Dagur - 04.05.1991, Qupperneq 4

4 - DAGUR - Laugardagur 4. maí 1991
tómstundir
Volæði og fordómar fyrr á öldum:
Þegar klerkar börðust gegn
syndsamlegum skemmtunum
Um tíma fékk skákin ekki sömu útreiö og önnur spil og leikir enda höfðu
t.d. Jón Arason og Guðbrandur Þorláksson báðir gaman af því að tefla. Sá
síðarnefndi hamaðist hins vegar á móti óguðlegri skemmtan á borð við rím-
ur og vikivaka.
um kirkjulegara yfirvalda nema
söngur og guðsorðalestur.
Gjálífi og
óráðvandur sollur
Mörg rit fordæma gleðileiki af
ýmsu tagi og „annað þvílíkt gjá-
lífi, sem brúkað kann að hafa
verið hér og hvar í landinu, þar
sem óráðvandur sollur hefir verið
saman kominn," (sbr. bls. 15) en
á sama tíma er iðjuleysið
fordæmt, þannig að það hefur
greinilega verið vandlifað í heimi
hér. Menn greindu jafnvel frá
dæmum þar sem fólki hafði
hefnst fyrir skemmtanir, leiki og
tafl, einkum á helgum dögum.
Kviknað hafi í leikhúsum og fólk
dottið og meitt sig við leiki. Þetta
var talin refsing guðs.
Vangaveltur sem þessar þykja
hlálegar í dag en samt sem áður
líta allmargir íslendingar dans og
spil enn hornauga, ekki síst á
helgidögum. Gömlu viðhorfin
eru því ekki alveg dauð úr öllum
æðum en breytingarnar hafa að
sjálfsögðu orðið miklar og
„syndsamlegar" skemmtanir eru
nú mun færri en áður.
Tómstundirnar líða nú hvorki
fyrir vesöld eða andstöðu klerka
og hvað þriðja atriðið sem Ólafur
nefndi varðar, erlend áhrif, þá
eru þau varla talin neikvæð fyrir
tómstundaiðjuna. Framboðið
hefur aukist gífurlega á síðustu
áratugum og nú er svo komið að
fæstir hafa nægan tíma til að
sinna öllum þeim áhugamálum
og skemmtunum sem þeir hefðu
kosið að njóta. Frístundir eru
nánast þrælskipulagðar, jafnvel
hjá börnum. Stundum er talað
um að frítíminn sé verðlagður,
einstaklingurinn verði nú að
kaupa sér dægrastyttingu og
dansa eftir síauknu framboði.
Flvað sem því líður þá er ljóst að
gott getur verið að leita á náðir
einfaldleikans, grípa í spil, lesa
bók, fara í leiki. Slíkar tómstund-
ir eru síður háðar tíma og pen-
ingum.
„Að fara á kellingu“
Víkjum þá aftur að bók Ólafs
Davíðssonar. Henni er skipt í
þrjá flokka. í fyrsta flokki er afl
og áreynsla og greinist kaflinn
niður í íþróttir, leiki og listir.
Annar flokkur kallast orð og
umhugsun og skiptist í orða-
gaman, lotulengdarkapp, sagna-
skemmtan, rímnakveðskap,
kveðskaparkapp, söng og hljóð-
færaslátt, töfl og spil. Þriðji
flokkur nefnist leikfang eða
leiktól. í öllum flokkunum er síð-
an að finna ótal leiki, þrautir og
skemmtanir.
Þarna er að sjálfsögðu að finna
mikinn fróðleik og þótt margir
leikirnir séu nánast útdauðir er
óvitlaust að rifja þá upp. Ekki er
rými fyrir slíkt hér en rit Ólafs og
fleiri bækur eru fáanlegar á bóka-
söfnum.
Það er dálítið sérkennilegt
hvernig Ólafur skiptir fyrsta
kaflanum í íþróttir, leiki og listir.
Hann segir að munurinn á íþrótt-
um og leikjum sé sá að íþróttirn-
ar geti flestar komið að beinu
haldi þegar svo ber undir, t.d.
sund og skíðaferð. Leikirnir gera
frekar óbeint gagn, með því að
herða líkamann. íþróttir eru
hafðar til skemmtunar á manna-
mótum, leikirnir meira í heima-
húsum, sem leiðir af sér að
íþróttirnar hafa meiri frægð í för
með sér en leikirnir.
Þá segir hann mikinn mun á
leikjum og listum. í leikjunum
eru oftast margir þátttakendur en
sjaldnast fleiri en tveir í listum og
yfirleitt bara einn. í listum er sér-
stakur fimleiki mergurinn
málsins.
Þessar listir eru því ekki neitt í
líkingu við það sem við köllum
list í daglegu tali, heldur mætti
frekar kalla þær þrautir og æfing-
ar. Sem dæmi má nefna listirnar
að flá kött, fara á kjöl, steypa sér
kollhnís, reisa horgemling, róla,
vega salt, taka í bóndabeygju,
kyssa kóngsdóttur og fleira. Ein
af listunum nefnist „að fara á
kellingu" og fylgir svohljóðandi
lýsing: „Listarmaðurinn bregður
höndum og fótum upp um bita.
Að því búnu snýr hann sér við,
svo að bak hans veit upp að
bitanum og á hann að reka rass-
inn þrisvar upp í hann hvað eptir
annað.“ (bls. 141)
Látum við þá lokið þessu stutta
yfirliti yfir íslenskar skemmtanir
fyrr á öldum og þá andstöðu sem
þær mættu. SS
í tómstundaþætti helgarblaðs-
ins er yfirleitt fjallað um áhuga-
mál nútímamannsins en eitt
sinn tókum við þó íþróttir
fornmanna fyrir. Nú förum við
milliveginn, skyggnumst í hin-
ar myrku miðaldir og tóm-
stundir Islendinga allt fram á
19. öld. Ólafur Davíðsson
safnaði miklum fróðleik saman
í rit sem nefnist Islenskar
skemmtanir og kom út í Kaup-
mannahöfn á vegum Hins
íslenska bókmenntafélags seint
á síðustu öld. Þar er að finna
gott yfírlit yfír hvers kyns
íþróttir og leiki en einnig
skemmtilegar lýsingar á tíðar-
andanum og baráttu gegn tóm-
stundagamni.
í inngangi bókarinnar segir
Ólafur að það hafi verið algengt
að iðka íþróttir og leiki í fornöld,
eins og sögurnar beri með sér.
Þess er getið á hverju strái að
teknir hafi verið upp leikir og þá
einkum knattleikir og glímur. í
sögunum er líka mjög víða getið
um sund, hiaup, skotfimi, hestaat
og svo töfl af ýmsu tagi. Ólafur
telur engan vafa Ieika á því að
líkamsæfingar þessar hafi átt tals-
verðan þátt í því að gera forn-
menn að því sem þeir voru,
hraustmenni bæði á líkama og
sál, þolgóðir og djarfir.
Þegar fram liðu stundir lögðust
fimleikar þeir og skemmtanir
sem fornmenn höfðu leikið að list
og vana meir og meir niður og
sumir týndust alveg, s.s. knatt-
Spil flokkuðust undir syndsamlegar skemmtanir og apaskap. Enn í dag ber
nokkuð á því að mönnum sé illa við að spil séu höfð við hönd á helgidögum.
leikurinn og hestaatið. Sumir
tórðu að vísu en voru mjög sjald-
an hafðir um hönd, t.d. sund og
skíðaferðir.
Ólafur segir engan vafa leika á
því að íslendingar hafi lagt minni
stund á íþróttir á 16.-18. öld, og
reyndar fram á þann dag er hann
ritar þetta, en í fornöld. Þrjár
meginástæður telur hann liggja
að baki: Vesöld og volæði íslend-
inga á þessu tímabili, baráttu
biskupa og annarra guðsmanna
gegn íþróttum og leikjum og svo
öpun íslendinga eftir útlendum
siðum og skemmtunum.
Klerkar lögðust gegn
hvers kyns skemmtunum
Orðrétt segir Ólafur:
„Fyrsta orsökin er aðalorsökin
og felur hinar í sér að nokkru
leyti. Vesöld fslendinga og
volæði í gamla daga er kunnugra
en svo, að hér þurfi að fjölyrða
um það. Einstakir menn voru ef
til vill auðgri en nokkur er nú á
íslandi, en hagur alþýðu var að
öllu leyti bágbornari en hann er
nú, og það er ekki að furða, þótt
Íslendíngar sintu ekki íþróttum
og öðrum skemtunum, þegar
rnenn dóu hvað eptir annað
hundruðum og þúsundum saman
úr sulti og seyru, þegar verzlun-
areinokunin grúfði yfir landinu,
þegar klerkar og sýslumenn
geingu um eins og grenjandi ljón
og ofsóktu menn og brendu fyrir
galdur, sem opt og tíðum var
ekki annað en ást á þjóðlegum
fræðum Íslendínga.“ (bls. 11)
Klerkarnir höfðu líka mikil
áhrif. Þeim tókst smám saman að
koma því til leiðar að vikivakar
voru alveg lagðir niður og þeir
réðust líka gegn hvers kyns
skemmtunum, hvort sem þær
nefndust leikir, rímur, sögur eða
spil. Þó lögðu þeir blessun sína
yfir taflmennsku, a.m.k. í fyrstu.
Á tímabili var rímnakveðskapur
beinlínis kallaður synd og lá
hvorki meira né minna en gapa-
stokkurinn við.
í barnalærdómskveri sem hvert
barn lærði eftir miðja 18. öld er
spurt hvernig maður vanhelgar
hvíldardaginn. Svarið er: Með
líkamlegu nauðsynjalausu erfiði,
sömuleiðis syndsamlegum
skemmtunum, svo sem dansi,
spilum og öðrum apaskap!
Nærri má geta að tómstundir
hafa verið fábrotnar þegar engar
skemmtanir hlutu náð fyrir aug-
en stundum öðruvísi:
éikning úr bókinni íslenskar skemmtanir sem Ólafur Davíðsson tók saman. Hér er verið að lýsa spili sem nefnist
jónasæng en áður en spilamennskan hefst er dregin mynd á borðið og eru hér þrjár útgáfur.