Dagur - 11.12.1992, Blaðsíða 13

Föstudagur 11. desember 1992 - DAGUR - 13
Tómasi Ólasyni, sem rak skó-
verslun ásamt Óla bróður sínum í
Reykjavík, nánar tiltekið í Aðal-
stræti, á svipuðum slóðum og
Morgunblaðið er nú. Þau giftu sig,
eignuðust böm og bum og eru nú
nýlátin í hárri elli.
Ég var lengi skrýtinn og er víst
enn. Ég var sagður höfuðstór,
búkstuttur, háls í styttra lagi, út-
limalangur og lítill fyrir mann að
sjá. Einnig þótti ég alvarlegur, en
þó duttu stundum út úr mér kími-
legar athugasemdir. Sumar þeirra
man ég, og er hér ein þeirra:
Maður barði að dymm. Ég fór
til dyra. „Er hann pabbi þinn
heima?“ var spurt. Ég svaraði:
„Pabbi er ekki heima, en mamma
er inni að skamma krakkana."
í annað sinn kom ég heim og sá
tvo hesta bundna við girðinguna
kringum húsið. Á skrifstofu pabba
sat séra Ásmundur Gíslason prest-
ur að Hálsi í Fnjóskadal, bróðir
Garðars Gíslasonar heildsala og
fleiri mætra manna. Séra Ás-
mundur bauð mér að ríða öðm
hrossinu fram að gróðrarstöð
Ræktunarfélags Norðurlands. Ég
þáði boðið, og við riðum af stað.
Séra Ásmundur spurði mig, hvað
ég ætlaði að verða, þegar ég yrði
stór. Hann sagði pabba síðar, að
ég hefði litið í kringum mig til að
ganga úr skugga um, að engir
aðrir heyrðu svarið, og síðan sagt,
að ég ætlaði að verða „Gubbandur
Hólabiskup."
Ég minntist áðan á Æsustaði og
hús Kristjáns gamla. Fyrir ofan
okkur, sunnan Hrafnagilsstrætis,
var fremur lítið tveggja hæða hús,
steyptur kjallari en efri hæð úr
timbri. Húsið var gult að lit og hét
Sólheimar. Þar bjó Jón Bjömsson
með fjölskyldu sinni. Ekki man ég
nú lengur tölu og aldur bama
hans, og lítið lékum við okkur
saman. Jón átti og rak flóabátinn
Drang, er hélt uppi reglubundnum
samgöngum milli Akureyrar,
Eyjafjarðarhafna, Siglufjarðar,
Grímseyjar og sleikti hverja höfn
á Norð-Austurlandi allt til Rauf-
arhafnar.
Einhvem veginn finnst mér ég
muna eftir Dedda, Steindóri, syni
Jóns, er tók við starfi hans og rak
áfram Drang eftir lát föður síns.
Steindór var fremur lágur vexti,
nokkuð þéttur, en góðlegur og
reyndist hinn mesti framkvæmda-
maður. Nú em þeir feðgar löngu
látnir.
Á hábrekkunni trónaði Gagn-
fræðaskólinn, mikið hús og reisu-
legt, byggt af Sigtryggi Jónssyni
húsasmið. Ég man eftir, að við
krakkamir hlupum oft eftir hinum
langa gangi skólans. Ég man einn-
ig eftir bömum skólameistara-
hjónanna, Óla og Tótu (Ólafi og
Þómnni), en lítið lékum við okkur
saman.
Rafmagn var lagt í hús okkar
árið 1921. Þá tók til starfa gamla
Glerárstöðin, sem nú er löngu
lögð niður. Fyrir þann tíma var
notast við olíulampa og lampa-
glös. Olíulampi með hvítum kúpli
hékk yfir borðstofuborðinu, og var
hægt að draga hann upp og niður
eftir þörfum. Þegar rafmagnið
kom, var honum breytt í raf-
magnslampa. Ef þrýst var á hnapp
- sjá! þá varð ljós, er flæddi um
allar stofur. Þetta var mikið undur
og óskiljanlegt sex ára dreng.
Við urðum að flytja úr hinu
vandaða húsi að Eyrarlandsvegi
26 og niður í Búðargil í Lækjar-
götu 3. Skal nú greint frá
tildrögum þess.
Árið 1919 fól aðalræðismaður
Þjóðverja á íslandi, Sigfús
Blöndahl, föður mínum að ferðast
um Skagafjörð og Eyjafjörð og
kaupa 100 hross á 100 krónur
hvert, en þegar til kom, gengu
kaupin til baka vegna gengishruns
þýska marksins. Faðir minn, sem
var stoltur maður og heiðarlegur,
gekkst við kaupunum, tók víxil í
Islandsbanka hjá Bjama banka-
stjóra Jónssyni og greiddi hrossin
með andvirði hans. Ekki reið hann
feitum hesti frá þeim viðskiptum.
Hann neyddist til að selja húsið
okkar fallega við Eyrarlandsveg
og kaupa í stað þess neðri hæðina
á Lækjargötu 3 til að geta staðið í
skilum við bankann. Hrossin voru
honum nánast einskisvirði, þar
sem menn neyttu ekki hrossakjöts
í þá daga. Því voru húðir hross-
anna og tögl einu verðmætin, sem
af þeim fengust. Um fímm árum
síðar keypti pabbi líka efri hæðina
á Lækjargötu 3, en leigði hana út,
þar til ég fór til náms í Kaup-
mannahöfn.
Þegar ég lít nú til baka, skýrist
margt. Mikil þrengsli voru á nýja
heimilinu, og ég tók eftir því, að
foreldrar okkar drógu mjög saman
seglin. Til dæmis gekk mamma í
sömu kjólunum svo árum skipti,
og þau hættu með öllu að taka þátt
í samkvæmislífi bæjarins. Éins
minnist ég þess vel, að allt óhóf
var skorið við nögl. Að vísu var
aldrei skortur á mat á heimilinu,
en föt voru af skomum skammti,
og átti ég aldrei skjólflík öll mín
menntaskólaár. Þrátt fyrir þetta
eða kannski einmitt vegna þess
skapaðist slíkur andi friðar og
samlyndis meðal fjölskyldunnar,
að þegar ég horfi um öxl, vildi ég
af engu missa.
Ég veit, að þrátt fyrir þetta áfall
skrifaði pabbi upp á víxla fyrir
fjölda manna og hefir vafalaust
tapað þannig þúsundum króna til
viðbótar því, sem hann tapaði í
hrossaviðskiptunum. Hann var
lítill fjáraflamaður, en vinsæll og
öllum hjálpsamur. Ég man eftir að
hafa séð hjá honum fjölda dag-
bóka með ótal reikningum upp á
eina til fimm krónur fyrir læknis-
störf, sem hann átti inni, jafnvel
hjá efnuðu fólki. Ekkert var
innheimt, og því tapaði hann einn-
ig stórfé á þennan hátt.
Margt bar til tíðinda á námsár-
um Guðbrands í Kaupmanna-
höfn. Við grípum næst niður í
söguna þegar hann er búinn að
koma sér fyrir í ofnlausu leigu-
herbergi á rishæð í húsi á
Friðriksbergi í Kaupmannahöfn.
Hernámsár
Ég hóf nú lestur af kappi og varð
sæmilega ágengt. Vorið var í nánd
eftir kaldan vetur. Þá var það einn
morgun snemma, að ég vaknaði
við óvenjulegan gný. Himinninn
var grár af flugvéíum. Innrás
Þjóðverja í Danmörku var hafin.
Það var 9. apríl 1940.
Manna á meðal var mikið rætt
um þróun hertökunnar. Danski
herinn gafst fljótt upp, og kóng-
urinn var í stofufangelsi til stríðs-
loka í Amalienborg. Ekki varð ég
mikið var við hemámsliðið eða
átök. Ég hélt mig að námi mínu,
umgekkst skólabræður og íslenska
samstúdenta og tók nokkum þátt í
félagslífi íslendinga í Kaup-
mannahöfn, eins og segir nánar
frá síðar. Ég komst í fæði hjá
gamalli fjarskyldri frænku, er bjó
á Niels J. Fjords Allé, en skammt
þar frá leigðum við Skjöldur tvö
samliggjandi herbergi.
Haustið 1940 lauk ég annars
hluta prófi dýralæknisnáms með
góðum vitnisburði. Þar með var
ég kominn yfir erfiðasta hjallann í
námi mínu. Árið 1941 flutti ég í
lítið kvistherbergi á Forch-
hammersvej 2 og bjó þar það sem
eftir var náms og dvalar í Kaup-
mannahöfn. Herseta Þjóðverja í
Danmörku hafði lítil áhrif á líf
mitt, en þó var ljóst, að smám
saman þrengdi á ýmsan hátt að
dönsku þjóðinni.
Dýrtíð óx og vömskömmtun
var tekin upp, t.d. á matvöm, fatn-
aði og tóbaki. Ég man, að ég
keypti stundum vindla, sem voru
búnir til úr einhverju efni. Þeir
voru kallaðir „Flor de madras,“ en
nafnið var dregið af því, að það
var eins og efnið, sem var notað í
vindlana hefði verið tekið innan úr
dýnu. Andspymuhreyfing var
skipulögð, og morð vom framin á
báða bóga. Smám saman hertu
Þjóðverjar tökin á, meðal annars
með útgöngubanni, sem kom sér
illa. Danmörku var ætlað að vera
meiri háttar matarbúr fyrir þýska
herinn, og því reyndu Þjóðverjar
allt hvað þeir gátu að halda friði
og spekt í landinu. Vélvæddar
þýskar herdeildir lögðu hvert
landið af öðm undir jámhæl sinn.
Framan af leit illa út fyrir
bandamenn. Danska útvarpið og
aðrir fjölmiðlar vom undir ströngu
eftirliti, og þar með varð allur
fréttaflutningur einlitur. Ræður
Hitlers, eða öllu heldur öskur,
vom á degi hverjum í útvarpsfrétt-
um. Kvikmyndir vom þýskar,
blöð öll full af áróðri nasista, en
samt varð mér ljóst, að þegar til
lengdar lét, hlytu nasistar að fara
halloka. Þeir ætluðu sér of stóran
skammt, 1000 ára ríki!
Eins og áður hefur komið fram,
varð ég lítið var við hemám
Þjóðverja. Þó minnist ég eftir-
farandi atburða.
Eitt sinn var ég á gangi niður
Vesterbrogade og var kominn á
móts við Ráðhústorgið, þegar allt
í einu kvað við sprenging. Ég leit
við og sá, að sprengja hafði
spmngið í mannlausri bifreið. Ég
tók til fótanna og slapp fyrir hom
á næstu götu. Á Vesterbrogade
var venjulega mikil umferð gang-
andi fólks, bfla og sporvagna.
Flestir, sem vom þama á ferli,
forðuðu sér hver í sína áttina.
Daginn eftir mátti lesa í blöðum,
að sprengdur hefði verið mann-
laus bfll, sem stóð fyrir utan ein-
hverja vistarvem Þjóðverja. Þama
vom menn úr dönsku andspymu-
hreyfingunni að verki.
I annað skipti var ég á gangi
heim, og lá leið mín framhjá
„Studenterforeningen." Skyndi-
lega kvað við mikil sprenging í
þeirri veglegu byggingu og gler-
brotum rigndi um allt. Ég tók til
fótanna og flýtti mér heim. Seinna
frétti ég, að þama hefðu Þjóð-
verjar verið að verki, og voru þeir
að hefna einhverra verka and-
spymuhreyfingarinnar. Þannig
magnaðist andstaða dönsku þjóð-
arinnar, en Þjóðverjar hefndu
grimmilega.
Skammt frá þar sem ég átti
heima á Forchhammersvej, er stór
bygging með glerþaki, sem nefnist
Fomm. Þar vom haldnar ýmsar
meiri háttar landbúnaðarsýningar
og á vetuma sex daga hjól-
reiðakeppni, sem er mjög vinsæl
meðal Dana. Þegar andspyma
Rússa og bandamanna harðnaði,
var mikill þýskur her, sem var í
Noregi, fluttur þaðan til austur-
vígstöðvanna með viðkomu í
Kaupmannahöfn. Þjóðverjar
þurftu á húsnæði að halda til að
hvfla herinn á leið hans heim.
Iðnaðarmenn vom í skyndi látnir
koma fyrir svefnstæðum í Fomm
fyrir þessa þýsku hermenn.
Svo var það dag einn um
hádegisbilið, að nokkrir kassar af
öli vom bomir inn í bygginguna.
Þjóðverjar höfðu ekkert við þessa
ölflutninga að athuga, enda Danir
miklir öldrykkjumenn, eins og
alkunna er. Innan um ölflöskumar
var komið fyrir öflugum tíma-
sprengjum, sem spmngu í matar-
tímanum, þegar enginn maður var
í húsinu. Glerþakið splundraðist,
og byggingin varð óhæf til sinna
nota. Þjóðverjar svömðu þessari
skemmdarstarfsemi með því að
taka nokkrar skólabyggingar og
búa hemum, sem flytja átti um
Kaupmannahöfn, svefn- og hvfld-
arpláss þar. Skólunum var lokað á
meðan.
í Kaupmannahöfn héldu
íslenskir stúdentar hópinn á þann
hátt, að þar var íslenskt stúdenta-
félag. Fundir þess vom haldnir
einu sinni í mánuði í stórbygg-
ingu, sem nefndist „Studenterfor-
eningen" og ég hef áður minnst á.
Fundarboð var sent öllum íslensk-
um stúdentum í Kaupmannahöfn,
og komu þeir flestir á fundina.
Ekki man ég nú, um hvað var
fjallað á fundum þessum fram að
seinni heimsstyrjöld. Venjulega
flutti einhver stúdent framsögu-
ræðu, og síðan vom frjálsar
umræður og söngur á eftir.
Kæmi einhver merkismaður að
heiman, var tilvalið að bjóða
honum til fundar, og sagði hann
þá fréttir. Oft vom þetta þjóð-
kunnir menn, t.d. alþingismenn og
ráðherrar, og vom þá raktar úr
þeim gamimar, og þeir gáfu bollu,
sem var einhvers konar vínblanda.
Annars var vanalegt að kaupa einn
eða tvo kassa af Grön Tuborg,
sem var ágætt danskt öl. Venju-
lega keyptum við eina flösku af
öli, og kostaði drykkurinn 50 aura.
Alltaf var ölið dmkkið beint úr
flöskunum, glös vom ekki á
borðum.
Á þessum fundum hittust stúd-
entar úr öllum borgarhlutum. Þar
tókust kynni, og vináttubönd vom
treyst. Ég umgekkst mest landa
mína, einkum samstúdenta að
norðan. Við heimsóttum hver
annan, gengum um næstu hverfi,
litum í búðarglugga eða fórum í
kvikmyndahús, ef efni leyfðu.
Allir þurftu að sinna sínu námi og
búa sig undir næsta dag. Því var
eðlilegt, að við hittumst á kvöldin
eða um helgar. Þar sem við vomm
flestir févana, vom samfundir
okkar fábrotnir, enda nægði okkur
að hittast og rabba saman. Það er
þó enginn vafi á því, að vinir
leituðu hver annars.
í þessum minningum kemur
glöggt fram, að við Hámundur
vorum mestu mátar á námsár-
unum í Kaupmannahöfn. Næstur
kom Jóhann Láms. Þó að hann
væri fámálugur og hlédrægur,
mátum við Hámundur vináttu
hans, og marga skákina tefldi ég
við Jóhann Láms á lífsleiðinni,
eins og áður hefur komið fram.
Annars er það furða, hve fáa
raunvemlega góða og nána vini ég
eignaðist á námsámnum í Kaup-
mannahöfn. Kunningjar vom
margir, en vinir fáir. Ég missti
tengsl við námsfélaga mína, þegar
ég féll tvisvar í námsefni annars
hluta og dvaldi tæpt ár heima á
Fróni 1939-40. Þeir hurfu blátt
áfram sjónum mínum, og ég sá þá
aðeins endmm og eins á stígum,
er lágu milli bygginga. Svo hefur
lífsferill minn verið æði sundur-
slitinn, eins og kemur fram í þess-
um minningum. Spyrja má, hvort
ég hafi ekki eignast marga danska
vini á námsárunum. Vissulega
kynntist ég mörgum Dönum, bæði
við dýralæknanámið og jafnvel
utan skóla, en ég stofnaði ekki til
vináttu við þá.
í byrjun seinni heimsstyrjald-
arinnar þegar landar komu ekki að
heiman, breyttist félagslíf Islend-
inga í Kaupmannahöfn verulega.
Þá stofnuðum við skákfélag ís-
lenskra stúdenta. Ekki man ég
nákvæmlega um tildrög þess og
hvenær það var stofnað, en það
var ömgglega eftir að stríðið
hófst. Þá bjuggu landar í Kaup-
mannahöfn við mikla einangmn,
og var allt gert til þess að auka
fjölbreytni í félagslífi stúdenta.
Helsti hvatamaður að stofnun
skákfélagsins var Guðmundur
Amlaugsson, sem þá þegar var
hinn mesti skáksnillingur. Auk
hans vom hvatamenn að stofnun
félagsins Páll Sigurðsson verk-
fræðingur, Ámi Hafstað og ég.
Við héldum vel undirbúna
fundi með viðeigandi dagskrá.
Hún var þannig, að fyrst vom
rædd félagsmál, síðan var flutt
erindi og að lokum var skák-
keppni. Framan af var allgóð þátt-
taka í starfsemi félagsins. Eftir
fyrstu keppni var liðinu skipt í
tvær sveitir eftir styrkleika. Þegar
frá leið, heltust hinir lélegri úr
lestinni og hættu að sækja æfing-
ar. Ég man, að eitt sinn kepptum
við á 10 borðum við Norman
Hansen fyrrverandi skákmeistara
Danmerkur. Ekki man ég úrslitin,
en ég náði jafntefli við meist-
arann.
Ég hélt áfram að syngja í
tvöföldum kvartett, sem ég hafði
gengið í fyrir stríð. Þar söng ég 2.
tenór. Þessi kvartett kom meðal
annars fram 1. desember 1938 á
tuttugu ára fullveldisafmæli Is-
lendinga. Stjómandi hans var
Haraldur Sigurðsson prófessor frá
Kaldaðamesi, en Jakob Bene-
diktsson sá um raddæfingar.
Þegar leið á stríðið, var farið að
halda sameiginlega fundi fyrir
félaga í Stúdentafélaginu og ís-
lendingafélaginu. Jón Helgason
prófessor og Jakob Benediktsson
tóku að sér að sjá um þessa fundi.
Þeir skiptust á að halda feikilega
vel undirbúin erindi um íslensk
efni. Ég man til dæmis, að Jakob
Benediktsson hafði haug fagbóka
með sér á fundina og studdist við
greinar og frásagnir úr þeim. Þeir
félagar völdu sér efni í erindi og
skiptust á að flytja þau. Þetta
framtak þeirra var geysivinsælt og
fundimir vel sóttir. Þeir vom
haldnir í sömu byggingu og sama
sal og stúdentafélagsfundimir.
Salurinn troðfylltist af íslending-
um. Þar var setið í hverju skoti, og
það hefði mátt heyra saumnál
detta, slík var eftirtektin.
Jón Helgason var framúrskar-
andi ræðumaður og talaði, nær
undantekningarlaust, blaðalaust,
og aldrei virtist hann þreytast við
framsögn eða lestur. Jakob varð
hins vegar rámur, þegar fór að líða
á, enda stóðu þessir fundir í þrjá
tíma. Síðar tóku nýútkomnar
bækur Halldórs Laxness að berast
okkur. Mig gmnar, að Vilhjálmur
Finsen sendifulltrúi í Stokkhólmi,
sem kom öðm hverju til Kaup-
mannahafnar, hafi flutt bækumar
yfir sundið, því að ekki var leitað í
farangri hans. Þá var öllum Is-
lendingum, sem til náðist, boðið á
fundi í Stúdentafélaginu. Þeir Jón
og Jakob brettu upp ermamar og
lásu til skiptis, þannig að einni
bók vom gerð góð skil á hverjum
fundi.
Á stríðsámnum var gefið út rit,
er fékk nafnið Frón. Af því komu
út þrír árgangar, og er í riti þessu
skilmerkilega rakið félagslíf ís-
lendinga, sem lokuðust inni í
Danmörku á stríðsámnum. Ég
hvarf frá Danmörku tæpu ári áður
en styrjöldinni lauk og er því ekki
til frásagnar um líf landans í
Kaupmannahöfn síðasta stríðsárið.
Guðbrandur Hlíðar á íslendingafagnaði í Kaupmannahöfn.