Dagur - 25.02.1989, Blaðsíða 5

sögubrot
25. febrúar 1989 - DAGUR - 5
l
Gestur Pálsson og lífið í Reykjavík
- háðinu óspart beitt þrátt fyrir nöturlega œvi
Gestur Pálsson var fæddur að Miðhús-
um í Reykhólasveit 25. september 1852
og var hann af merku bændafólki kom-
inn í báðar ættir. Hann lést fyrir aldur
fram, 19. ágúst 1891. Þessi ágæti rithöf-
undur er í Sögubroti að þessu sinni og
þá sérstaklega fyrirlestur hans Lífið í
Reykjavík, sem er snjöll ádeila þrungin
háði. Raunar væri hægt að gera mörg
Sögubrot um Gest, sögur hans, kvæði,
fyrirlestra og greinar, en háðið, þetta
beitta vopn, er það þema sem ég kaus
að taka fyrir. Ofært er þó að minnast
ekki á önnur verk né rifja upp nokkur
æviatriði enda var Gestur einn af frum-
kvöðlum raunsæisstefnunnar hér á
landi og áhrif hans mikil.
Gestur útskrifaðist úr Latínuskólanum
1875 en á þeim árum var hann orðinn hug-
fanginn af skáldskap, sérstaklega Byron,
og hann orti líka töluvert. Að stúdents-
prófinu loknu fór hann til Kaupmanna-
hafnarháskóla í því skyni að nema guð-
fræði. Þá var raunsæisstefnan að ná
hámarki í Danmörku með Georg Brandes
í broddi fylkingar og heillaðist Gestur af
þessari stefnu eins og verk hans staðfestu
síðar. En guðfræðinámið sat á hakanum
og reynar voru ýmis ljón í veginum eins og
félagi hans, Einar H. Kvaran, lýsir í for-
mála að ritsafni Gests:
„Annars munu menn heldur hafa sneitt
hjá G. P. þessi árin í Kaupmannahöfn.
Meira los komst á líferni hans en góðu hófi
gegndi. Áfengisnautnin var hans mikla
freisting. Reyndar hygg ég, að hann hafi
hvorki þá né síðar drukkið meira en ýmsir
þeirra manna, sem mest hneyksluðust á
honum. En þegar hann var orðinn nokkuð
til muna ölvaður, var eins og hann
umhverfðist og yrði allt annar maður.
Hann var þá oft ófyrirleitinn og áleitinn,
jafnvel við góða vini sína, og örðugt að
vera með honum, eða hafa nokkurn hemil
á honúm.“ (bls. 9)
Djúpstæð ástarsorg
Gestur hvarf heim til íslands og dvaldi þar
í eitt ár en fór síðan aftur til Kaupmanna-
hafnar. Hugur hans hafði komist í jafn-
vægi eftir að hann trúlofaðist ágætri stúlku
og honum sóttist námið vel. En þegar upp
úr trúlofuninni slitnaði sótti hann í sama
farið, en Einar Kvaran segir að Gestur hafi
aldrei minnst á þetta viðkvæma atriði, en
sögur hans (s.s. Tilhugalíf) og kvæði tala
sínu máli:
Ég skil mig ekki - alltaf hlýt ég unna,
en elskað sömu lengi ég get ei meir;
mér finnst ég þjóta meðal ótal brunna
og mega drekka - en þyrsta alltaf meir.
Ég hef elskað aðeins einu sinni,
og elskað þá svo heitt sem nokkur má,
með þeirri glóð, sem brenndi innst mig inni
- nú askan þakin er með klaka og snjá.
Vorið 1882 hófu fjórir menn útgáfu
tímaritsins Verðandi sem var í anda raun-
sæisstefnunnar. Þetta voru þeir Gestur
Pálsson, Einar H. Kvaran, Hannes Haf-
stein og Bertel Þorleifsson. í Verðandi
birtist saga Gests, Kærleiksheimilið, og
var henni vel tekið af Islendingum í Kaup-
mannahöfn og heima á íslandi.
Févana sneri Gestur frá Kaupmanna-
höfn án þess að ljúka guðfræðiprófi en
hann mun aldrei hafa ætlað sér að verða
Gestur Pálsson var gáfaður maður og mikilhæfur
prestur. Hann fékk vinnu á skrifstofu
landshöfðingja í Reykjavík og fékkst jafn-
framt við blaðamennsku (sbr. Suðri) og
skáldsagnaritun.
Blákaldur raunveruleikinn
í Reykjavík varð Gestur fyrir árásum.
Gallar í einkalífi hans kveiktu slík við-
brögð en harkalegri andstöðu mætti hann
þó vegna raunsæisstefnunnar sem hann
aðhylltist í bókmenntum og listum. Hann
var sakaður um að breiða út spillingu og
guðleysi og líkt og aðrir raunsæishöfundar
var hann sagður einblína á allt hið ljóta.
En Gestur dró aðeins upp spegilmynd af
raunveruleikanum, reyndi ekkert að fegra
hann, og hann var mjög tilfinninganæmur
fyrir eymd og bágindum alþýðu manna.
Gestur tekur fátæklingana upp á sína
arma í sögunum en sendir höfðingjunum
tóninn. Undirmálsfólkinu er lýst af stakri
snilld og oftar en ekki beitir Gestur hinu
sterka stílvopni, háðinu. Hann er ekki
með neinar predikanir, meðaumkvun
höfundar fléttast ekki inn í sögurnar held-
ur endurspegla þær nakinn veruleikann -
og víst er að lífið er ekki alltaf fagurt.,
Blákaldur raunveruleikinn birtist lesend-
um og það var oft meira en þeir þoldu.
Af Gesti sjálfum er það að segja að
hann gekk inn í Goodtemplararegluna
1885 og var þar ágætur félagsmaður til árs-
ins 1888. Sumarið 1890 flutti hann vestur
til Winnipeg í Kanada en þar var hann ráð-
inn til Heimskringlu, fyrst sem aðstoðarrit-
stjóri og síðar ritstjóri. Þar lenti hann í
deilum við samstarfsmenn sína því þeir
vildu að hann tæki þátt í deilum sem hon-
um voru fjarri skapi, s.s. að deila á
íslensku kirkjuna vestra og Lögberg.
Orlögin nálgast
Þessi síðustu æviár Gests Pálssonar voru
fremur nöturleg. Hann gekk í Goodtempl-
araregluna skömmu eftir að hann kom til
Winnipeg og var reglusamur um hríð.
Einn daginn fékk hann bréf frá kunningja
í Chicago sem bað hann að koma og bréf-
ritari sagðist einnig vona að hann yrði ekki
í bindindi! Raunin varð líka sú að með
þessari ferð var bindindi Gests lokið til
æviloka.
Ágreiningurinn við Heimskringlumenn
rithöfundur en óreglan setti mark sitt á lífhans.
magnaði óregluna. í ágúst 1891 sagði hann
upp stöðu sinni við blaðið og fáum dögum
síðar, hinn 19. ágúst, var hann látinn. Sá
kvittur komst að kreik að samstarfsmenn
Gests á blaðinu hefðu haldið honum við
óreglu til að losna við hann og þannig orð-
ið valdir að dauða hans. Þetta telur Einar
H. Kvaran fjarstæðu en getur þess á hinn
bóginn að margt hafi benl til þess að Gest-
ur hafi fundið örlögin nálgast. Veturinn
áður en hann dó bað hann Einar að skrifa
eitthvað um sig ef hann kynni að deyja
áður en langt um liði.
Þrátt fyrir erfiða ævi var Gestur í hópi
fyndnustu rithöfunda okkar, en fyndnin
var oft beiskjublandin. Háðinu beitti hann
til sóknar sem varnar og við skulum ljúka
Sögubroti á vöidum köflum úr fyrirlestrin-
um Lífið í Reykjavík þar sem þetta stíl-
bragð hans nýtur sín til fulls.
Slúðrið í Reykjavík
„Til er hér í bænum nokkurs konar andleg-
ur aldingarður, sem nærri því allir bæjar-
menn finna sig skylda til að rækta á allan
hátt, og hlynna að á alla veru; við þann
blett mætast menn af öllum stéttum, bæði
karlar og konur; allur stéttamunur og allur
aldursmunur hverfur þar eins og þoka fyrir
sólu, háir og lágir taka höndum saman, og
gamalmennið á grafarbakkanum og barnið
fyrir innan fermingu hittast þar í bróðerni,
tignarfrúin og betlikerlingin sitja þar eins
og systur, og allir vinna það sama, prýða
og skrýða blettinn; sumir gróöursetja þar
ný blóm, aðrir stóreflis-tré, og sumir eru í
óða önn að vökva eldri blómum og eldri
trjám, til þess að ekkert glatist, ekkert
kulni út eða visni; þessi augasteinn bæjar-
ins, þessi heilagi og friðaði aldinreitur er -
slúðrið í bænum.
Menn geta líkt slúðrinu hér í bænum við
vætusudda, sem læðist og skríður inn um
hverja einustu rifu, sezt fyrir í hverri
sprungu, treður sér milli þils og veggjar,
laumast úr einu herbergi í annað, og til-
gangurinn er alltaf og alls staðar sá sami,
að reyna til að smella blettum á, og freista,
hvort það sé ekki hægt að búa til dálítinn
fúa.
...Ef maður gengur inn á veitingahús til
þess að fá sér glas af öli, þá er það af því,
að hann er mjög hneigður fyrir ofnautn
áfengra drykkja; ef maður sést drukkinn
einu sinni, þá liggur hann á túrum heilum
vikum saman; ef ógiftur maður gengur út
að kveldi dags, þá er það ætíð til þess að
hitta einhverja vinkonu sína. Ef manna-
mál heyrist. inni í herbergi, þar sem ógiftur
maður býr, þá er það eintómt kvenfólk,
sem er að heimsækja hann.
...Það er kunnugt, að hér í bæ eru til
ekkjur, sem reka fréttaburð sem atvinnu,
og það er, ef til vill, sá atvinnuvegur, sem
borgar sig einna bezt; þar fellur enginn
dagur úr, því þá atvinnu má jafnt stunda
vetur og sumar, hvernig sem viðrar og
hvernig sem árferðið annars er.“ (bls. 64-
66)
Líkfylgdarsýki kvenfólksins
,.Þá eru menn heldur ekki sporlatir að
fylgja dauðum til grafar, einkum kvenfólk-
ið, helzt þegar það er farið að eldast. Það
getur enginn lifandi maður ímyndað sér,
hvað margt er til af gömlu kvenfólki í þess-
um bæ, nema sá sem sér það saman komið
í líkfylgd; það er alveg eins og það spretti
upp úr götunum, því greftranir eiga slíkt
aðdráttarafl fyrir flest lægri stéttar kven-
fólk hér, að það leggur oftast nær lykkju á
leið sína, ef það sér líkfylgd, og slæst í för-
ina, og úr húsunum, sem líkfylgdin fer
fram hjá, bætist smátt og smátt við í
hópinn, og flest eða allt er það kvenfólk;
og allt þetta kvenfólk gengur með sama
alvöru- eða raunasvipinn; hver sem graf-
inn er, er svipurinn alltaf sá sami; það er
eins og kerlingarnar hér eigi greftrunar-
grímu, sem þær smella yfir andlitið í hvert
skipti sem þær finna lykt af líkfylgd í nánd.
Og þessi líkfylgdarsýki, sem þjáir allt
gamalt kvenfólk á sérstökum aldri og í sér-
stökum flokkum hérna í bænum, er svo
sem ekki tekin út með þrautum eða raun-
um; nei, þvert á móti, að mega vera við og
sjá greftranir, er fyrir það nokkurs konar
„brama-lífselexír", sem bætir öll þess
mein; það er hrein nautn, á við tvo eða
þrjá góða kaffibolla." (bls. 63-64)
„Háðið, nógu napurt og
nógu biturt“
Gestur ræðir einnig um eintrjáningsskap,
mannorðssýki og fleira sem hrein unun er
að lesa. í lokin kemur liann með ráð til að
bæta lífið í Reykjavík, sem samkvæmt
þessum fyrirlestri hefur verið all skraut-
legt, svo ekki sé meira sagt.
„Eg veit nú, að menn að endingu munu
spyrja, hvert ráð eða hver ráð séu til þess
að bæta bæjarbraginn hér, fá menn til að
brjóta skörð í flokkagirðingarnar, kenna
mönnum að leggja niður hræsnina' og
tepruskapinn, gera slúðurþokuna að engu,
lækna mannorðssýkina, og um fram allt að
brenna inni allan „klikku“-skap? Ég sé
einungis eitt ráð, sem gæti komið að haldi.
Við þurfum að fá leikritaskáld, sem getur
dregið allt það, sem aflaga fer hjá okkur,
fram á leiksviðið, og þar næst þurfurn við
að fá þau leikrit leikin, leikin vel. Brestir
okkar eru slíkir, að þeir læknast ekki með
nýjum lögum; þeir læknast yfir höfuð ekki
með nokkrum sköpuðum hlut nema - háð-
inu. ...Háðið, nógu napurt og nógu biturt,
hefur um allan aldur heimsins verið bezti
læknirinn fyrir mannkynið.“ (71)
Á þennan hátt þykir mér viðeigandi að
ljúka Sögubroti af Gesti Pálssyni. SS
(Heimild: Gestur Pálsson - Ritsafn l-II. formáli eftir
Einar H. Kvaran, Menningar- og fræðslusamband
alþýðu, 1952.)