Dagur - 09.09.1988, Síða 6

6 - DAGUR - 9. september 1988
Sigfús Jónsson:
Kostir landsbyggðar
Sigfús Jónsson í ræðustól á Fjórðungsþinginu á Húnavölluni. Mynd: fh
Þegar menn velta fyrir sér
hverjir séu helstu kostir þess
samfélags sem landsbyggðina
byggir kemur strax upp í hug-
ann hvað felst í orðinu kostur.
Ýmis merkileg orðasambönd
eru til þar sem orðið kostur
kemur fyrir. IVIenn hafa marga
góða kosti, kostir manna batna
og versna, nokkrir sitja í
kostum, aðrir fara á kostum og
enn færri eru lausir á kostun-
um. Hér í þessu erindi verður
lagður sá skilningur í merkingu
orðsins að átt sé við góða kosti
en ekki slæma og að góðir
kostir merki í senn góð
lífskjör, lífsgæði og lífsskilyrði.
Verulegur munur getur verið á
raunverulegum kostum og
skynjuðum kostum. Einnig er
nauðsynlegt að gera sér grein
fyrir því að það sem er kostur
fyrir einn getur verið ókostur
fyrir annan.
Lífskjör og lífsgæði
Allir menn hafa þarfir og óskir og
til að fullnægja þeim er nauðsyn-
legt fyrir einstaklinga að starfa
saman. Enginn einstaklingur get-
ur einn og sér fullnægt öllum sín-
um þörfum eða óskum. Einstakl-
ingurinn metur væntanlcga lífs-
gæði og lífskjör sín eftir því að
hve miklu leyti þörfum hans og
óskum er t'ullnægt.
Vísindamenn hafa fjallað um
þarfir manna út frá mismunandi
sjónarmiðum. Má nefna þá skil-
greiningu að þarfir manna séu af
tvennum toga, annars vegar
tengdar velferð og hins vegar
stöðu í samtelaginu. Með velferð
er átt við góð lífskjör, heilhrigði,
öryggi, þekkingu og skemmtileg-
heit. Með stööu í þjóðfélaginu er
átt viö þá virðingu, kærleik og
umhyggju er við njótum frá sam-
borgurum.
Þarfir manna má líka líta á út
frá þeim sjónarhóli að æðri þarfir
manna myndast jafnskjótt og
þeim lægri er fullnægt. Frumþarf-
ir manna snerta mat, föt og húsa-
skjól. Næstu þarfir snerta öryggi
og þar næst þarfir sem tengjast
kærleik, ást, umhyggju og sam-
skiptum við fólk. Að þessu full-
nægðu er þörfin fyrir virðingu
eða stöðu í samfélaginu næst og
að lokum þörfin fyrir persónu-
lega fullnægingu, þ.e. að ná þeim
árangri í lífinu sem einstaklingur-
inn telur sig hafa möguleika og
hæfileika til.
Eftir því sem samfélag manna
kemst á hærra þróunarstig þeim
mun meiri líkur eru á að mögu-
legt sé að fullnægja æðri þörfum
manna. Það tengist því að með
hærra þróunarstigi eykst þéttbýl-
ismyndunin hröðum skrefum.
Inn til stærstu þéttbýlisstaðanna
streymir atgervisfólkið og fjár-
magnið og þessir staðir verða
miðpunktar alls samgöngu- og
samskiptakerfis í landinu. Þeir
sem hafa þörf fyrir virðingu eða
stöðu í þjóðfélaginu flytja því til
höfuðborgarinnar. Einnig þeir
sem hafa þörf fyrir persónulega
fullnægingu á starfs- eða áhuga-
sviðum sem ekki er hægt að
stunda með góðu móti í dreifbýli,
t.d. listamenn og vísindamenn.
Atgervisflóttinn frá lands-
byggðinni til höfuðborgarinnar
var líklega mestur á tímabilinu
frá sfðari heimsstyrjöldinni og
fram yfir 1970. Síðustu 10-15 árin
hefur staða landsbyggðarinnar
gagnvart höfuðborginni batnað
verulega, bæði í atvinnulegu til-
liti og hvað samgöngur áhrærir.
Kostir landsbyggðarfólks hafa
því batnað mikið síðustu árin.
Mat á þessum kostum verður allt-
af persónubundið og tengist m.a.
aldri og kyni.
Hér á eftir veröur- reynt að
leggja í stuttu máli mat á hverjir
séu raunverulegir kostir lands-
byggðar en þar á eftir rætt stutt-
lega um skynjun, eða eftir atvik-
um, vanskynjun kosta.
Raunverulegir kostir
Raunverulegir kostir búsetu á
landsbyggöinni tengjast í megin-
atriðum fimm þáttum:
1. Lífsrými og nálægð við náttúr-
una.
2. Mikil atvinna og góðar tekjur.
3. Landsbyggðin er laus við
ýmsa slæma fylgifiska borg-
anna.
4. Persónuleg einkenni fólks
hafa haldist á landsbyggðinni.
5. Ymsir aldursbundnir kostir.
Með fyrsta þættinum er átt við
að möguleikar landsbyggöarfólks
til hvers konar útivistar eru meiri
en fólks á höfuðborgarsvæðinu.
Er það bæði vegna miklu meira
landrýmis á einstakling og vegna
meiri nálægðar. Þetta er kostur
sem skiptir æ meira máli í nútíma-
samfélagi þar sem lögð er meiri
áhersla á útivist og holla hreyf-
ingu en áður var.
Erindi flutt á Fjórðungs-
þingi Norðlendinga, undir
dagskrárliðnum „Líflð á
landsbyggðinni“.
Atvinnulíf á landsbyggðinni
hefur veriö mjög blómlegt síö-
ustu árin, nema e.t.v. í sveitum
þar sem kreppir að um stundar-
sakir. Tekjur fólks á landsbyggö-
inni eru misjafnlega góðar. Tekj-
ur í landinu eru hæstar í sjávar-
plássunum, allnokkru hærri en á
höfuðborgarsvæðinu, en lægstar
eru þær í sveitunum. Lífskjör í
íslenskum sjávarplássum eru
betri en í nokkrum öðrum sjáv-
arplássum við allt norðanvert
Atlantshaf. Þegar harmagrátur-
inn heyrist úr sjávarplássunum
hér á landi eru nienn að miða sig
við Reykjavík, sem er ekki raun-
hæft. Menn ættu alveg eins að
bera sig saman við þorpin í
Lofoten í Noregi, í Færeyjum
eða á Nýfundnalandi. Ég kvíði
ekki niðurstöðum úr sltkum
samanburði.
Ég hef farið víða um sveitahér-
uð í Norður-Noregi, Norður-
Finnlandi og á Nýfundnalandi.
íslenskur landbúnaður hefur yfir-
burði yfir landbúnað þessara
svæða á öllum sviðum. Við get-
um ekki miðað okkur við land-
búnað svæða sem búa við miklu
betri náttúrufarsskilyrði. Ég
bendi á að það þarf ekki að fara
lengra en til Orkneyja til að okk-
ar náttúrufarslegu aðstæður séu
ekki lengur sambærilegar, hvað
þá heldur ef lengra er farið
suður. Það er nefnilega mikið
sannleikskorn í enska máltækinu
„að menn skuli bera saman epli
og epli“, en ekki epli og appels-
ínu.
í þriðja lagi nefni ég að lands-
byggðin er að verulegu leyti laus
við ýmsa slæma fylgifiska borgar-
lífs svo sem umferðarþunga, háv-
aða, streitu, mengun, glæpi,
eiturlyfjaneyslu og ýmsa afbrigði-
lega hegðun. Landsbyggðin býr
að sjálfsögöu við sín félagslegu
vandamál en þau eru miklu minni
í sniöum.
Mjög skortir á að nægar töl-
fræðilegar upplýsingar séu til unt
ýmsa félags- og heilsufarslega
þætti mannlífsins þannig að hægt
sé að framkvæma marktækan
samanburð á milli höfuðborgar
og landsbyggðar. Á ég þar t.d.
viö langlífi, ungbarnadauða,
áfengissýki, hjarta- og æðasjúk-
dóma, samkynhneigö, atvinnu-
sjúkdóma o.fl.
í fjóröa lagi nefni ég það að
persónuleg einkenni fólks hafa
haldist á landsbyggðinni á meðan
einstaklingurinn rennur gjarnan
saman við fjöldann í hringiðu
borgarlífsins. Ef spurt er hvað
einkennir t.d. Skagfirðinga eða
Eyfirðinga hafa flestir svör á
reiðum höndum. En ef spurt er
hvað einkennir mannlífið í Kópa-
vogi vefst mörgum áreiðanlega
tunga um tönn. Af þessu tilefni
langar mig að lesa örstutta lýs-
ingu á Eyfirðingum og Skagfirð-
ingum úr Ferðabók Eggerts
Ólafssonar og Bjarna Pálssonar
frá miðri 18. öld. Það er mín
skoðun að lýsingar þessar eigi
jafnvel enn við í dag að nokkru
leyti.
„En mikill er samt munur
manrta úr hinum einstöku sýsl-
um Norðurlands, og eru þeir,
sem þaðan koma, dæmdir í öðr-
um landshlutum eftir því, sem
framkoma þeirra er. Skagfirðing-
ar eru taldir framhleypnir og dig-
urmæltir, Eyfirðingar kyrrlátir og
siðugir, en Húnvetningar séu bil
beggja eða mitt á milli þeirra.
Um Þingeyinga er ekkert sagt, af
því að þeir ferðast lítið til annarra
héraða, en mest er talað um
Skagfirðinga, af því að þeir eru
mest á ferðinni til Suður- Vestur-
landsins. því að bæði hafa þeir
fleiri hesta en aðrir og hallærin
hafa dunið mest á þeim. í slíkar
ferðir eru einkum sendir þeir
menn, sem skjótastir eru í förum.
Eru það oft ungir menn, andvara-
lausir og óskammfeilnir, svo að
þeir lenda oft í illdeilum við
menn þá, er þeir skipta við, og
einkum þegar þeir eru ölvaðir, og
hrokast þeir upp af þessum
löstum. Þetta hefir einkum gefið
efni til hins illa orðróms um
Skagfirðinga. Því verður ekki
neitað, að margir þessara ferða-
langa eru hneigðir til drykkjar og
Iasta þeirra og óreiðu, sem sigla í
kjölfar drykkjuskaparins. Eigi
verður heldur borið á móti því.
að meðal hinna mörgu góðbænda
Skagafjarðar eru margir búskuss-
ar, sem eru meira hneigðir fyrir
að flakka fram og aftur en sitja
heima að búum sínum. Þeir
halda því reiðhestum sínum stríð-
öldum, meðan kostur er, en láta
kýrnar horast niður. Mest reynir
þó þessi búskussaháttur þeirra á
konur þeirra og börn.“
„Eyfiröingar líkjast Borgfirð-
ingum í hugarfari, búskap og
háttum. Þeir eru mjög kyrrlátir
menn að eðlisfari og gætnir,
starfsamir, sparneytnir, en
umgengnisgóðir bæði sín á milli
og gagnvart ókunnugum. Nábúar
þeirra í Þingeyjarsýslu líkjast
þeim, en þeir, sem búa nyrst og
austast, líkjast helst þeim, sem
búa á norðanverðum Vestfjörð-
um.“
í fimmta lagi nefndi ég hér að
framan ýmsa aldursbundna kosti
búsetu á landsbyggðinni. Ljóst er
að það fylgja því miklir kostir
fyrir börn að alast upp á lands-
byggðinni. Þegar unglingsárum
er náð verða kostirnir miklu færri
og unglingum oft nauðsyn á að
fara að heiman til skólagöngu.
Ungt fólk sem lokið hefur skóla-
göngu og er í þann mund að
stofna heimili á ýmsra góðra
kosta völ á landsbyggðinni. Þar
er næg atvinna, góðir tekjumögu-
leikar og gott að ala upp börn.
Þegar fólk kemst á miðjan aldur
og börnin fara að tínast að heim-
an, e.t.v. í framhaldsskóla, þá
versna kostir landsbyggðarfólks
og ýmsir jafnvel flytja í fótspor
barna sinna. Aðstæður aldraðra á
landsbyggðinni eru misjafnar en
fara að nokkru leyti eftir því hver
þjónusta er í boði og hvar börnin
hafa sest að. Ljóst er þó að á
heildina litið eru kostir aldraðra á
landsbyggðinni lakari en á höfuð-
borgarsvæðinu. Um það vitna
m.a. miklir búferlaflutningar
aldraðra utan af landi til höfuð-
borgarinnar.
Skynjun eða
vanskynjun kosta
Það er einkenni metnaðarfullra
þjóða að standa sífellt í mann-
jöfnuði og hvers kyns samjöfnuði
varðandi lífskjör og lífsgæði.
Hinn sífelldi samjöfnuður lands-
byggðarfólks við Reykjavíkur-
svæðið hefur að mínu mati
brenglað dómgreind þess um
ágæti sinnar heimabyggðar.
Dregnir eru gjarnan fram þeir
þættir þar sem samanburðurinn
við höfuðborgina er óhagstæðast-
ur og síðan velta menn sér upp úr
óánægjunni. Menn skynja oft
ekki kosti sinnar heimabyggðar.
Hin hliðin á málinu er sú að
þeir sem búa á höfuðborgarsvæð-
inu skynja oft ekki ýmsa kosti
landsbyggðarinnar. Éinkum er
algengt að menntað fólk á höfuð-
borgarsvæðinu sé uppfullt af
fordómum gagnvart búsetu úti á
landi sem kemur m.a. fram í því
að erfitt er að fá menntað fólk til
starfa á landsbyggðinni.
Dæmi um það að menn skynja
oft ekki kosti sinnar heimabyggð-
ar er gamla tuggan um hátt orku-
verð víða á landsbyggðinni. Þeg-
ar ég flutti úr Breiðholtinu í
Reykjavík til Skagastrandar fyr-
ir nokkrum árum hélst orku-
kostnaður heimilisins óbreyttur.
Hækkun á húshitunarkostnaði
við flutninginn norður var svip-
uð þeirri upphæð sem sparaðist í
bensínkostnaði við að hætta dag-
legum akstri úr Breiðholtinu í
miðbæinn til vinnu. Umræðan
um hátt orkuverð hefur því mið-
ur skapað slæma ímynd fyrir
landsbyggðina og jafnvel fælt
fólk frá því að flytja út á land.
Hitt dæmið um fordóma
menntaðs fólks gagnvart búsetu á
landsbyggðinni er að mínu mati
alvarlegt mál. í fyrsta lagi hefur
þjóðin öll kostað menntun þessa
fólks, en að námi loknu neitar
það að vinna nema í þágu helm-
ings þjóðarinnar. í öðru lagi er
menntakerfið byggt upp sem
eftirlíking af menntakerfum fjöl-
mennra iðnaðarþjóða. Besta
námsfólkinu af landsbyggðinni
hefur verið safnað saman í skóla
til að nema námsgreinar sem
mennta það burt frá sínum
heimahögum. Þetta fólk fer síðan
til starfa í eyðslugreinum, svo
sem heilbrigðisþjónustu, inn-
flutningi, fjölmiðlun, fjármála-
þjónustu o.fl., en þeir sem eru
minna menntaðir fara í undir-
stöðugreinarnar, eins og sjávar-
útveg, þar sem aðstæður til
menntunar eru lakastar.
Ef fagfólk, eins og t.d. í heil-
brigðisþjónustu, fer til starfa úti á
landi að námi loknu, getur því
reynst erfitt að fá störf í Reykja-
vík eftir að hafa þjónað á lands-
byggðinni í 10-20 ár vegna for-
dóma sem þeim mæta.
Það sérmenntað fólk sem gefur
kost á sér til starfa á landsbyggð-
inni gerir gjarnan kröfur um
hærri laun en í Reykjavík og að
sjálfsögðu að því sé útvegað
húsnæði. Ef ekkert slíkt er í boði
er viðhorfið gjarnan það að betra
sé að vera fátækur í Reykjavík en
á landsbyggðinni.
Lokaorð
Þegar metnir eru kostir lands-
byggðar verður mat hvers og eins
persónubundið. Það er háð gild-
ismati, menntun, aldri, kyni, fjöl-
skyldustöðu, atvinnu og ýmsum
þáttum sem móta okkar daglega
líf. Ég hef reynt að gefa heillega
mynd af skoðunum mínum um
þetta mál og þær byggja á minni
reynslu.
Niðurstaða mfn er sú að búseta
á landsbyggðinni hafi marga
raunverulega kosti, sem þó eru
ekki alltaf skynjaðir af íbúunum.
Landsbyggðin á hins vegar við að
etja vandamál sem lúta að for-
dómum, skorti á góðri ímynd og
trú fólks á framtíð sinnar heima-
byggðar.
Höfundur er bæjarstjóri Akur-
eyrar.