrún
Sigurðardóttir frá Mógili (f. 1857,
d. 1909), en faðir hans, maður
Rósu, var Valves Finnbogason,
(f. 1848), bóndi á Þórisstöðum,
alkunnur hákarlaskipstjóri og
dugnaðarmaður í miklu áliti.
Hann fórst í hákarlalegu með
skipi sínu, Nýja-Úlfi, og allri
áhöfn vorið 1884, þegar Valde-
mar var á fyrsta ári. Hann hafði
því aldrei af föður sínum að segja,
en ólst upp á ýmsum stöðum á
Svalbarðsströnd með móður sinni
sem mun hafa selt jörð og bú, þeg-
ar maður hennar drukknaði.
16 ára gamall sest Valdemar í
Gagnfræðaskólann á Möðruvöll-
um og tók þar gagnfræðapróf vor-
ið 1901. Það var hans eina form-
lega skólamenntun. Hugur hans
stóð þó áreiðanlega til lengra
skólanáms, enda voru námshæfi-
leikar hans miklir, eins og sjá má
af því að hann lauk gagnfræða-
prófinu með sérstöku lofi, hlaut
ágætiseinkunn 60 stig, sem fáir
léku eftir. Tveimur árum síðar
gerðist hann kennari á Húsavík,
eins og áður segir, og ævistarfi
hans þar með mörkuð sú braut,
sem hélst alla tíð, lengst á Norð-
firði.
Valdemar kvæntist árið 1905
Stefaníu Erlendsdóttur frá Orms-
stöðum í Norðfirði. Þau tóku
síðar upp ættarnafnið Snævarr og
halda niðjar þeirra því nafni. Af
börnum þeirra komust 4 til full-
orðinsára, Arni Snævarr verk-
fræðingur, síðar ráðuneytisstjóri
í iðnaðarráðuneytinu, nú látinn,
Laufey, kona Stefáns bónda
Péturssonar í Bót í Hróarstungu,
Stefán Snævarr, prófastur á Dal-
vík og Ármann Snævarr, áður
prófessor í lögum, nú hæstaréttar-
dómari. Þá ólu þau upp sem eigin
dóttir væri Guðrúnu ljósmyndara
Guðmundsdóttur, konu Jóns
Jónssonar jarðfræðings í Reykja-
vík. Ekki fór milli mála að Valde-
mar Snævarr átti konu- og barna-
láni að fagna, og mun þó hafa
misst börn á ungum aldri eins og
títt var áður, jafnvel fram eftir
þessari öld þótt nú sé það breytt
góðu heilli vegna framfara í
heilsugæslu og læknisfræði.
Mér er heimili þeirra Stefaníu í
„nýja“ barnaskólanum á Norð-
firði býsna eftirminnilegt. Þá var
að vísu farið að fækka í heimilinu,
þegar ég man eftir, enda ríkti þar
ró og regla, ekki asi á neinum.
Viðmót heimilisfólksins var ljúf-
mannlegt við þá sem að garði bar,
en þó er mér kannski eftirminni-
legra hvernig þetta fólk talaði
hvert til annars og umgekkst hvað
annað. Allt var það á lágum
nótum, en heyrðist skýrt og fannst
ekki síður. „Nýi“ barnaskólinn
var reistur 1931, veglegt skólahús
á þeirri tíð. Valdemar skólastjóri
lét sér annt um það hús og fann
mjög til ábyrgðar af vörslu þess.
Hann tók nærri sér að þurfa að
gefa húsið eftir til samkomuhalds,
einkum dansleikja, sem stundum
voru haldnir í leikfimisalnum,
enda gátu þessar samkomur orðið
sukksamar og reyndust það
margar. Og auðvitað var allt hús-
ið undirlagt á þessum böllum.
Sérstaklega er í minnum hafð-
ur dansleikur 1. des. 1934, þegar
löggæslumaður úr Reykjavík,
sendur af dómsmálastjórninni til
þess að kenna Austfirðingum lög-
hlýðni, skaut af skammbyssu á
nokkra norðfirska stráka, sem
voru með ólæti, reyndar aðför að
þessum aðsenda löggæslumanni,
sem þeim (strákunum) þótti gera
sig óþarflega digran og vera of af-
skiptasamur af litlu tilefni að
þeirra dómi. Löggæslumaðurinn
úr Reykjavík þótti vaxa lítið af
störfum sínum á Norðfirði þessa
minnisstæðu nótt, en norðfirsku
piltarnir urðu sér heldur ekki til
mikils sóma, enda dæmdir fyrir
framferði sitt. En það sem heita
má fáránlegt í þessu máli er að
þessar óspektir og byssuskot
skyldu þurfa að gerast undir þaki
hjá svo friðsömu og siðmenntuðu
fólki eins og Valdemar Snævarr
og Stefaníu Erlendsdóttur. Rétt
er að taka fram að Norðfirðingar
á fjórða áratugnum voru dag-
farsprúðir menn og fóru ekki með
ófriði nema einn og einn maður í
skammvinnu ölæði. En það gat
nægt til að raska ró og allsherjar-
friði meðan á því stóð og skilja
eftir sig orðspor, sem ekki máðist
út nema á löngum tíma.
Valdemar Snævarr vann mikið
fyrir börnin á Norðfirði, ekki ein-
ungis sem kennari í opinberu
starfi, heldur sem sjálfboðaliði í
félagsmálum og áhugamaður um
kirkjulega starfsemi. Þá er ekki
minnst um það vert hversu hugul-
samur og hvetjandi hann var við
unglinga, sem hann taldi búa yfir
nokkrum hæfileikum, t.d. til
náms, bæði langskólanáms og
starfsnáms ýmiss konar. Veit ég
að margir eiga honum þar gott
upp að inna. Hann var kennari og
skólamaður af lífi og sál,var sann-
færður um gildi menntunar, ekki
síst skólamenntunar, og var þar
að ýmsu leyti á undan sínum tíma.
Ég mæli áreiðanlega fyrir hönd
margra nemenda hans, þegar ég
minnist verka hans með þakklæti.
Valdemar og Stefanía fluttust
frá Norðfirði sumarið 1943. Hann
mun þá hafa öðlast eftirlaunarétt
eftir 40 ára kennslu og skóla-
stjórn. Sr. Stefán, sonur þeirra,
var þá orðinn prestur á Völlum í
Svarfaðardal. Þar settust þau
hjón að ásamt Árnínu Erlends-
dóttur, systur frú Stefaníu, sem
lengi hafði verið í heimili hjá
þeim. Valdemar var að vissu
marki kominn heim í átthaga
sína, eyfirskar byggðir, eftir 40
ára útivist. Var hann vel að því
kominn. Hann átti heimili hjá sr.
Stefáni og konu hans, frú Jónu
Gunnlaugsdóttur, til dauðadags
18. júlí 1961 og hvílir í Dalvíkur-
kirkjugarði. Kona hans lifði mann
sinn en andaðist 11. des. 1970.
Þau Valdemar voru jafnaldra,
hún var fædd 6. nóv. 1883.
Ekki hef ég haft tök á því að
leita allt uppi, sem Valdemar
Valdemar Snævarr. Stefanía Snævarr.
Ingvar Gíslason.
Snævarr lét eftir sig í rituðu máli.
Mér er sagt að von sé á safni verka
hans í bók á þessu ári, og verður
þá vafalaust gerð grein fyrir rit-
störfum hans og skáldskap. Ljóst
er að Valdemar er eitt helsta
sálmaskáld sinnar samtíðar og
höfundur andlegra ljóða. En ég
minnist þess að önnur ljóðmæli
eftir hann voru fólki kunn, þegar
ég var að alast upp fyrir austan.
Heyrði ég móður mína fara með
skemmtilegar vísur, m.a. barna-
gælur og söngljóð eftir Valdemar,
og það kom fyrir að við börnin í
skólanum vorum látin syngja lög
við texta eftir skólastjórann.
Tvær kennslubækur samdi Valde-
mar, sem ég lærði og mínir jafn-
aldrar.
Annars vegar eðlisfræðibók, sem
reyndar kom út 1914 og svarar að
sjálfsögðu ekki kröfum tímans
eins og nú er komið eðlisfræði-
þekkingu mannkynsins, og
kirkjusaga, sem kom út 1934,
ágæt bók, sem stendur vel fyrir
sínu og lesa má sér til fróðleiks
enn í dag. Þá samdi Valdemar á
efri árum hver til fermingar-
undirbúnings. Honum var um-
hugað um kirkjulegt starf og
þjóðlega kristna menningu. Það
var að hans dómi sú andlega kjöl-
festa, sem íslendingar hljóta að
rækja og setja traust sitt á. Þetta
er ofur einföld kenning, hvorki
ný né nýstárleg, heldur gömul
sannindi, boðuð kynslóð eftir
kynslóð af hljóðlátum mönnum,
sem trúa á föst gildi menningar-
verðmæta og samhengi sögunnar,
en ekki menningarbyltingar, sem
eiga að rjúfa tengslin við liðna tíð
eins og þegar sigraður her grípur
til þess ráðs í örvilnan sinni að
brjóta allar brýr að baki sér.
Kjarninn í lífsskoðun Valde-
mars Snævars er í fullu gildi, ekki
síst virðingin fyrir þjóðlegum
menningararfi, sem svo mjög
tengist kirkjusögu og kristnum
sið. Nemendum sínum kenndi
hann að ávaxta þennan arf.
Það traust sem hann bar til
skóla og skólanáms hefur sýnt sig
að vera verðskuldað. Skipulegt
nám undir handleiðslu menntaðra
kennara hefur yfirleitt sannað
gildi sitt hér á landi sem annars
staðar. Sjálfsnám kemur tæpast að
sama gagni sem formlegt skóla-
nám, enda varla við að búast,
nema í sérstökum tilfellum. Þar
með er ekki sagt að skólakerfið
sé gallalaust. Það er allt annað
mál.
Mér er ljúft að minnast míns
gamla kennara og skólastjóra
Valdemars Snævars. Hann stóð
vel í stöðu sinni og vildi nemend-
um ævinlega hið besta.
Ingvar Gíslason.
22. ágúst 1983 - DAGUR - 9