Dagur - 27.03.1993, Blaðsíða 18

18 - DAGUR - Laugardagur 27. mars 1993
Sagnabrunnur
Katrín gamla frá Sléttu
I Katrín var nægjusöm og gerði ekki miklar kröfur til lífsins. Það eina sem hún brúkaði í óhófi var
neftóbak og ef hún hafði það ekki varð hún viti sínu fjær. Æddi hún þá stundúm út í illfært veður
til að sníkja tóbak.
Níels Níelsson, vinnumaður á Brúnastöðum í Fljótum, drukknaði í Miklavatni og sá Katrín þann
atburð fyrir eins og marga aðra.
kki ósjaldan hefur mað-
ur heyrt um fólk, eða
lesið um í bókum, að
það sé þeim eiginleikum
_________búið, að geta sagt fyrir
um óorðna atburði eða það sé gætt
eins konar fjarhrifum, sem venjulegt
fólk verður ekki vart við. Ein slík
kona var til heimilis á Sléttu í Fljót-
um skömmu eftir aldamótin Katrín
að nafni Halldórsdóttir. Frásögn
hennar skrásetti 18. október 1927
Björn Pétursson frá Sléttu í Fljótum
í Skagafirði, en hann fluttist til
Ameríku.
Á uppvaxtarárum mínum á Sléttu í
Fljótum var til heimilis hjá foreldrum mín-
um kerling ein, Katrín að nafni, Halldórs-
dóttir. Hún var í mörgu einkennileg í hátt-
um og öðruvísi en fólk er flest. Ég var of
ungur, þegar við vorum samvistum, til að
veita athygli ýmsu einkennilegu í fari kerl-
ingar. Þó sannfærðist ég um, að henni vitrað-
ist fleira en flestum, sem ég hefi kynnst um
ævina. Hún þóttist oft sjá dauðra manna
svipi og fleira, sem flestum er falið sýn.
Það kom oft fyrir, að hún að morgni sagði,
hvaða gestir kæmu þann dag, og gekk það
oft eftir. Katrín giftist aldrei, en var þó
ekki meykerling. Hún eignaðist dóttur,
þegar hún var á léttasta skeiði lífsins, en
hún missti hana á barnsaldri. Hún var
dýravinur mikill og gat ekki séð skepnu
aflífaða. Einnig var hún mjög barngóð og
sagði mér stundum mikið af ævintýra-,
álfa- og útilegumannasögum, draugasögur
vildi hún aldrei segja mér, því að slíkar
sögur væru ekki fyrir börn.
Neftóbak það eina
sem hún brúkaði í óhófi
Oft kom það fyrir, einkum í skammdeginu
á vetrum, að hún snerti varla matinn, sem
henni var skammtaður að deginum.
Geymdi hún hann til næstu nætur og þá sat
hún stundum hálfa nóttina og gæddi sér á
dagsfóðrinu. Rausaði hún þá mikið við
sjálfa sig og þuldi vers og bænir. Katrín var
nægjusöm og gerði litlar kröfur til lífsins.
Mun hún stundum ekki hafa setið við alls-
nægtaborð í lífinu, eins og fleiri á þeim
árum, sem eyddu ævinni í misjöfnum vist-
um. Það eina, sem hún brúkaði í óhófi, var
neftóbak, og ef hún hafði það ekki, varð
hún viti sínu fjær. Æddi hún þá stundum
út í illfært veður, ef hún vissi af heimili,
þar sem hún hélt, að neftóbak væri fáan-
legt. Hún kunni mikið af vísum og kvað
oft, en þegar hún var tóbakslaus, kvað hún
aldrei nema sömu vísuna. Mátti hafa það
til marks, að þegar kerling fór að raula þá
stöku, þá var pontan tóm. Höfundurinn er
mér ókunnur, en vísan er svona:
Margt er það, sem beygir brjóst.
Brattan geng ég rauna stig.
Kristur, sem á krossi dóst,
kenndu nú í brjóst um mig.
Eitt sinn er kerling var tóbakslaus, bjóst
hún til ferðar fram í Fljót. Þekkti hún þar
ýmsa, sem tóku í nefið, en bar þó best
traust til tveggja karla, sem sjaldan urðu
örbirgir af tóbaki. Þegar hún kom heim,
spurði ég hana, hvort karlarnir hefðu get-
að bætt úr tóbaksþörf hennar: „Ég held nú
síður,“ svarar Katrín, „þeir áttu ekkert
nema í pungunum, herra Jesús“.
Karlar þessir, ásamt fleirum, geymdu
neftóbak í eltum hrútspungum og fylltu
ponturnar, þegar þær tæmdust.
„Ofan af mér bölvaður“
Vormorgun einn, um miðjan sauðburð, lá
ég vakandi í rúmi mínu, í sauðalegum hug-
leiðingum. Ég var að hugsa um, hverjar af
ánum myndu hafa borið um nóttina, og
geta mér til um litinn á lömbunum. Jörð
var alauð og veður hið blíðasta, var því
hætt að hýsa fé. Beið ég með óþreyju eftir
að smalinn klæddist og vitjaði fjárins, því
ég ætlaði með honum. Katrín svaf í rúmi
beint á móti mér og hraut mikið þennan
morgun. Allt í einu rís hún snögglega upp
og segir höstum rómi: „Ofan af mér bölv-
aður.“ Steypir hún þá yfir sig pilsi og snar-
ast fram úr rúminu, með svuntubleðil í
höndunum, sem hún hóf á loft og veifaði
fram fyrir sig, eins og hún ræki eitthvað á
undan sér. Heyri ég, að hún segir: „Út
skaltu á undan mér, ófétið þitt, þó ég sé
orðin gömul.“
Ekki sé ég neitt, nema Katrínu með
svuntuna á lofti. Þótti mér nóg um aðferð-
irnar og hélt helst, að kerling væri að verða
vitlaus. Hélt hún svo rausandi fram göng
og út á hlað. Eftir litla stund kemur hún
inn, og var þá flest af fólkinu vaknað og
farið að klæðast. Var þá kerling spurð,
hvað raskað hefði ró hennar, og því hún
hefði svo snögglega brugðið blundi.
„Ég vaknaði við það,“ svaraði Katrín,
„að kálfur stökk upp í rúmið til mtn og
lagðist ofan á mig. Ég þekkti tudda og var
lítið gefið um slíka yfirsæng. Grunar mig,
að ekki líði á löngu, þangað til einhver
kemur, sem Þorgeirsboli fylgir.“ Laust fyr-
ir hádegi þennan dag kom kvenmaður,
sem Sólveig hét Magnúsdóttir, Þorgeirs-
sonar, Þorgeirssonar þess, er átti að hafa
vakið upp bola, sem við hann er kenndur.
Hún var lasin og bað að lofa sér að leggja
sig fyrir. Var það fúslega veitt, og henni
vísað í rúm Katrínar. Hvíldist hún þar
fram eftir degi og hresstist svo, að hún gat
haldið áfram ferð sinni.
„Það var feigðarfegurð
á manninum“
Það var sunnudag einn snemma vetrar, að
messað var að Stóra-Holti í Fljótum. Veð-
ur var stillt og bjart og gangfæri hið besta.
Sóttu því margir kirkju þennan sunnudag.
Katrín fór til kirkju, ásamt fleirum af
heimilinu. Einn af kirkjugestunum var
Níels nokkur Níelsson, er var vinnumaður
á Brúnastöðum í Fljótum. Hann vár vand-
aður og vel látinn, en þótti ekki fríður
maður. Þegar heim var komið frá kirkj-
unni, fer Katrín að tala um, hvað hann
Níels á Brúnastöðum hafi verið einkenni-
lega fallegur í dag. Spyr hún þá, sem til
kirkju fóru, hvort þeir hafi ekki tekið eftir
þessari óvanalegu fegurð á manninum?
Nei, enginn hafði tekið eftir neinni yfir-
litsbreytingu á Níelsi, nema Katrín. Segir
þá kerling: „Það sannast á ykkur, að sjá-
andi sjáið þið ekki. Ég get fullvissað ykkur
um, að það var feigðarfegurð á manninum
í dag, og skyldi mig ekki undra, þó hann
lifði ekki þessa viku á enda.“ Þetta var
tekið, sem hvert annað kerlingarhjal og
því lítill gaumur gefinn. En ég man, að
mér þótti orðið „feigðarfegurð" einkenni-
legt orð, enda man ég ekki eftir að hafa
heyrt það af annarra vörum. Næsta morg-
un drukknaði Níels ofan um ís í Mikla-
vatni í Fljótum.
„Mér vitrast stundum það,
sem öðrum er hulið“
Á þessum árum og lengi þar á eftir voru á
vetrum stundaðar hákarlaveiðar frá Fljót-
um og víðar af Norðurlandi. í þær veiði-
farir voru brúkuð stór, opin skip, sem köll-
uð voru vetrarskip. Ekkert skýli var þá á
skipum þessum og engin hitunartæki.
Höfðu menn oft kalda og harða útivist í
þeim svaðilförum og langar og dimmar
nætur. Björn Þorleifsson, sem lengi bjó í
Stóra-Holti í Fljótum, átti skip og hélt því
út sjálfur.
Einn af hásetum hans var Jóhann Magn-
ússon, þá til heimilis á Sléttu. Hann var
giftur Sigríði Jónsdóttur, föðursystur
minni, og bjuggu á þriðjungi jarðarinnar,
á móti foreldrum mínum. Hafði Sigríður
tekið þann part að erfðum eftir föður sinn
látinn. Þá var það á góu veturinn 1878, að
skip öll úr Fljótum lögðu út í legu í stilltu
veðri, en veðrabrigði eru oft snögg á ís-
landi á vetrum, og eins var í þetta sinn, því
tæpu dægri eftir að skipin fóru, skall á ofsa
vestanrok. Urðu margir kvíðafullir um,
hvernig skipunum myndi reiða af í slíku
veðri. Fljótaskipin öll hleyptu á Siglufjörð,
nema Holts-skipið, til þess spurðist ekk-
ert, eins langt og fréttir Sárust. Var því tal-
ið víst, að það hefði farist. Rokið varaði í
viku, með mismunandi veðurhæð. Að
þeim tíma liðnum missti Hræsvelgur
vængjaþrótt, svo að dúnalogn varð allra
átta. Það var eins og náttúran væri að hvíla
sig eftir undangengnar hamfarir, því ekki
blakti hár á höfði. Undi ég lítt inni þann
dag, því hljótt var yfir heimilinu. Þótti mér
frjálsara að renna mér á skíðum en sitja
við að þylja kver og biblíusögur undir
ströngum kennsluaga, þó að ekki væri
skólinn annað en heimilið. Síðla dags
kemur Katrín til mín og segir við mig:
„Jóhann er á lífi og við góða líðan, en ekki
mun hann eiga mörg ár að baki, og líklega
ekki marga mánuði.“ Ég mun hafa veitt
þessari spásögn litla athygli, en spurði þó
kerlingu, hvernig hún gæti vitað það, sem
ekki væri fram komið, hvort hana dreymdi
fyrir óorðnum atburðum. „Mér vitrast
stundum það, sem öðrum er hulið," segir
kerling. Ánnað svar fékk ég ekki.
Næstu nótt kom Jóhann heim. Þeir
höfðu hleypt til Flateyjar á Skjálfandaflóa
og voru þar við góða líðan, þar til veður
lægði, og þeim gaf heim.
I seinustu vetrarviku þetta sama ár
mannaði Jóhann sexæring og fór vestur á
Skaga til rekaviðarkaupa. Hann hafði áður
verið búsettur vestra, bæði á Illugastöðum
í Ytri-Laxárdal og einnig á Hrafnagili og
átti marga kunningja á þeim slóðum. I
þeirri ferð veiktist hann af lungnabólgu og
dó eftir vikulegu á Ytri-Mallanda á Skaga.
Rættist þannig spá Katrínar.
Engum, sem þekkti Katrínu, og þótt
hún þætti einkennileg í háttum og á marg-
an hátt öðruvísi en fólk er flest, datt í hug
að rengja þessa fyrirboða - og fjarhrifagáf-
ur svo áberandi voru þær í fari hennar.