Dagur - 26.10.1991, Blaðsíða 9

Laugardagur 26. október 1991 - DAGUR - 9
„Heftir málkeimd farið dvínandi hjá böraum?“
- Þórey Eyþórsdóttir, uppeldis-og sérkennslufræðingur með sérgrein í mál- og
talmeinafræðum ræðir um málkennd, málþroska og starf mál- og talmeinafræðinga
Mál- og talþjálfun barna fer meðal annars fram í gegnum leikþjálfun.
Mikil eftirvænting er gjarnan á
meðal foreldra þegar barn fer
að tala. Fyrstu orðin eru ekki
síður mikilvæg á þroskabraut
þess en fyrstu skrefin sem það
tekur óstutt á milli tveggja
staða. Þegar barn fer að tjá sig
með orðum og síðar heilum
setningum hefur það þegar náð
að skilja merkingu ýmissa
orða, sem það heyrir þótt það
hafi ekki fyrr náð valdi á því að
bera þau fram og beita við
tjáningu. Málþroski og færni
til að tala vex síðan jafnt og
þétt og mörg börn ná full-
komnu valdi á beitingu málsins
á skömmum tíma. Önnur eiga í
erfíðleikum, sem geta verið af
margvíslegum toga og þurfa þá
ef til vill hjálpar við. A sama
hátt hafa margir kynnst því
þegar fullorðnir einstaklingar
verða fyrir áföllum og talhæfni
þeirra skaðast skyndilega. Al-
gengasta orsök þess er að æðar
í höfðinu opnast og blæðir inn
á heilastöðvar þannig að starfs-
hæfni þeirra minnkar veru-
lega. Mikil röskun fylgir áfalli
af því tagi. Oft getur verið erf-
iðleikum háð að greina hugar-
ástand fólks við þær aðstæður,
sem oft hafa einnig mikil áhrif
á aðstandendur og allt nánasta
umhverfi.
í tilvikum sem þessum, hvort
sem málþroska og talfærni er
ábótavant í upphafi eða þegar
einstaklingur hefur glatað ein-
hverju af getu sinni til að tjá sig
kemur til kasta mál- og talmeina-
fræðinga. Vegna framfara í
nútíma þjálfunarvísindum eiga
margir, sem ekki ná eðlilegri
málfærni eða glata henni að ein-
hverju leyti síðar á æfinni, kost á
þjálfun til þess að bæta málskiln-
ing sinn og hæfni til að tala og
einnig að efla á nýjan leik kunn-
áttu sem tapast hefur.
Úr Handíða- og
myndlistarskólanum
í sérkennslu- og
talmeinavísindi
Þórey Eyþórsdóttir er uppeldis-
og sérkennslufræðingur með mál-
og talmeinafræði sem sérgrein.
Hún lauk námi í mál- og tal-
meinafræði í Bergen en stundaði
síðan framhaldsnám í Osló
þar sem hún lauk embættisprófi í
uppeldis- og sérkennslufræðum
og síðar kynnti hún sér nýjungar
í grein sinni í Madison í Banda-
ríkjunum þar sem hún starfaði
sem „visitina scholar“. Kandí-
datsritgerð hennar fjallar um
.máltöku barna, nánar tiltekið á
hvern hátt börn læra annað
tungumál eftir að hafa náð töl-
verðu valdi á málskilningi og tali
eins tungumáls. Rannsóknir sín-
ar byggði hún annars vegar á því
á hvern hátt norsk börn brugðust
við börnum, sem töluðu íslensku
og á sama hátt hvernig íslensku
börnin brugðust við þeim norsku
og á hvern hátt þau hófu að læra
nýtt tungumál.
En af hverju fór hún út á þessa
braut, sem áður hafði stundað
lokið námi og frá Handíða og
myndlistaskóla íslands. Hún
kveðst hafa farið að starfa við
kennslu þroskaheftra barna þeg-
ar hún hafi flutt til Noregs.
Ástæður þess að hún var beðin
um að taka sérkennslustarf að sér
hafi fyrst og fremst verið þær að
hún var menntuð á sviði hand-
mennta. Eftir að hún var farin að
vinna með þessum þroskaheftu
börnum og unglingum hafi áhugi
sinn vaknað á námi í sérkennslu-
fræðum.
Miklar framfarir hafa
orðið á sviði mál-
og talmeinafræðinnar
Þórey minnir á að tjáskipti séu
undirstaða vitsmuna mannsins og
allra samskipta hans. í því sam-
bandi hafi hann þróað ýmis kerfi
til tjáningar. Þar á meðal sé
BLITS- og REBUS-kerfið, sem
notað sé til þess að gefa fötluðu
fólki, sem ekki getur nýtt sér tal-
málið sökum fötlunar kost á að
tjá sig. Hún nefnir einnig einfalt
tjáskiptakerfi, sem þróast hafi
eftir landafundina á sínum tíma
þegar hvíti maðurinn þurfti að
hafa samskipti við indíána, sem
dæmi um þörfina til að tjá sig.
Þórey segir að mikil framfór hafi
orðið á sviði mál- og talmeina-
fræðinnar á undanförnum árum
og einnig í því að þróa sam-
skiptakerfi fyrir þá sem ekki geta
notfært sér talmál. Ýmsir við-
burðir í Bandaríkjunum hafi orð-
ið til þess að fjárveitingar voru
auknar til heilarannsókna. Til
dæmis hafi orðið miklar og skjót-
ar framfarir á sviði mál- og tal-
meinafræðinnar eftir morðtil-
raunina við Ronald Regan,
þáverandi forseta, árið 1981 þeg-
ar blaðafulltrúi hans slasaðist
alvarlega á höfði og missti mál-
tjáninguna.
Foreldrar eru of uppteknir
af framburðargöllum
barna en gera sér oft
ekki grein fyrir mál-
þroska þeirra
Hvað málþroska barna varðar
segir Þórey að foreldrar virðist
vera mjög uppteknir af fram-
burðargöllum en geri sér oft ekki
næga grein fyrir því hver mál-
þroski barna sé í raun og veru.
„Orðaforði fólks er mjög misjafn
og eftir því sem börn lesa minna
eða einhæfari texta þá verður
málþroski þeirra takmarkaðri.
Börn hér á landi lesa minna í dag
en var fyrir um tveimur áratugum
og á tilkoma sjónvarps talsverðan
þátt í þeirri þróun. Auk þess
byggir sjónvarpið útsendingar
sínar að miklu leyti á erlendu
efni, sem er þýtt með knöppum
skýringartextum. Slíkir textar
eru mikil stytting frá þeim orða-
forða sem oft er notaður í við-
komandi myndum og gefa börn-
um því minni tækifæri til að
þroska málvitund sína en ef þau
ættu þess kost að horfa á sjón-
varpsefni og kvikmyndir þar sem
talað væri á móðurmáli þeirra."
Þórey telur einnig að raun-
veruleikabókmenntir fyrir börn,
sem komu fram á sjöunda og átt-
unda áratugnum, hafi dregið úr
áhrifum ímyndunarafls hjá þeim.
Æíintýraheimurinn hafi þá orðið
að einskonar bannorði í barna-
bókmenntum því hann kæmi
börnum ekki í nægilega góðan
skilning um þann bitra raunveru-
leika sem þau byggju við. Hún
segir að ævintýrabókmenntirnar
hafi mikið fremur auðgað hug-
myndaflug barna og þar með
málþroska þeirra en frásagnir af
hversdagslegum raunveruleika.
Mál- og talmeinafræð-
ingurinn vinnur með alla
þætti mál- og talmeina -
allt frá áhrifum af heila-
skaða til framburðar-
erfiðleika barna
Mál- og talfræðingurinn tekst á
við alla erfiðleika, sem skapast
hjá fólki vegna galla eða skerð-
ingar á málhæfni og málbeitingu.
Eitt af því er stam. Þórey segir
stam vera mun algengara hjá
drengjum og áhrif þess séu oft
þau að einstaklingurinn verður
óöruggur með sig og forðast að
tjá sig eðlilega. Þá vinna mál- og
talfræðingar með einstaklinga,
sem fæðst hafa með klofinn góm
og skarð í vör. Jafnframt því að
lýtalæknar lagfæra vefræna galla
þá þjálfa mál- og talfræðingar
viðkomandi einstaklinga til þess
að ná valdi á beitingu málsins.
Einnig fást þeir við einstaklinga
sem eiga við ýmiskonar
radderfiðleika að stríða. í því
sambandi getur verið um sýkingu
í raddböndum að ræða eða bjúg
og endurþjálfun sjúklinga sem
misst hafa raddböndin vegna
sjúkdóma, einkum krabba-
meins. Þá má nefna framburð-
arerfiðleika af ýmsum toga
og nefnir Þórey mongólíta sem
dæmi um þá er eigi í erfiðleikum
með framburð. Hún vitnar í víð-
tækar rannsóknir sem Glenn
Miller, amerískur prófessor, hef-
ur gert á mongólítum í Banda-
ríkjunum. Samkvæmt niðurstöð-
um þeirra rannsókna stafi fram-
burðarerfiðleikar þeirra fyrst og
fremst af því að vöðvar í talfær-
um vinna ekki saman á réttan
hátt. Margir mongólítar hafa því
meiri málskilning til að bera en
geta þeirra til þess að tala segir til
um.
í Bandaríkjunum er fariö
að þjálfa þá strax sem
tapa málhæfni vegna slysa
Mál- og talmeinafræðingar vinna
einnig við þjálfun fólks sem glat-
að hefur málhæfni sinni að ein-
hverju leyti vegna sjúkdóma.
Oftast er um afleiðingar heila-
blæðingar að ræða. Mál- og tal-
stöðvar viðkomandi einstaklinga
hafa orðið fyrir skaða og miðast
þjálfun fólks í þessum tilvikum
við að fá aðrar stöðvar til þess að
taka að sér hlutverk þeirra er
óvirkar hafa orðið. Með öðrum
orðum að kenna fólki að nota
inálið á nýjan leik. Þórey segir að
í flestum tilfellum verði breyting-
ar á persónuleika fólks, sem tap-
að hefur málhæfni sinni. Fólk
verði meyrara og finni oft fyrir
miklu óöryggi auk þess að missa
tengslin við umhverfi sitt að
nokkru leyti. Hún segir að mál-
skaði vegna heilaskemmda komi
fram með tvenns konar móti.
Annars vegar birtist hann á þann
hátt að viðkomandi aðilar glata
hæfninni til þess að kalla fram
orð og tjá sig með þeim en geti
eftir sem áður haldið málskiln-
ingi sínum lítið eða ekkert
skertum. Einnig geti verið um
takmarkaðan málskilning að
ræða án þess að orðaforði glatist
að neinu leyti og þá geti þeir sem
fyrir skaða hafa orðið talað án
þess að skynja í raun og veru
hvað þeir séu að segja og noti
orðin án samhengis við röklega
hugsun. Hún kvaðst hafa kynnst
því hvernig unnið er í Banda-
ríkjunum með skynþjálfun vegna
höfuðáverka og athygli sín
verið vakin á því að meðferð var
hafin strax. Jafnvel áður en fólk
hafi verið komið til fullrar með-
vitundar í stað þess að bíða með
þjálfunaraðgerðir þar til ljóst
væri hvaða skaða viðkomandi
einstaklingar hefðu hlotið.
Hefur málkennd farið
dvínandi hjá börnum?
Þórey hefur rekið talmeinastofu
á Akureyri undanfarin ár. En
hún hefur löngun til að ráðast í
víðtækari starfsemi. Hún kveðst
hafa íhugað vandlega möguleik-
ann á því að stofna einskonar
málræktarskóla fyrir börn á for-
skólaaldri. Þar þurfi ekki endi-
lega að vera um börn með frávik
í máli og tali að ræða, heldur
einnig eðlilega einstaklinga. í
slíkum málræktarskóla mætti
kenna framsögn, almenna tján-
ingu og auka orðaforða og skiln-
ing á hugtökum meðal annars
með því að ræða við börnin og
lesa fyrir þau. Þórey kveðst álíta
nauðsynlegt að fá eldra fólk til að
taka þátt í slíku starfi, meðal
annars til þess að lesa fyrir börnin
og ræða við þau með þeim orða-
forða sem eldri kynslóðum sé eig-
inlegt að nota. Eldra fólk hafi oft
þroskaðri málskilning og noti
fjölbreyttari orðaforða. Þessa
kunnáttu eigi að nýta og flytja
hana yfir til komandi kynslóða,
sem vart verði gert á annann hátt
en að leiða aldna og unga saman.
Börn umgangist eldra fólk of lítið
í dag og þau bönd er bundu stór-
fjölskylduna saman áður fyrr hafi
að miklu leyti rofnað á síðari
árum. Því sé hætta á að ákveðinn
menningararfur glatist, einkum
sem snertir málið og á hvern hátt
það er notað. Þeir sem áhuga
hafa á þessu málefni ættu því að
hafa samband við sig. ÞI