Dagur - 18.01.1985, Síða 9

8 - DAGUR - 18. janúar 1985
18. janúar 1985 - DAGUR - 9
„Ég held að bœndur
verði alvarlega að fara
að skoða sinn gang, því
ég er viss um að núver-
andi framleiðslu- og
sölukerfi í landbúnað-
inum gengur ekki til
lengdar. Það er komið
í hnút og á þann hnút
verður höggvið einn
góðan veðurdag af lög-
gjafarsamkundu okkar
Islendinga. Og efbœnd-
ur hafa þá ekki áttað
sig á breyttum viðhorf-
um, já, ansi er ég þá
hrœddur um að höggið
geti orðiðþeim þungt.“
Ég er kominn í heimsókn fram í
Arnarfell í Saurbæjarhreppi, til
þeirra Jóns Eiríkssonar og Jóhönnu
Friðfinnsdóttur, og það var Jón sem
hafði orðið í innganginum. Hann er
fæddur og uppalinn í Arnarfelli,
sonur Eiríks Björnssonar, fyrrum
bónda þar, og Klöru Jónsdóttur, sem
er frá Arnarstöðum, næsta bæ við
Arnarfell. Þetta er náttúrlega frekar
flókin saga, eins og flest ættartengsl
á íslandi, og þó. Langafi Jóns í móð-
urætt, Sigfús Jónsson, bjó á Arnar-
stöðum og þá var Arnarfell ekki til.
Síðar var jörðinni skipt milli Jóns
Vigfússonar og Frímanns Karlesson-
ar, sem nefndi nýbýli sitt Arnarfell.
Þá flutti til Eyjafjarðar frá Horni í
Skorradal Björn nokkur Eiríksson,
bróðir Elísabetar Eiríksdóttur og
þeirra Sveðjustaðasystkina, sem
bjuggu á Akureyri; Élísabet senni-
lega kunnust fyrir barnakennslu, en
þau systkini þóttu róttæk og skeiegg
í baráttunni fyrir brautargengi sósíal-
ismans. Björn keypti Dvergsstaði í
Hrafnagilshreppi, en skipti síðan á
þeirri jörð og Arnarfelli við Frímann
Karlesson. En Björn var ekki lengi í
Arnarfelli, hann bjó þar einungis í
fjögur ár, en keypti þá Hlíðarenda
við Akureyri. Én þessi fjögur ár
dugðu Eiríki syni hans til að ná ást-
um heimasætunnar á Arnarstöðum,
svo hann varð eftir og hóf búskap á
Arnarfelli. Hann var löngum valinn
til trúnaðarstarfa fyrir sveit sína, var
m.a. oddviti um árabil, en er nú flutt-
ur til Akureyrar.
0 Þótti snemma
erfiður
„Við erum sex systkinin, 5 strákar og
1 stelpa, og fjögur okkar eru fædd
hér heima á Arnarfelli, því þá var
ljósmóðir hér í sveitinni og það tíðk-
aðist ekki að fara á sjúkrahús til að
fæða börn. Sigrún Hjálmarsdóttir í
Villingadal tók á móti tveim eldri
systkinum mínum, en hún var í árs-
leyfi þegar ég fæddist. Þá var leitað
til Rósu Jónsdóttur í Hvassafelli, en
hún hafði verið hér ljósmóðir í ára-
tugi á undan Sigrúnu. Þetta var 1.
júlí 1949, en þá hefur ekki árað eins
vel og núna, að minnsta kosti hefur
vorað seint, því ár voru í foráttuvexti
og illfærar þegar þetta var. En um
síðir tókst að koma ljósmóðurinni
heim í Arnarfell, en það gekk í
dæmalausu basli að koma mér í
heiminn. Á endanum varð að ná í
lækni til Akureyrar, ég man nú ekki
lengur hver það var - hef líklega
gleymt að spyrja hann að nafni! - en
hann gat bjargað málum. En ekki
mátti það seinna vera, því mömmu
hafði nær blætt út. Síðan hafa for-
eldrar mínir gjarnan haft á orði, að
ég hafi snemma verið erfiður! Systk-
ini mín komu í heiminn hávaðalaust,
en fæst okkar hafa ílenst í sveitinni.
Það er aðeins ég og svo Örnólfur
bróðir minn, sem býr í Hólakoti, en
þá jörð hafði pabbi keypt og nytjað
með Arnarfelli, enda er Árnarfell lít-
il jörð, aðeins um 30 ha.“
- Ætlaðir þú þér alla tíð að verða
bóndi?
„Nei, ekkert frekar, þetta æxlaðist
nú bara svona,“ svarar Jón. „Ég er
þriðji í röð minna systkina og þau tvö
sem eldri eru fóru snemma að heim-
an, þannig að það kom af sjálfu sér
að ég gekk í fjósverkin. Það var sko
ekki af neinni hugsjón!
Þegar ég var að mannast var það
fátítt að bændasýnir hér um slóðir
tækju við búum feðra sinna, en eftir
1970 batnaði afkoma bænda og dæm-
ið fór að snúast við. En ég ákvað að
hleypa heimdraganum og brá mér til
Noregs með Braga nágranna mínum
á Æsustöðum. Þar ætluðum við okk-
ur að kynnast því hvernig bændur
hefðu það. Við höfðum samband við
ráðningarskrifstofu og þegar við kom-
um út vorum við ráðnir á stundinni
sinn á hvort búið. Fyrir tilviljun lenti
ég á hænsnabúi og þar kviknaði fyrst
sú hugmynd í hugskoti mínu að fara
út í hænsnarækt.
Þegar ég kom heim aftur fór ég nú
að hugsa minn gang; hvað ég ætti nú
að verða, eins og sagt er. Þá ákvað ég
að fara í Bændaskólann á Hólum
frekar en að gera ekki neitt. Og ég
gat samið um það við skólastjórann,
að taka tveggja ára námsefni fyrir á
einum vetri, því ég nennti ómögu-
lega að hangsa þar í tvo vetur. Það
var ekki óalgengt að þetta væri gert,
en til þess að slíkt fengist þurftu
menn helst að hafa stúdentspróf. En
ég hafði ekki annað en mína barna-
skólakunnáttu, en ég held að ég hafi
flotið inn fyrir Noregsdvölina. Þeir
sem hespuðu skólann af á einum
vetri voru náttúrlega kallaðir vetr-
ungar og þeir áttu að mæta til skóla
hálfum mánuði fyrr en aðrir. En ég
vissi ekkert af því og varð því af þess-
ari aukakennslu. En það kom ekki
að sök. Ég bætti mér það upp og náði
ágætu prófi um vorið. Þetta var því
strangur vetur, ekki síst vegna þess
að ég náði mér í konu samhliða nám-
inu. Gallinn var bara sá, að hún var
á Akureyri. En ég lét það nú ekki á
mig fá og braust iðulega þangað í
ófærð og snarvitlausum veðrum.
Konan hét Þórgunnur Lárusdóttir,
mikill kvenkostur, en krabbameinið
tók hana frá mér fyrir rúmum fjórum
árum.“
0 Teningunum
kastað
- Eftir veruna á Hólum, var þá
framtíðin ráðin?
„Nei, þá var ég enn ráðvilltur. Mér
datt í hug að fara í iðnnám, en það
varð ekkert úr því. Þá var pabbi
löngu orðinn þreyttur á kúabú-
skapnum, enda var hann í tímafrek-
um sveitarstjórnarstörfum samhliða
búskapnum. Það varð svo úr að ég
tók við kúabúinu, en hann hélt áfram
með fjárbúið.
Ég byrjaði með helvítis látum,
enda ungur og taldi mér alla vegi
færa. Ég var líka metnaðarfullur og
mátulega vitlaus til að setja mér það
markmið, að verða stærsti mjólkur-
framleiðandinn í hreppnum. Mér
tókst það og varð náttúrlega voða-
lega montinn með það afrek! En það
varð mér dýrt. Ég þurfti að vera að
ungann úr sólarhringnum, enda var
ég fljótt kominn með 80 hausa í fjós,
þar af um 50 mjólkandi kýr. Þó voru
básarnir í fjósinu ekki nema 32. Ég
þurfti því að færa kýmar margsinnis
á milli bása þegar mjólkað var og svo
þurfti að heyja heil lifandi ósköp til
að fæða alla þessa munna. Þar að
auki byggði ég stórt íbúðarhús á
þessum árum. Þetta var meira en
hryggurinn á mér þoldi. Ég var orð-
inn bakveikur og loks var svo komið
að ég gat ekki einu sinni mjólkað
kýrnar. Vonandi verður þessi reynsla
mín einhverjum til varnaðar. Á sama
tíma var Þórgunnur farin að kenna
krabbameinsins og við þurftum oft
að vera langdvölum frá búinu.
Niðurstaðan varð sú að ég fargaði
kúnum.
Það hafði líka áhrif á mig, að þá
var sífellt verið að hamra á offram-
leiðslu í landbúnaði, ekki síst í
mjólkurframleiðslu. Ég vissi að vísu
að ég gat alltaf selt mjólkina, hún
yrði alltaf sótt til mín á meðan ríkj-
andi framleiðslu- og sölufyrirkomu-
lag gengur. Þetta gengur með niður-
greiðslum og útflutningsbótum, en
mér fannst ég vera eins og þurfa-
lingur að framleiða afurðir upp á
slíkt.“
0 Teningunum
kastað aftur
- Bóndi en enginn bústofn, hvað
gerðir þú þá?
„Til að byrja með vissi ég ekki
hvern djöfulinn ég ætti að gera, en
loks varð hænsnfuglinn ofan á. Ég var
lítils háttar byrjaður með varphænur
með kúabúinu, en síðan bætti ég
einnig við mig kjúklingaeldi og nú
erum við að byggja upp svínabú. Ég
segi við, vegna þess að ég og Jóhanna
rugluðum saman reytum okkar fyrir
rúmum tveim árum og göngum sam-
an að búskapnum.
Þetta fer glettilega vel saman skal
ég segja þér, svínin og hænsnin. Til
að byrja með var ég í mesta basli
með úrganginn úr kjúklingunum.
Það var ekki hægt að koma honum í
jörð yfir vetrarmánuðina og þá var
ég að reyna að losa mig við hann í
ána. En hrafninn bar þetta út um allt
og þetta var mér til mestu leiðinda.
En nú kemur innmaturinn úr kjúkl-
ingunum í góðar þarfir sem fóður
fyrir svínin, þau éta hann upp til
agna, og þau sjá líka fyrir þeim varp-
hænum sem drepast; éta þær með
fiðri og öllu saman, en hrækja að
vísu fótunum út úr sér.
Ég er ánægður með þessi umskipti;
hænsnaræktin á ágætlega við mig og
þetta er ekki sama átaksvinnan og
kúabúskapurinn. Eftir tvær aðgerðir
á bakinu er ég orðinn nokkuð góður,
enda hef ég lært að lifa með þessu.“
- Var auðvelt að skipta um bú-
grein?
„Nei, það get ég ekki sagt. Ég
gerði þetta á slæmum tíma, því þá
var verið að takmarka mjólkurfram-
leiðsluna og kýr seldust ekki nema á
niðurskurðarverði. Ég þurfti því að
taka lán til enduruppbyggingarinnar
og þau eru ekki auðfengin. Fugla- og
svínabændur sitja nefnilega ekki við
sama borð og þeir bændur sem
stunda hefðbundnar búgreinar. Þeir
fá óafturkræfa styrki fyrir ræktanir,
girðingar, hlöður og súgþurrkanir.
En kjúklingabændur fá ekki neitt og
þeir sem eru í svínaræktinni fá ein-
ungis styrki til að byggja haughús.
0 Gengur ekki
til lengdar
Þetta finnst mér svolítið þversagna-
kennt, á sama tíma og bændur eru
hvattir til að draga saman seglin í
hefðbundnu greinunum og fara út í
nýjar búgreinar. Til þess að það sé
hægt þurfa bændur að fá fjármagn og
tækifæri til að afla sér þekkingar. En
bændur, þessir einu og sönnu, virðast
hafa ætlað sér að búa áfram í sínum
fílabeinsturni, því það er fyrir náð og
miskunn sem fulltrúar aukabúgrein-
anna fá að vera áheyrnarfulltrúar á
stéttarsambandsþingum. Þetta hefur
m.a. leitt til þess, að kjötframleiðsl-
an hefur í auknum mæli færst til fjár-
sterkra aðila, sem sett hafa upp
„verksmiðjuframleiðslu“ í þéttbýli.
Mér finnst eðlilegra að kjötfram-
leiðslan verði áfram til sveita, en það
tekst ekki nema bændur fari að átta
sig á breyttum aðstæðum. Núverandi
kerfi var gott hér í eina tíð, en það
sem var einu sinni gott, þarf ekki að
vera það um aldir.
Eins og ég sagði þér í upphafi,
verða bændur að fara að hugsa sinn
gang. Nú skilst mér að hver íslend-
ingur borði 43 kg af dilkakjöti að
meðaltali á ári. Það er dýrt að fram-
leiða þetta kjöt, en til þess að Iand-
inn geti keypt það er það greitt
niður. Og ekki nóg með það. Um-
framframleiðsla er umtalsverð, en
það kjöt er flutt til annarra landa og
utlendingum greitt stórfé fyrir að
borða það. En þrátt fyrir það hefur
okkur tekist að hafa fugla- og svína-
kjötið á samkeppnisfæru verði við
niðurgreidda kjötið. Það á að hætta
öllum niðurgreiðslum og fella niður
kjarnfóðurskattinn jafnframt því að
draga úr útflutningsbótum. Neytend-
ur eiga að fá að kaupa það kjöt sem
þeir vilja, á því verði sem það kostar
að framleiða það. Það gæti líka orðið
til þess að bændur leituðu eftir hag-
kvæmari leiðum til að framleiða
dilka- og nautakjöt, þannig að þeir
geti boðið það á lægra verði. Það
væri vel.“
Fósturbræðurnir Arnar og Eiríkur með upprennandi kjúklinga.
Jón Eiríksson og Jóhanna Friðfínnsdóttir í Arnarfelli.
0 Kjarnfóður-
skatturinn
óréttlátur
- Eruð þið sáttir við kjarnfóður-
skattinn?
„Það er nú enn ein vitleysan. Af
hverju eiga fugla- og svínabændur að
greiða svo og svo mikið í kjarnfóður-
skatt, sem að hluta til rennur til að
greiða niður dýra kjötið. Slíkt
gengur ekki til lengdar í lýðfrjálsu
landi. Slíkt er ekki annað en opinber
þjófnaður, en lögverndaður. Og þá
tók nú fyrst steininn úr þegar Jón
Helgason, landbúnaðarráðherra, tók
sig til á dögunum og hækkaði kjarn-
fóðurskatt okkar um helming, en á
sama tíma lækkaði hann kjarnfóður-
skatt hefðbundnu búgreinanna um
þriðjung. Þessi aukna skattheimta af
okkur á sennilega að renna til að
greiða kúabændum eitt þúsund krón-
ur í verðlaun, fyrir að drepa kálfa
sína í karinu. Þannig ætlar ráðherr-
ann að minnka nautakjötsfjallið. Ég
trúi því ekki fyrr en ég tek á því, að
það séu þeir daufdumbar á Alþingi,
að þeir láti þetta viðgangast. Ég held
að þingmenn okkar séu margir hverj-
ir orðnir langþreyttir á því „kerfi“
sem forysta bænda hefur haldið í
heljargreipum allt of lengi. Þess
vegna trúi ég því að það verði höggv-
ið á þennan hnút fyrr en síðar. Og ég
er hræddur um að bændur verði ekki
tilbúnir til að standa þetta högg af
sér. Þess vegna hvet ég þá til að
skoða sinn gang. Neytendur hafa
sýnt þolinmæði, en þjóðfélagið er að
breytast. Fjölmiðlun og þjóðfélags-
umræður eru opnari en áður var og
ný kynslóð er að taka völdin. Von-
andi tekst henni að sníða vankantana
af skipulagsmálum landbúnaðarins,
bændum og neytendum til heilla.“
0 Danskir bændur
- Nú er stundum sagt, að þið séuð
„danskir bændur“, þar sem þið alið
ykkar gripi mestmegnis á dönsku
fóðri, sem kostar gjaldeyri.
„Já, það er alveg rétt, en þetta er
bábilja. Það kostar um það bil 3 fóð-
ureiningar að framleiða kílógramm
af kjúklingakjöti og um 5 fóðurein-
ingar að framleiða sömu þyngd af
svínakjöti - já og þyrfti færri fóður-
einingar ef við fengjum að kynbæta
svínastofninn með því að flytja inn
sæði. En það megum við ekki. Þessar
tölur er hægt að margfalda með
þremur til fjórum til að fá fóðurein-
ingaþörfina til að framleiða kíló af
dilkakjöti. Og ekki fæst þetta allt úr
innlendu hráefni, þótt féð sé fóðrað
að stærstum hluta á heyi. Áburður-
inn er að nokkru leyti innfluttur,
heyvinnuvélarnar eru innfluttar og
sömu sögu er að segja um eldsneytið
sem þær þurfa. Girðingarefni er líka
innflutt og margt fleira sem til hefð-
bundins búskapar þarf. Þar að auki
kemur kindakjötið allt á markað
einu sinni á ári. Fyrir það þarf því
miklar geymslur, sem eðlilega nýtast
illa yfir árið, svo ekki sé nú talað um
öll sláturhúsin, sem einungis eru nýtt
í örfáar vikur. Þar að auki er dilka-
kjötið framleitt á uppblásnu landi í
sumum landshlutum og ef til vill er
það versti ókosturinn af mörgum
slæmum.
Áburðurinn er niðurgreiddur og
ég veit ekki betur en Landgræðslan
og Vegagerðin fái hann á niður-
greiddu verði til þess er kjarnfóður-
skatturinn einnig notaður og mér
þykir það nú hart, ef fugla- og svína-
bændur eiga að greiða niður upp-
græðslu á því landi sem rollurnar
eyðileggja.
Það er að vísu alveg rétt, við not-
um mikið af innfluttu kjarnfóðri í
svínin og fuglana, en þessu væri hægt
að breyta með því að byggja upp fóð-
urblöndunarstöðvar. Það væri nær að
nota kjarnfóðurskattinn til þess. Þá
gætum við að stórum hluta notað
innlent hráefni og af því þarf ekki að
greiða kjarnfóðurskatt. Slíkt hefur
verið reynt í nokkru magni syðra og
eiga kollegar mínir þar því kost á
ódýrara fóðri en ég. KEA hefur
byggt hér blöndunarstöð, en þar er
eingöngu blandað kúafóður, hvernig
sem á því stendur.“
0 Að mörgu
að hyggja
- íslenskur landbúnaður hefur verið
gagnrýndur hart á undanförnum
árum, en talsmenn bænda hafa jafn-
vel ekki talið þá gagnrýni svara
verða. Er ef til vill eitthvað hæft í
henni?
„Bændur eru í eðli sínu sjálfstæðir
menn, sem kunna því illa að verið sé
að ráðskast með þeirra málefni. En
þeir mega líka passa sig á því, að
vera ekki of íhaldssamir, því þá er
hætt við að þeir glati sínu sjálfstæði.
Mér finnst það til dæniis ekki stór-
mennskulegt af þeim bændum sem
stunda hefðbundnar búgreinar, að
þiggja styrk frá okkur fugla- og
svínabændum. Það hefði einhvern
tíma verið kölluð ölmusa. Ég kynnt-
ist ýmsu athyglisverðu í norskum
landbúnaði og hafði um það orð eftir
að ég kom heim, að við gætum ýmis-
legt af þeim lært. Þessu var illa tekið.
Sveitungar mínir spurðu mig, hvort
ég héldi að bændur væru svo vitlausir
að þeir gætu ekki séð um sín skipu-
lagsmál sjálfir. Ekki sé ég ástæðu til
að gera lítið úr greind bænda, þó
vissulega séu búskussar innan um,
sem draga landbúnaðinn niður í
meðalmennskuna og skemma fyrir
þeim sem standa sig vel. Slíkir menn
ættu að gera eitthvað annað en að
búa.
Þegar ég var í Noregi var verið að
endurskipuleggja landbúnaðinn þar.
Einkum var horft til þess að miða
framleiðsluna við markaðinn. Það
þótti til dæmis ekki ráðlegt að reka
mjólkurbú inni í afdölum eða fjárbú
á landlitlum jörðum nærri kaup-
stöðum. En slíkt er að gerast enn
þann dag í dag á íslandi. Hér er verið
að veita fé til að byggja mjólkurbú
inni í afdölum, sem skapar mikinn
Framhald á
næstu síðu