Dagur - 04.05.1991, Qupperneq 6

6 - DAGUR - Laugardagur 4. maí 1991
ÚTGEFANDI: ÚTGÁFUFÉLAG DAGS
SKRIFSTOFUR: STRANDGATA 31, PÓSTHÓLF 58, AKUREYRI,
SÍMI: 96-24222 ■ SÍMFAX: 96-27639
ÁSKRIFT KR. 1100 Á MÁNUÐI • LAUSASÖLUVERÐ 100 KR.
GRUNNVERÐ DÁLKSENTIMETRA 725 KR.
RITSTJÓRI: BRAGI V. BERGMANN (ÁBM.)
FRÉTTASTJÓRI: KRISTJÁN KRISTJÁNSSON.
RITSTJ.FULLTRÚI: EGILL H. BRAGASON.
UMSJ.MAÐUR HELGARBLAÐS: STEFÁN SÆMUNDSSON.
BLAÐAMENN: JÓN HAUKUR BRYNJÓLFSSON (íþr.), .
KÁRI GUNNARSSON (Sauöárkróki vs. 95-35960), INGIBJÖRG
MAGNÚSDÓTTIR (Húsavlk vs. 41585), JÓHANN ÓLAFUR HALLDÓRSSON,
ÓLI G. JÓHANNSSON, ÓSKAR PÓR HALLDÓRSSON, STEFÁN SÆMUNDSSON,
ÞÓRÐUR INGIMARSSON, LJÓSM.: KJARTAN ÞORBJÖRNSSON.
PRÓFARKAL.: SVAVAR OTTESEN. ÚTLITSH.: RÍKARÐUR B. JÓNASSON,
ÞRÖSTUR HARALDSSON.
AUGLÝSINGASTJ.: FRÍMANN FRÍMANNSSON.
DREIFINGARSTJ.: HAFDÍS FREYJA RÖGNVALDSDÓTTIR, HEIMASÍMI 25165.
FRAMKVÆMDASTJÓRI: HÖRÐUR BLÖNDAL.
PRENTUN: DAGSPRENT HF.
Landsbyggð
í vamarstöðu
íslendingar hafa átt við fjöl-
mörg félagsleg vandamál
að stríða í aldanna rás. Á
þessari öld hefur þjóðfélag-
ið tekið slíkum stakkaskipt-
um, að fólk sem er fætt á
fyrstu tveimur áratugum
aldarinnar hefur orðið vitni
að næsta ótrúlegum breyt-
ingum í lifnaðarháttum,
menningu og ytri aðbúnaði.
Um þetta efast enginn. En
vaxandi velmegun hafa
fylgt ný og áður óþekkt
vandamál, sem krefjast
skjótra viðbragða.
Byggðaröskun er eitt
stærsta félagslega vanda-
málið sem þjóðin hefur átt í
höggi við á þessari öld.
Höfuðborgarsvæðið hefur
sogað til sín mannafla úr
öðrum landshlutum áratug-
um saman, en á sama tíma
hefur atvinnulíf og búsetu
hnignað á stórum land-
svæðum. Efling höfuðborgar
lýðveldisins hefur um
margt verið æskileg og
hagkvæm, en því miður hef-
ur hún haldið áfram út fyrir
þau mörk sem skynsamleg
eða eðlileg geta talist. Að
sumu leyti er hér um að
ræða beina afleiðingu þess
að þjóðin er fámenn, en
höfuðborgin hefur notið
margfeldisáhrifa frá stað-
setningu stjórnsýslu og
helstu menntastofnunum
landsins.
Það verður að viðurkenn-
ast að Reykjavík er fyrir
löngu orðin að ríki í ríkinu,
sem lýtur eigin lögmálum,
burtséð frá vilja stjórnvalda
hverju sinni til að sporna
gegn byggðaröskun.
Suðvesturhorn landsins
hefur mjög styrkt stöðu
sína undanfarna áratugi,
með Reykjavík í farar-
broddi. Ríkisstjórn Davíðs
Oddssonar er mynduð af
flokkum sem sækja mest
fylgi til þéttbýlisins. Þeim
málflutningi hefur verið
haldið að Reykvíkingum að
dreifbýlið sé dragbítur á
framfarir í landinu, og
bændur eru almennt sá
skotspónn sem spjótunum
er beint að. Raddir öfga-
manna sem vilja beinlínis
vega að landsbyggðinni
gerast sífellt háværari. Á
því kjörtímabili Alþingis
sem nú er nýhafið má búast
við að krafan um jafnt vægi
atkvæða um land allt verði
sett fram sterkar en nokkru
sinni áður, en það væri tví-
mælalaust hagur beggja
stjórnarflokkanna að ná
fram slíkri breytingu.
Landsbyggðin á mikið
undir því, að skilningur sé í
æðstu stjórnsýslu ríkisins á
sérstöðu hennar gagnvart
Reykjavíkursvæðinu. íbúar
dreifbýlis og landsbyggðar
búa um margt við lakari
kjör, hærra vöruverð,
almennt talað við hærri
útgjöld, minni tekjur og
færri atvinnutækifæri en
íbúar höfuðborgarsvæðis-
ins. Aftur á móti leggja þeir
fram hlutfallslega miklu
stærri skerf í sköpun þjóðar-
tekna en þeir sem í þéttbýl-
inu búa. Þetta vill oft
gleymast í umræðunni,
enda erfið sannindi fyrir þá
sem ekki vilja sjá út fyrir
höfuðborgarsvæðið. EHB
Bolsíur og danska á suimudögum
Akureyri hefur stundum verið kölluð
„danski bærinn“ enda voru fyrstu íbúarn-
ir danskir kaupmenn sem höfðu vetur-
setu inni á „gömlu“ Akureyri, í fyrsta
skipti veturinn 1718 til 1719, að því er
sagan segir. Um fasta byggð var ekki að
ræða fyrr en upp úr miðri 18. öld en frá
árinu 1777 var fyrirskipað að kaupmenn
skyldu hafa hér vetursetu. Á fyrri tíð var
kaupstaðurinn kallaður Akkeröen eða
Öefiord Handelsted eða bara Öefiord,
eins og sést á uppdrættinum frá 1752 hér
að neðan. Á uppdrættinum sjást fjögur
hús í þyrpingu á gömlu Akureyri og fjár-
rétt litlu sunnar. Skip liggur á Pollinum
og annað er að sigla fyrir Oddeyri. Uppi
á Brekkunni fyrir ofan kaupstaðinn eru
húsin að Naustum, Eyrarlandi og Barði.
Minjar frá danska tímanum er enn að
finna á Akurcyri, einkum í nöfnum húsa.
Allir Akureyringar þekkja nöfnin Gud-
mann, Havsteen, Höepfner, Lynge,
Schram, Schiöth og Tulinius en auk þess
eru nöfn eins og Busch. Hemmert, Kyhn,
Lever, Mohr og Steincke. Þessi nöfn eru
að vísu af ýsmum toga spunnin en þau
bera öll vitni danska tímanum á Akur-
eyri.
Annað sem stundum hefur verið talið
loða við Akureyri eru dönskuslettur í
máli manna, þótt þær hafi raunar loðað
við fleiri. Orð eins og altan, bíslag,
bolsíur, fortó, galosíur, margarín og
sultutau hafa heyrst í máli allt fram á síð-
ustu ár. Pá hafa Akureyringar stundum
verið sagðir tala dönsku á sunnudögum
og hefur mörgum þótt þetta smáfyndið.
En ef til vill er á því skýring hvers vegna
Akureyringar eru sagðir hafa talað
dönsku á sunnudögum.
Akureyrarkirkja
Þegar búseta hófst á Akureyri var þar
engin kirkja, enda fátt fólk annað en
nokkrir danskir kaupmenn. Sóknarkirkj-
an var að Hrafnagili og þangað sóttu
Akureyringar kirkju, allir nema kaup-
menn. Um 1850 óskuðu íbúar Akureyrar
eftir því að fá að byggja kirkju sem ann-
exíu frá Hrafnagili en því var neitað í
upphafi. Með konungsúrskurði hinn 18.
maí 1851 var Akureyringum og bændum
í nágrenninu leyft að byggja kirkju á eig-
in kostnað á Akureyri. Ekki var þó hafist
handa um smíðina fyrr en árið 1861 og
lágu til þess ýmsar ástæður. Nýja kirkjan
var svo vígð árið 1863.
Á nýju kirkjunni voru aðeins einar
dyr, eins og tíðkaðist á flestum íslenskum
kirkjum. Fóru danskar frúr á Akureyri
þá til séra Daníels prófasts Halldórssonar
að Hrafnagili og báðu hann um að sjá svo
til að settar yrðu aðrar dyr á kirkjuna til
þess að heldra fólkið þyrfti ekki að ganga
um sömu dyr og almúginn. Segir sagan
að prófastur hafi svarað því til að hann
hafi aldrei heyrt þess getið að tvennar dyr
væru á himnaríki. Og við það sat.
Danska á sunnudögum
Til eru frásagnir af guðsþjónustum sem
danskir kaupmenn héldu á Akureyri
áður en kirkja var reist - og jafnvel eftir
að hún reis af því að dönsku frúrnar vildu
ekki ganga um sömu dyr og sauðsvartur
almúginn. í þessum guðsþjónustum var
töluð danska og notuð dönsk biblía og
dönsk sálmabók, eins og eðlilegt var af
því að móðurmál kaupmannanna var
danska. Almúginn varð vitni að þessu því
að Akureyrarkaupmenn höfðu íslenskar
stofupíur, einkum úr nágrannasveitum.
Urðu þær auðvitað vitni að því að töluð
var danska við þessar andaktir eða guðs-
þjónustur kaupmanna á sunnudögum.
Af þessum sökum töluðu menn í Eyja-
firði og nærsveitum um að á Akureyri
væri töluð danska á sunnudögum, sem
var satt og rétt. Virka daga reyndu kaup-
menn svo að tala íslensku við almúgann
og gekk það auðvitað upp og ofan en bar
þó þann árangur að lengi kölluðu Akur-
eyringar brjóstsykur bolsíur og skóhlífar
galosjer. En nú eru Akureyringar hættir
að tala dönsku á sunnudögum.
Á þcssum uppdrætti sjást fjögur hús í þyrpingu á gömlu Akureyri, þar sem nú er Laxdalshús,
og fjárrétt litlu sunnar. Skip liggur á Pollinum og annað siglir fyrir Oddeyri. Uppi á Brekk-
unni fyrir ofan kaupstaðinn eru húsin að Naustum, Eyrarlandi og Barði.