Dagur - 02.09.1987, Blaðsíða 9

8 - DAGUR - 2. september 1987
2. september 1987 - DAGUR - 9
Aukafulltrúafundur KEA, dialdinn 4. september 1927,
ákvað að mjólkursamlag skyldi stofnað á vegum kaupfélagsins
- Um þessar mundir eru því 60 ár fná því þessi merka ákvörðun var tekin
laginu. Þetta atriði þótti sýna og
sanna að eyfirskir bændur væru
öruggir og traustir samvinnu- og
félagshyggj umenn.
Að aflokinni sláturtíð haustið
1927 var hafist handa við að
breyta gamla kaupfélagsslátur-
húsinu í mjólkurstöð og var því
verki lokið í byrjun mars næsta
ár.
Fyrsta starfsdaginn lögðu
bændur inn rúmlega 1600 lítra en
samkvæmt áætlun hafði verið
reiknað með 600 lítra meðalinn-
leggi á dag. Þetta var dæmigert
fyrir það sem koma átti því
bændur lögðu mun meiri mjólk
inn á hverju ári en gert hafði ver-
ið ráð fyrir og gekk þetta svo ára-
tugum saman. Gamla mjólkur-
stöðin var í upphafi búin góðum
vélum til framleiðslu á mjólkur-
vörum og var gert ráð fyrir að
tækin nægðu til að taka á móti
einni og hálfri milljón lítra af
mjólk á ári. Eftir níu ára rekstur
tók stöðin þó á móti 3 milljónum
lítra árlega eða helmingi meira
magni en gamla stöðin hafði ver-
ið innréttuð fyrir.
Fljótlega varð því ljóst að
nauðsynlegt væri að reisa nýtt
hús undir starfsemina og var jáví
valinn staður í Kaupvangsstræti.
Mjólkursamlagið flutti í nýja
húsnæðið árið 1939, á ellefu ára
afmæli sínu. Á þeim tíma virtist
mörgum að í of stóra framkvæmd
hefði verið ráðist og húsið væri
óþarflega stórt, en það var miðað
við umtalsverða aukningu á inn-
lögðu mjólkurmagni í framtíð-
inni. Árið 1966 var þó svo komið
að innvegin mjólk hafði sjöfald-
ast á 27 árum og var orðið erfitt
um vik að hafa undan í vinnsl-
unni þá mánuði sem mjólkur-
framleiðsla var í hámarki.
Hús mjólkursamlagsins í
Kaupvangsstræti var 1560 fer-
metrar á fjórum hæðum. Árið
1949 var byggð allstór viðbygging
austan við húsið, tvær og hálf
hæð 350 fermetrar. Viðbyggingin
var aðallega notuð fyrir ostagerð-
ina en kæligeymsla fyrir skyr var
undir innkeyrslunni að bakhlið
aðalhússins. Margir muna eflaust
eftir mysuostagerðinni í kjallara
ketilhússins en þurrmjólkur-
vinnslan fór fram í húsi gömlu
mjólkurstöðvarinnar neðar í
Grófargili. Vélakostur mjólkur-
stöðvarinnar var stóraukinn og
endurnýjaður árið 1962 og færð-
ur til samræmis við kröfur
tímans.
Ákveðið var að hefja undir-
búning að byggingu nýrrar
mjólkurstöðvar vestan við Lund,
en þar var lengi starfrækt búfjár-
ræktarstöð SNE. Húsið var
nokkur ár í byggingu og var
hönnun þess nokkuð breytt á
byggingartímanum vegna þess að
framfarir urðu miklar í mjólkur-
iðnaði. Nýja mjólkursamlagshús-
ið var tekið í notkun árið 1980 og
var tækjakostur mestallur endur-
nýjaður enda aðstaða öll mun
rýmri en áður. Er óhætt að segja
að með nýju mjólkurstöðinni hafi
verið stigið stórt og gæfusamt
framfaraspor enda nauðsynlegt
að fylgjast vel með kröfum tím-
ans í svo mikilvægri grundvallar-
atvinnugrein landsmanna.
„Mjólkursamlagíð er í
stöðugrí þróun“
- rætt við Þórarin E. Sveinsson, mjólkursamlagsstjóra
Þórarinn E. Sveinsson, mjólk-
ursamiagsstjóri, var önnum
kafínn eins og vanalega þegar
blaðamann bar að garði. Hann
gaf sér þó tíma til að svara
nokkrum spurningum um sam-
lagið, starfsemi þess og eðli.
- Hvað ert þú búinn að starfa
lengi hjá Mjólkursamlagi KEA?
„Ég kom hingað fyrst í ársbyrj-
un 1979 en þá var verið að byggja
húsið og setja niður vélar. Ég
vann við hitt og þetta, var við að
setja niður vélar og skipuleggja
staðsetningu þcirra. Ég var einn-
ig við prufukeyrslu og gangkeyrslu
vélanna allt þar til samlagið tók
til starfa á þessum stað 1980. Ég
var í starfi framleiðslustjóra til
ársins 1982 en þá tók ég við af
þáverandi mjólkursamlagsstjóra,
Vernharði Sveinssyni."
Fjölbreytt starf
- í hverju er daglegt starf mjólk-
ursamlagsstjóra fólgið?
„Það er nokkuð margþætt. Ein
hliðin er samband við utanað-
komandi aðila. í sumar hefi ég
t.d. þurft að tala heilmikið við
blaðamenn vegna þeirra atburða
sem hafa verið að gerast í mjólk-
urmálum. Þá er í annan stað um
að ræða samskipti við aðila land-
búnaðarins; framleiðsluráð,
Osta- og smjörsöluna, Rannsókn-
arstofnun mjólkuriðnaðarins og
landbúnaðarráðuneytið. Þá þarf
ég að hafa samband við bændur
sem leggja hér inn og kaupmenn-
ina í bænum, dreifingaraðila og
fleiri sem tengjast neyslunni.
Vörur frá okkur eru afgreiddar á
um 200 stöðum og þetta þarf allt
að ganga snurðulaust fyrir sig.
Þá er það innri starfsemi fyrir-
tækisins. Við mjólkursamlagið
starfa nálægt eitt hundrað manns
þannig að vinnan skiptist milli
margra þátta. Þá má ekki gleyma
skipulagningu framleiðslunnar.
Ég vil taka það fram að ég geri
þetta ekki allt saman einn, þetta
er mikið unnið í hópvinnu. Síðast
en ekki síst er unnið að vöruþró-
un á framleiðsluvörum okkar.
Hér innan veggja samlagsins
starfar líka annað fyrirtæki.
Akva sf. og ber ég ábyrgð á því.
í fyrstu grein félagsins stendur að
markmið þess sé pökkun, dreif-
ing og sala á allskonar drykkjar-
vörum. Hingað til höfum við
pakkað svolitlu vatni og Blöndu
og þetta gerir okkur kleift að
stórauka hlutdeild okkar í mark-
aðinum og framleiðslu á drykkjar-
vörum öðrum en mjólkurvörum."
Yöruþróun
og framleiöslutækni
- Hvað er aðallega að gerast í
vöruþróun?
Þórarinn E. Sveinsson.
„Við erum nýbúnir að láta frá
okkur „hnossið," til dæmis. Á
síðustu árum höfum við reynt að
hressa upp á ferskvörurnar.
Dæmi um þetta er jógúrt og kota-
sæla. Jógúrtið er reyndar í stöð-
ugri breytingu og þróun því við
reynum að framleiða sjö til tíu
gerðir og skipta út þeim gerðum
sem minnst seljast. Þá fellum við
einnig út vörutegundir sem ekki
seljast, við framleiddum búðinga
fyrir nokkru sem ekki gengu
nógu vel, þetta voru súkkulaði-
og vanillubúðingur og við hætt-
um framleiðslu á þeim. Létt-
mjólkin og drykkjarjógúrtið eru
líka nýlegar tegundir. Á sínum
tíma komum við með smjörvann
en við erum einu aðilarnir á land-
inu sem framleiðum hann. Hann
er framleiddur að sænskri fyrir-
mynd og í samráði við sænsk
mjólkursamlög.
Hér fer fram heilmikil vöru-
þróun þótt hún sjáist ekki dags
daglega, þá er ég að tala um lang-
tímavöruþróun. Eins og allir vita
þá framleiðum við osta og í sam-
bandi við þá framleiðslu er mikil
vöruþróun því við erum alltaf að
fínpússa ostagerðina. Andlit vör-
unnar, þ.e. neytendaumbúðirn-
ar, er þróað í samráði við Osta-
og smjörsöluna sf. í Reykjavík
en hin eiginlega vöruþróun er al-
farið í okkar höndum. Ostagerð-
in er í stöðugri framför og þróun,
t.d. spurningin um hvaða gerla
eigi að nota í ár, síðan skiptum
við um gerla næsta ár ef við finn-
um ódýrari gerðir o.s.frv."
Sífellí fullkomnari tæki
í mjólkuriðnaði
- Hvemig stendur samlagið í
tæknilegu tilliti?
„Það er ágætlega fullkomið,
ósanngjarnt væri að halda öðru
fram. Mikil þróun á sér stað,
einkum hvað varðar sjálfvirkni
og stýringuna á vinnsluferlinu.
Þetta getur þýtt að færri starfs-
menn þarf til að vinna verkin en
áður. Það var sagt í gamni þegar
nýja samlagið var tekið í notkun
að það yrði úrelt daginn eftir vígsl-
una. Þó að þetta sé brandari er
dálítið til í þessu, tölvukynslóð-
irnar eru það stuttar að sjálfvirka
stýrikerfið sem við tókum í notk-
un árið 1980 var að verulegu leyti
endurnýjað í fyrra. Þegar við töl-
um um að tæki verði úrelt á þenn-
an hátt er ekki átt við að þau
virki ekki lengur heldur koma
önnur fullkomnari fram á sjónar-
sviðið sem gera okkur kleift að
spara í framleiðslunni og það er
jú mjög mikilvægt atriði. Það má
líkja þessu við bíla; gamli Skód-
inn gengur alveg tíu ár í viðbót
en hann þarf geysimikið viðhald
og það borgar sig að kaupa nýjan
frekar en að gera við þann gamla,
einkum þegar til lengdar lætur.“
- Er framtíð samlagsins ekki
gulltryggð?
Nú hlær Þórarinn og segir; „Jú,
hún er kannski gulltryggð eins og
annað undir sólinni. En í alvöru
talað þá er þetta ein fullkomnasta
mjólkurvinnslustöð landsins og
hiklaust sú fjölbreyttasta. Þriðj-
ungur mjólkurinnar fer í neyslu
og ferskvöru og markaðurinn fyr-
ir þá vöru er traustur hér í kring-
um okkur. Við framleiðum ann-
að hvert kíló af osti og viðbiti
sem framleitt er á landinu auk
þess sem við framleiðum um sex-
tíu vörunúmer. Við erum því
með breiðari grundvöll en önnur
mjólkursamlög landsins.
Ef við tökum t.d. Mjólkurbú
Flóamanna til samanburðar þá
eru þeir eiginlega ekki með neina
ostagerð nema Camembertost-
inn. En þeir eru sterkir í fram-
leiðslu á mjólkurdufti. Eiginlega
eru einungis tvö svið sem við
erum ekki sterkir í en það er
mjólkurduftið og G-vörurnar. En
við getum framleitt hálfgerðar G-
vörur með Akvavélinni og getum
pakkað súrum safa með allmiklu
geymsluþoli.“
- Drekkur fólk nógu mikið af
mjólk?
„Að meðaltali drekkur hver
landsmaður 0,6 lítra af mjólk á
dag en neyslan mætti að skað-
lausu aukast upp í lítra á dag eða
svo. Mjólk er holl, eins og flestir
ættu að vita.“ EHB
Mjólkursamlag KEA á sér
langa og merka sögu. Gífurleg
þróun hefur orðið í mjólkur-
iðnaði þau ár sem það hefur
starfað og margt merkra
manna hefur komið þar við
sögu. Vinnsla mjólkur og
mjólkurafurða er auðvitað
grundvallaratriði í því mikla
landbúnaðarhéraði sem Eyja-
fjörður er og mjólkursamlagið
hefur verið þekkt fyrir fram-
leiðslu sína, gæði og vöruvönd-
un allt frá því það tók til starfa
fyrir tæpum 60 árum.
Stofnun Mjólkursamlags KEA
var endanlega afráðin á auka-
fulltrúafundi kaupfélagsins 4.
september 1927. Þvf má segja að
samlagið eigi 60 ára afmæli í viss-
um skilningi um þessar mundir
þótt það tæki ekki til starfa fyrr en
ári seinna, 1928, nánar tiltekið að
morgni 6. mars það ár.
Fyrsti mjólkursamlagsstjórinn
var Jónas Kristjánsson. Hann var
fæddur á bænum Viðigerði í
Hrafnagilshreppi 18. janúar árið
1895. Hann ólst upp í Víðigerði
til 17 ára aldurs en fór þá í kaupa-
vinnu og síðar í nám í Bænda-
skólann á Hvanneyri. Fyrstu árin
eftir að hann lauk námi frá
bændaskólanum var hann vinnu-
maður á ýmsum stöðum og átti
jafnframt sauðfé. Jónas neyddist
þó til að hætta vinnumennsku og
sveitastörfum þótt honum væri
það þvert um geð því læknar ráð-
lögðu honum að skipta um starf
vegna magakvilla sem þjáði hann
þó alla tíð. Jónas vann við bygg-
inga- og smfðavinnu á Ákureyri
allt til ársins 1924 en þá fór hann
til Danmerkur til að læra mjólk-
uriðn. Lauk hann námi frá Land-
brugs- og Mejeriskolen í Lade-
Iund á Jótlandi sumarið 1927 og
fór aftur til íslands.
Vilhjálmur Þór, hinn merki
frumkvöðull og athafnamaður,
var kaupfélagsstjóri KEA á þess-
um tíma og bar hann fram tillögu
þess efnis að stofna til mjólkur-
Mörg handtök eru við ostagerðina.
Mjólkursamlagsstjórar í 60 ár
stöðugu bréfasambandi við Vil-
hjálm og Jakob Frímannsson þau
ár sem hann var í skólanum. í
febrúarmánuði 1927 ákvað stjórn
KEA að ráða Jónas sem fastan
starfsmann frá 1. júlí það ár til að
undirbúa stofnun Mjólkursam-
lags KEA og síðar að veita því
forstöðu en hann kom heim frá
námi í júnímánuði.
Sumarið 1927 ferðaðist Jónas
um Eyjafjörð og heimsótti um
200 bændur. Ræddi hann við þá
um afstöðu þeirra til að leggja
inn mjólk hjá fyrirhuguðu mjólk-
ursamlagi. Einnig gerði hann
úttekt á kúaeign bænda, fékk
upplýsingar um kvígur í uppeldi
og meðaltöðufeng árlega. I ljós
kom að almennur áhugi var fyrir
stofnun samlagsins og var Jónasi
vel tekið af bændum. Jónas hafði
gert áætlun um hvaða verð bænd-
ur gætu búist við að fá fyrir hvern
lítra og var miðað við 20 aura í
fyrstunni.
Mörgum bændum þótti verðið
nokkuð lágt, einkum þeim sem
seldu mjólkina beint til neytenda
á Akureyri fyrir 35 til 40 aura
lítrann. Allmargir bændur í
nágrenni Akureyrar stunduðu
þessa sölu og fóru þeir annan
hvorn dag með mjólk til sinna
viðskiptavina. Það vakti því
nokkra furðu að þegar mjólkur-
stöðin tók til starfa gerðust
nálega allir bændur á félagssvæð-
inu þátttakendur í mjólkursam-
Gráðostarnir þroskast í sérstakri geymslu við ákveðið hita- og rakastig.
Jónas Kristjánsson 1927-1966.
Vernharður Sveinsson 1967-1982.
Þórarinn E. Sveinsson frá 1982.
iðnaðar á félagssvæði kaupfélags-
ins. í fyrstu var rætt um mjólk-
urniðursuðu og má segja að sú
umræða hafi grundvallað það
sem síðar varð. Vilhjálmur Þór
var mikill áhugamaður um land-
búnaðarmál á Eyjafjarðarsvæð-
inu, einnig vildi hann gefa íbúum
Akureyrarbæjar, sem var í örum
vexti, kost á fjölbreyttari neyslu-
vörum.
Sú kynslóð sem nú er að vaxa
úr grasi á erfitt með að ímynda
sér þá erfiðleika sem við var að
etja á fyrstu áratugum aldarinn-
ar. Á þessum árum var innlend
þekking á öllum iðnaði mjög tak-
mörkuð og menn sem vildu
kvnna sér þau efni urðu nærri
undantekningarlaust að sækja þá
þekkingu til útlanda. Ástandið í
mjólkursölumálum Akureyrar-
kaupstaðar var frumstætt á þeim
tíma sem hugmyndin um mjólk-
uriðnað hér í bæ leit dagsins ljós.
Unnið við jógúrtframleiðslu.
íbúar Akureyrar höfðu þá í
mörg ár annað hvort framleitt
sjálfir mjólk til heimilisnota eða
keypt mjólk og mjólkurvörur
beint frá bændum sem sáu flestir
sjálfir um að flytja vöruna til
neytandans. Oftast var um föst
og samningsbundin viðskipti að
ræða en þó var þetta að sjálf-
sögðu algjörlega ófullnægjandi
markaður fyrir bændurna.
Jónas Kristjánsson fór til Dan-
merkur til að læra mjólkuriðn að
undirlagi Vilhjálms Þórs kaup-
félagsstjóra, og stóð hann í
Skyrinu pakkað.