Dagur - 21.09.1987, Blaðsíða 11

21. september 1987 - DAGUR - 11
forvitnileg fræði.___
Fiskar óttast
öngulinn
Sportveiðimenn fá stundum
vonda samvisku og vilja þá
kannski hugsa sér að fiskar finni
ek-ki til, eða hræðist dauðann.
Eitt sinn á líffræðinámskeiði
fyrir kennara, svaraði Þorsteinn
Þorsteinsson lífefnafræðingur
þessari hugmynd þannig, að ef til
væri lífverutegund, sem ekki ótt-
aðist dauðann, þá væri hún ekki
til. (Náðir þú þessum?)
Fræðingar frá Utrecht í Hol-
landi tóku sig til og rannsökuðu
ótta og sársauka fiska á öngli.
Þeir komust að þeirri niðurstöðu
að fiskarnir yrðu hræddir, þegar
þeir fyndu að þeir væru fastir á
önglinum. Peir álíta óttann meiri
en sársaukann, vegna mismun-
andi viðbragða við því að hafa
línuna slaka eða strekkta. Þegar
línan strekktist fóru fiskarnir að
gefa loft úr sundmaganum. Hins
vegar tókst rannsóknarmönnum
að framkalla sömu viðbrögð og
við slakri línu, með því að bæta
vissum fiskahormónum í vatnið.
Niðurstaða tilraunarinnar var sú,
að fiskarnir sýndu óttamerki og
óttinn væri meiri en sársaukinn.
Fiskar, sem höfðu slaka línu,
fóru fljótlega að éta eftir að þeir
voru látnir lausir, en hinir sem
höfðu strekkta línu misstu matar-
lystina í langan tíma. Þessi stað-
reynd styður niðurstöðurnar.
Hollenskur sportveiðiklúbbur
heldur því fram, að lítið sé á
skýrslunni að græða og ætlar nú
að sanna að fiskar finni hvorki
ótta né sársauka.
Blaðamaður bætir við að eng-
inn virðist hafa áhyggjur af orm-
inum á önglinum.
Þýft. MH
Hollendingar deila um það hvort fiskar flnni til.
Flestum börnum fínnst gaman að teikna. Fái þau laun fyrir, dregur fljótt úr
áhuganum.
Plast-
raflilöður
Japönskum efnafræðingum hefur
tekist að hanna rafhlöður, sem
eingöngu eru gerðar úr plasti.
Jafnvel rafskautin eru gerð úr
ódýru léttu plasti í stað hins
þunga og dýra málms, sem hing-
að til hefur verið notaður. Hægt
er að endurhlaða þessa rafhlöðu,
sem kemur frá hópi manna úr
háskólanum í Kyoto.
Þessi nýja rafhlaða getur fram-
leitt 1,4 milliampera straum og
1,3 volta spennu, gegn um við-
nám sem er 1000 ohm. Eftir 80
mínútna notkun, hefur straumur-
inn minnkað í 0,3 milliamper og
spennan fallið í 0,3 volt.
i>vö. MH
Að umbuna fyrir unnið verk
eykur ekkí alltaf áhugann
Allir vita hversu mikilvægt það er
að fá umbun, laun eða hrós, í
námi og starfi, til að viðhalda
áhuga og dugnaði. Pað er
almennt álitið, að ef maður
umbunar einhverjum fyrir að
gera eitthvað, þá muni sá hinn
sami hafa áhuga á að endurtaka
verknaðinn. Þessi megin regla er
oft höfð að leiðarljósi í uppeldi
og kennslu, en einnig almennt í
samskiptum manna. Hinn frægi
(líka hér á landi) atferlissinni og
sálfræðingur B.F. Skinner hefur
t.d. gert regluna um umbun og
refsingu að hornsteini kenninga
sinna.
J*að er aftur á móti minna
þekkt að umbunin getur verkað
öfugt. í stað þess að auka áhug-
ann, getur hún dregið úr honum.
í tilvikinu sem hér verður lýst,
komu menn auga á þetta. Könn-
un á börnum gekk út á það, að
komast eftir því hvað myndi
gerast, ef börnunum yrði hrósað
fyrir að gera eitthvað, sem þeim
þótti skemmtilegt.
Flestum börnum þykir gaman
að teikna. í tilrauninni fékk því
hópur barna aðgang að litum og
pappír. Ef þau léku sér að
hlutunum fengu þau stjörnur og
hrós. Annar hópur fékk ekkert
hrós og engar stjörnur fyrir að
gera það sama. í næsta skipti
sýndi það sig að börnin, sem
umbunina hlutu, léku sér áber-
andi minna að litum og pappír,
en hin börnin. Umbunin hafði
sem sagt verkað öfugt við það,
sem til var ætlast.
Þessi uppgötvun leiddi til
umfangsmikilla rannsókna á því,
hvers vegna umbun getur dregið
úr áhuga við vissar aðstæður.
Helstu niðurstöður voru þær, að
framkvæmi maður eitthvað sem
er áhugavert í sjálfu sér - maður
gerir eitthvað af því að maður
hefur gaman af því - þá verður
verkið minna spennandi, ef mað-
ur er verðlaunaður fyrir það. Ef
einhver hefur það sem tóm-
stundagaman að vinna með
tölvu, eru miklar líkur á að áhug-
inn minnki, ef sá hinn sami fær
borgað fyrir það.
Til að skýra þetta fyrirbæri er
gerður greinarmunur á áhuga,
sem byggist á utanaðkomandi
launum eða umbun (maður vinn-
ur til að fá peninga) og þeim
áhuga sem er óháður slíku.
Rannsóknir sýndu að áhugi
getur minnkað, séu menn verð-
launaðir fyrir að gera eitthvað
það, sem þeir hefðu gert hvort
sem var, af því að þeim þótti það
gaman. Þessi regla gildir sér. í
lagi, ef umbunin er gerð á áber-
andi hátt, (mundu að þú færð
þrjú hundruð kall á tímann fyrir
að gera þetta!) eða ef umbunin er
ekki gefin fyrir góða frammi-
stöðu, heldur til að tryggja að
verkið verði framkvæmt (þú færð
þrjú hundruð kall á tímann, ef
þú).
Það liggur sem sagt ljóst fyrir,
að það að verðlauna verk, sem
hefði verið unnið hvort sem var,
getur verkað letjandi en ekki
hvetjandi. En hvers vegna?
Ameríski félagssálfræðingur-
inn Daryl Bem, skýrir þetta
þannig að við flokkum eigin
athafnir hins daglega lífs í stórum
dráttum út frá ástæðum þeirra.
Ef við gerum eitthvað af fúsum
og frjálsunt vilja, og höfum engar
ytri ástæður, sem geta skýrt hvers
vegna, þá hugsum við sem svo:
„Þetta geri ég, af því mér finnst
það gaman.“ Ef við aftur á móti
gerum eitthvað fyrir peninga, eða
erum þvinguð til þess, þá höfum
við þessar ytri ástæður til skýring-
ar. Þannig getur ánægja breyst í
erfiði, er athöfnin færist milli
flokka í hugum okkar, við það að
við förum að fá laun fyrir.
Það hefur líka þýðingu hversu
mikil laun við fáum. í einni
könnuninni, fékk fólk ýmist lítið
eða mikið borgað fyrir mjög
leiðinlegt og einhæft starf. Þeim
fannst starfið leiðinlegra, sem
fengu mikið. Skýringar Daryl
Bems má nota hér: „Þar sem ég
geri þetta þó ég fái svona lítið
borgað fyrir það, þá getur starfið
ekkert verið óskaplega leiðin-
legt.“ í þessari stöðu hugsum við
þá um okkur sjálf, eins og við
mundum hugsa um einhvern
annan, sem við fylgdumst með.
Ef við fylgjumst með einhverjum
gera eitthvað af fúsum og frjáls-
um vilja, en höldum að það sé
leiðinlegt, þá hugsum við sem svo
að honum finnist það ekki.
Þýð. MH
Oruggari flutningabílar
ísraelski uppfinningamaðurinn Dov Matos, hefur fundið upp tæki til að setja í flutningabíla og á það að
koma í veg fyrir að bílarnir geti oltið í beygjum. Tækinu er komið fyrir nálægt þyngdarpunkti bílsins. Ef
bíllinn fer of hratt í beygju, þannig að hætta er á að hann velti, fer tækið í gang og dælir lofti eða vökva
í tjakka við fjaðrabúnaðinn þannig að bíllinn réttist við. Þýð. mh
Bætt vinnuskilyrði
geta aukið firamleiðni
Það er bæði skynsamlegt og hag-
kvæmt að fjárfesta í bættum
aðbúnaði á vinnustað. Þetta sýnir
könnun frá sænskum vinnuveit-
endum. Dæmi um þetta frá 33
fyrirtækjum sýndi að fjárfesting í
t.d. betri verkfærum og loftræst-
ingu, leiddi til færri veikindadaga
og aukinnar framleiðni.
Könnunin var gerð í mismun-
andi fyrirtækjum, svo sem í timb-
ur- og verkfæraiðnaði, prent-
smiðjum, hreingerningafyrir-
tækjum og skritstofum. Víðast
hvar hafa fjárfestingarnar borgað
sig peningalega. Könnunin lagði
aðeins mat á beinan peningaleg-
an hagnað fyrirtækjanna sjálfra
af fjárfestingunum. - Blaðið
„Ingeniören" sem birti fréttina í
upphafi, bendir síðan á peninga-
legan hagnað samfélagsins af
færri vinnuslysum, veikindadög-
um o.s.frv., en enginn treystir sér
Fjárfesting í betri loftræstingum og
öðrum aðbúnaði á vinnustöðum
borgar sig sem aukin framleiðni.
til að meta hvers virði góð heilsa
er fyrir heill og hamingju ein-
staklinganna.
Þýð. MH