Dagur - 12.11.1988, Qupperneq 7

12. nóvember 1988 - -DAGUR —7
Jón Hjaltason
Kvilanwdatökiimaðuriiin
Eðvarð Sigiœgeirsson
í dag hefst vikulöng myndavika
sem Akureyrarbær heldur til
heiðurs Eðvarði Sigurgeirssyni
en hann varð áttræður á árinu
sem leið. Öllum Akureyringum
er boðið að njóta góðs af kræs-
ingum því fjöldamargar íslenskar
bíómyndir verða teknar til sýn-
ingar þessa kvikmyndaviku. Ber
þar hæst frumsýningu nýjustu
myndar Hrafns Gunnlaugssonar
í skugga hrafnsins.
Akureyringur í húð og hár
En það verða ekki eintómar bíó-
myndir sýndar þessa viku. Sem
kunnugt er hefur Eðvarð ekki
verið við eina fjölina felldur á
ljósmyndaferli sínum. Snemma
varð hann sér úti um kvikmynda-
tökuvél og með þessari einu og
sömu vél hefur Eðvarð tekið
fjöldann allan af heimildamynd-
um. Frægastar þeirra eru eflaust
myndirnar um Geysisslysið og
hreindýrin undir Vatnajökli.
Þegar blaðað er í gegnum langa
skrána yfir myndir Eðvarðs vek-
ur það þó mesta athygli manns
hversu iðinn hann hefur verið við
að festa á filmu ýmsa atburði úr
bæjarlífinu á Akureyri. Og nú
mun Akureyringum gefast kostur
á að sjá svolítið brot af þessum
merku myndum hins áttræða
kvikmyndatökumanns.
En hver er hann þessi maður
sem í nær hálfa öld hefur dundað
sér við að skrá á myndmál marga
merkisatburði í sögu þessarar
þjóðar og þó mest Akureyrar-
kaupstaðar? Eðvarð er borinn og
barnfæddur á Akureyri, nánar
tiltekið á Syðri-Brekkunni. Þar óx
hann úr grasi sem góður og gegn
Akureyringur og K.A.-maður í
ofanálagið, var reyndar einn af
12 stofnfélögum þess.
„Ljósmyndaáhugi minn kvikn-
aði snemma. Vigfús bróðir var
með Ijósmyndastofu fyrir ofan
gömlu Braunsverslun þar sem
Nýja filmuhúsið er nú. Bakterían
barst á milli okkar og ég byrjaði
ungur að vinna hjá honum. Árið
1936 flutti hann suður og ég
keypti þá stofuna. Tveimur árum
síðar byrjaði ég að dunda við
kvikmyndun og 1939 tók ég
fyrsta kvikmyndastubbinn á lit-
filmu. Myndefnið voru tvær
blómarósir. Árið áður hafði ég
keypt Ditmar upptökuvél en
1939 fékk ég bandaríska kvik-
myndatökuvél, Filmo hét hún, 16
mm, frá Bell and Howell. Hún
var aðeins með einni linsu þegar
ég fékk hana. Það dugði mér eng-
an veginn svo ég keypti á hana
bæði aðdráttarlinsu og víðvinkil-
linsu.“
Sýningarferðalög
Eðvarð lét þetta þó ekki gott
heita. Það var ekki nema hálft
gaman að eiga tökuvél ef sýning-
arvélina vantaði. Hann réðist því
í að panta slíkt tæki að utan fyrir
milligöngu Kaupfélags Eyfirð-
inga. En það leið og beið, ekkert
bólaði á sendingunni.
„Ég leit öðru hvoru til þeirra á
kaupfélagsskrifstofunum að
spyrja eftir vélinni en þeir voru
svarafáir, vissu í rauninni ekkert
að segja mér. Svo var það ein-
hverju sinni að einn Fossinn lagð-
ist hér að bryggju. Og öllum að
óvörum komu torkennilegir kass-
ar upp úr lestum skipsins sem
reyndust geyma það sem ég hafði
beðið svo lengi eftir. Þetta var
sýningarvélin sjálf, magnari og
hátalari. En það mátti ekki tæp-
ara standa að ég fengi vélina því
seinni heimsstyrjöldin braust út
skömmu síðar.“
Nú átti Eðvarð allt sem þurfti
til kvikmyndasýninga og gott bet-
ur því myndirnar tók hann
sjálfur. Með árunum fjölgaði
sífellt kvikmyndunum í safni
hans og félagasamtök byrjuðu að
panta sýningar hjá honum. Þetta
fór sífellt vaxandi og þar kom að
Eðvarð hóf að fara sjálfstæðar
sýningarferðir um landið. Fyrst
hér norðan heiða en síðar í alla
landsfjórðungana. Það sem hafði
byrjað sem tómstundagaman var
nú farið að gefa nokkuð í aðra
hönd.
„Ég auglýsti sýningarnar í
útvarpi og setti upp ljósmyndir úr
kvikmyndunum, sem sýna átti, í
búðargluggum og víðar. Það var
töluvert nýjabragð af þessu og
fólkið lét sig ekki vanta. Á sum-
um stöðum þar sem ég kom var
ekkert rafmagn en ég setti undir
þann leka með því að kaupa raf-
magnsmótor. Yfirleitt gengu
þessar sýningar mínar snurðu-
Íaust utan einu sinni í Vík í
Mýrdal. Ég var nýbyrjaður að
sýna í félagsheimilinu þar. Vélin
malaði rólega við undirspil
grammófónsins. Ég var vanur að
spila músík við þessar sýningar í
bland við útskýringar sem ég tal-
aði í hljóðnemann þegar mér
fannst þess þurfa. Allt í einu
stöðvuðust vélarnar og myndin
hvarf af sýningartjaldinu. En það
var lánið mitt að þarna var stadd-
ur einhver rafmagnsfræðingur
sem bjargaði málunum á
örskotsstund svo töfin varð varla
meiri en 10 mínútur."
Tvær vinsælastar
„Það má segja að þetta lán hafi
alltaf verið yfir inér því öll sýn-
ingarferðalögin gengu eins og
best varð á kosið og tækin biluðu
aðeins í þetta eina sinn, og þá
smávægilega. Mest var um vert
að almenningi féll þessi nýbreytni
vel. Vinsælastar mynda minna
voru Geysisslysið á Vatnajökli og
Á hreindýraslóðum. Sú fyrri
fjallar um ferð björgunarmanna á
Bárðarbungu haustið 1950 en þá
hafði ein véla Loftleiða brotlent
þar. Seinni myndin, sem er nú
raunar eldri, segir frá hreindýr-
um í kringum Snæfell. Það var
mest Helga Valtýssyni að þakka
að ég fékk tækifæri til að mynda
hreindýrin. Þetta byrjaði 1939,
sama ár og ég fékk Filmo-vélina.
Helgi hafði þá um langt skeið
barist fyrir því að hafin yrði rann-
sókn á íslensku hreindýrunum en
talað fyrir daufum eyrum. Loks-
ins gaf þó viðskiptamálaráðu-
neytið vilyrði fyrir slíkri rann-
| sóknarför og lofaði að styrkja
Eðvarð tók þátt í björgunarleiðangri Akureyringa á Vatnajökul haustið 1950. Flugvélin Geysir hafði þá brotlent á
Bárðarbungu og óttast var um líf og limi áhafnarinnar. Myndin sýnir hvar Akureyringar hafa búið sér bækistöð við
Kistufell en þaðan héldu björgunarmennirnir upp á Bárðarbungu.
Eðvarð mundar hina bandarísku Filmo sem í hartnær hálfa öld hefur fylgt
eiganda sínum án þess að bila.
Eðvarð situr lengst til hægri og föndrar við myndavél. Torfi Guðlaugsson,
aðstoðarmaður við myndatökuna, gægist yfir öxl Helga Valtýssonar á dag-
bókina sem Hclgi er að færa athugasemdir sínar inn í.
Tarfar á beit í Kringilsárrana.
hana. Ekki varð þó starfi niínu
lokið á einu hausti því ég fór
aftur á hreindýraslóðir, í tvígang
1943 og aftur árið eftir. Þetta
voru ákaflega eftirminnilegar
ferðir og segir Helgi frá þeim í
bók sinni Á hreindýraslóðunt en
ég tók nær allar Ijósmyndirnar
sem birtar eru í bókinni.
Hreindýrin voru allt önnur þá
en í dag, þoldu nærveru
mannskepnunnar illa og voru
stygg. Þó held ég að þeim hafi
verið allra verst við lyktina af
hrossunum okkar. Tarfarnir voru
heldur skárri viðureignar en
kýrnar. Þær tóku alltaf strikið
suður að jökli ef þær urðu manns
varar og léttu ekki hlaupunum
fyrr en einhvers staðar langt í
fjarska. Tarfarnir voru hins vegar
forvitnari og kannski sannfærðari
um eigin yfirburði. Þeim var að
vísu ekkert gefið um nærveru
mína en hlupu iðulega ekki langt
þótt þeir yrðu varir mannaferða.
Þeir staðnæmdust oft í um 30
nietra fjarlægð, sneru sér við og
skoðuðu hinn óvelkomna gest
ögn betur áður en þeir héldu nær
jöklinum. En það var regla
hreindýranna að hlaupa alltaf í
áttina að Vatnajökli ef kom að
þeim einhver styggð."
Það hefur runnið mikið vatn til
sjávar síðan Eðvarð var að filma
hreindýr í haglendi Kringilsár-
rana. 1 áratugi hefur hann starf-
rækt ljósmyndastofu á Akureyri
sem seinast var til húsa þar sem
nú er skemmtistaðurinn Zebra í
Hafnarstræti 100. Hann hefur
komið upp tveimur börnum í
félagi við konu sína Mörtu Jóns-
dóttur. Og þó að hér hafi nær ein-
göngu verið fjallað um kvik-
myndatöku hans þá er vert að
minnast þess að Éðvarð á gífur-
legt safn ljósmynda sem hann
hefur sjálfur tekið og tengjast
náið sögu Akureyrar seinustu
áratugina.