Dagur - 17.12.1994, Blaðsíða 15

Laugardagur 17. desember 1994 - DAGUR - 15
Eru íslenskír
bændur kóngar
í ríki sínu
eða kotkarlar?
í Landamótsseli í Ljósa-
vatnshreppi búa hjónin
Helga Erlingsdóttir og
Þórhallur Bragason.
Þórhallur er kennari við
Stórutjarnaskóla en
Helga tók í vor við
embætti oddvita Ljósa-
vatnshrepps og hefur
auk þess verið, ásamt
fleiri konum, í forsvari
fyrir hópinn, Hand-
verkskonur milli heiða.
Heima bíða þeirra hjóna
kindur við garða, hross
við stall og hefðbundin
sveitastörf.
Helga og Þórhallur
fluttu í hreppinn fyrir
tíu árum en áður bjuggu
þau á Akureyri. Þau
hafa því möguleika á að
bera saman annars veg-
ar lífsmynstur þéttbýlis-
búans og hins vegar
þeirra sem búa í sveitum
landsins.
Hvernig tekst bænd-
unum, sem yrkja Island,
að takast á við lífsbar-
áttuna þegar tekjurnar
dragast saman ár frá ári
vegna framleiðslutak-
markana?
Hver eru áhrif sam-
dráttarins á mannlífíð í
sveitinni?
Helga og Þórhallur
féllust á að spjalla við
blaðamann Dags um
daglegt Iíf og starf í
Landamótsseli.
Heimreiðin er löng og nokkuð
brött upp túnið undir Krossöxl-
inni. Blaðamanni kemur í hug að
oft kosti það rugg og útsjónarsemi
að komast heim að loknum vinnu-
degi þegar snjórinn er margfalt
meiri en í dag eða svell hylja leið-
ina. Það er bjart á hlaðinu og
yngsta heimasætan á bænum lýkur
upp útihurðinni og býður kornu-
ntanni til bæjar.
Bóndi, kennari, oddviti
Þegar Helga og Þórhallur íluttu í
Landamótssel og tóku þar við búi
foreldra Þórhalls var faðir hans,
Bragi Benediktsson, látinn fyrir
ári en móðir Þórhalls, Anna María
Valdimarsdóttir, er enn til heimilis
að Landamótsseli. Helga og Þór-
hallur bjuggu eins og áður sagði á
Akureyri þar sem Þórhallur var
héraósskjalavörður Akureyrarbæj-
ar og Eyjafjarðarsýslu. Helga var
hins vcgar ritari á skrifstofum
Sambandsverksmiðjanna á Akur-
eyri.
Þegar þau hjónin koniu í
Landamótssel hóf Þórhallur þegar
kennslu við Stórutjarnaskóla en
Helga fór að vinna í sparisjóði
sveitarinnar, sem þá var til húsa
heima hjá sparisjóðsstjóranum og
hét Sparisjóður Kinnunga. Nú
heitir sparisjóðurinn Sparisjóður
Suður-Þingeyinga og er til húsa á
Fosshóli en í sumar var Helga
kjörin oddviti sveitarinnar og lét
þá af störfum í sparisjóðnum.
Að sjá á eftir unglingunum
sínum
Heimásæturnar í Landamótsseli,
Vala, Anna María og Þórunn, cru
í vetur dreifðar um landið. Vala er
í Kennaraháskólanum í Reykja-
vík, Anna María í Menntaskólan-
um á Akureyri og Þórunn er í
Stórutjarnaskóla.
Þannig tvístrast systkinahóp-
arnir í sveitum landsins og nánst
án undantekningar verða foreldrar
og börn að horfast í augu vió það
að við 16 ára aldur þurfi börnin að
heiman til náms. Þau hverfa burt
til dvalar í framhaldsskóla og
verða að takast á við nýtt um-
hverfi og skóla án stuðnings frá
heimili sínu og fjölskyldu. Þessar
aðstæður eru vissulega gjörólíkar
þeim aðstæðum sem ungmenni
búa við í þéttbýli, þar sem boðið
er upp á framhaldsnám á heima-
velli.
Það er kostar sitt að búa í dreif-
býli og senda börnin sín frá sér til
náms þegar við 16 ára aldur. Þór-
hallur bendir á að fjögura ára
framhaldsskóladvöl kosti lauslega
áætlað 300.000 til 450.000 þúsund
á ári eftir því hve dýrt húsnæðið er
sem bamið hefur.
„Það segir sig því sjálft að
sauðfjárbóndi sem hefur orðið fyr-
ir yfir 40% tekjusamdrætti og á
tvö börn í framhaldsskóla stendur
ansi höllum fæti,“ sagði Þórhallur.
Helga: „Þaö má samt sem áður
ekki gleyma því að það hefur líka
kosti að búa í sveit. Til dæmis
höfum við ágætan grunnskóla, þar
er samfelldur skóladagur og mötu-
neyti fyrir nemendur og starfsfólk.
Auk þess er tónlistarskólinn í
grunnskólanum og þarf því ekki
að sækja hann sérstaklega. Þetta
eru einmitt þær aðstæður sem for-
eldar barna á grunnskólastigi í
þéttbýli eru að berjast fyrir börn-
unum sínum til handa.“
Það er liðin tíð að bændur
séu kóngar í ríki sínu
- Þarna erum við þegar búin að
koma auga á aóstöðumun þeirra
sem búa í svcitum og bæjurn. Þið
fluttuð hingaö fyrir tíu árum.
Finnst ykkur samfélögin ólík,
Ljósavatnshreppur og Akureyri?
Þórhallur: „Já, ég held að það
sé engin spuming, þau eru gjör-
ólík. En ef til vill á annan hátt en
almennt er álitið. Það sem kom
okkur mest á óvart þegar við flutt-
um hingað var að þaó voru cngin
rólegheit í sveitinni. Það er miklu
meiri erill á hér en meóan við
bjuggum á Akureyri.
Hér crum vió á vissan hátt í
tvöföldu hlutverki, annars vegar í
vinnunni, rétt eins og fólk í þétt-
býli, og hins vegar aö sinna búinu
þó það sé ekki stórt. Auk þess þarf
hver einstaklingur til sveita að
taka að sér ýmis störf sem falla til
í samfélaginu, það eru færri herð-
ar til að axla ábyrgðira og fjöl-
þættari verkefni sem koma í hlut
hvers og eins. Samfélagið er ekki
síður flókið þó út í sveit sé kontið
og margir persónulegir og félags-
legir erfiðleikar verða enn erfiðari
í nándinni og fámenninu."
Helga: „Ég held að fólk til
sveita vinni mikið og sé býsna
stressaö ef svo má segja. Svo bæt-
ast fjárhagserfiðleikar við, mjög
víða, vegna samdráttar og slíkar
áhyggjur eru mjög slítandi.
Þessi samdráttur setur mark sitt
á samfélagið. Þegar alltaf er und-
anhald og eðlilegt viðhald og
framþróun á bæjunum getur ekki
orðið, markar þaó djúp spor.
Margir bændur verða að horfa upp
á að þeir geta varla haldið í horf-
inu og það er á vissan hátt liðin tíð
að bændur séu kóngar í ríki sínu.“
Þórhallur: „Þetta er mjög áber-
andi í þeim sveitum þar sem
margir búa meó sauðfé og skerð-
ingin hefur orðið mikil, staðan cr
ekki eins slæm hjá kúabændum.
Hér voru rnjög fá stórbú, fiestir
voru með bú sem hæfðu heimilinu
til framfærslu og þegar tekjur þess
eru skertar um meira en 40%
verður ansi lítið eftir. Kostnaður-
inn dregst hins vegar ekki saman
nema að litlu leyti.
Hvaðan koma tekjur til
sameiginlegra þátta?
Helga: „Það er líka spuming
hvaðan tekjurnar eiga að koma í
sveitarsjóð til að borga sameigin-
legan kostnað þegar margir í
hreppnum eru með lágmarkstekjur
eða minna en þaö. Samhliða þess-
um samdrætti fjölgar verkefnum
sveitarfélaganna til dæmis hvað
varðar náttúruvemd, umhverfis-
mál, félagslega þjónustu og
væntanlega grunnskólann. Ekki
bætir úr ef ríkið stendur ekki við
sitt.“
- Ykkur líst sem sagt ekki vel á
að sveitarfélögin taki við rekstri
grunnskólans?
Þórhallur: „Nei, ég er alfarið á
móti því. Það að fella niður þessa
sameiginlegu ábyrgð á grunn-
skólahaldi samhliða tekjusam-
drætti fólks víða í dreifbýlinu
hlýtur að leiða til ójafnaðar. Það
eykur í það minnsta ekki jöfnuð í
þjóðfélaginu. Mér finnst að ef fólk
vill yfir höfuð hafa einhverja þætti
sameiginlega ætti það að vera
ábyrgðin á því aö mennta æsku
landsins.“
Kvenkyns oddviti
í karlaveldi
- Helga þú varst kosin oddviti
Ljósavatnshrepps í vor. Hvernig
atvikaðist það að þú fórst að starfa
að sveitarsjómarmálum?
„Þaó fór bara svona. Fljótlega
eftir að ég fiutti hingað valdist ég
til starfa í skólanefnd og var for-
ntaður hennar í fjögur ár. Þegar
þessi ár voru liðin var ég kosin í
◄ Þórhallur og Helga láta fara vel
um sig við eldhúsborðið í Landa-
mótsseli.
hreppsnefnd og hætti þá að starfa í
skólanefnd.“
- Hefur oddvitastarfið í þessari
sveit áóur komið í hlut konu?
„Nei, ég er fyrsta konan sem
gegni þessu starfi hér í hreppnum
og eins og er er ég eina konan sem
er oddviti í Suóur-Þingeyjarsýslu.
Það er enn þann dag í dag ekkert
vanalegt, að kona sé oddviti og ég
er eina konan í Héraðsnefnd og
héraðsráði. Á þessu má sjá að enn
er mikið karlaveldi í sveitum
landsins og langt í land að konur
gegni stjómunarstörfum til jafns
við karla.“
- Hvað búa margir í Ljósa-
vatnshreppi?
„Um síðustu áramót bjuggu hér
236 manns og íbúamir eru eitt-
hvað fleiri í dag. Hins vegar hefur
orðið fólksfækkun í hreppnun á
síðustu árum. Nú er hins vegar, ef
til vill, svo komið að þó fólkió
vildi flytja burtu er ekki aó mörgu
að hverfa og ekki fæst sannvirói
fyrir eignimar í sveitinni. Það er
helst kvótinn sem gefur eitthvað í
aðra hönd.“
Þórhallur: „Verðlagið á kvótan-
um er eitt af því sem stendur
sveitunum fyrir þrifum, það er
óeðlilegt, allt of hátt og úr öllu
samræmi við raunveruleikann.
Það veldur því að nýtt fólk hefur
ekki bolmagn til að setjast að í
sveitunum og starfandi bændur
hafa ekki möguleika á að kaupa
kvóta til að vega upp á móti
skerðingu og auka þannig tekjurn-
ar á ný.
Verðlagið á kvótanum verður
líka til þess að bændur sem eru aó
bregða búi kjósa fremur að selja
kvótann og sitja áfram á jörðun-
um. Þar með leggst jörðin af sem
bújörð og byggingar, ræktun og
önnur verðmæti verður einskis-
virói.“
Handverkskonur milli heiða
Helga: „Tekjurýmum heimilanna í
sveitinni átti sinn þátt í að ýta
konum á þessu svæði af stað í
handverksiðnaói til að reyna aó
afla tekna og nýta dauða tímann á
vetuma.
Við vorum þrjár sem ýttum fé-
laginu, Handverkskonur milli
heiða, úr vör, Hólmfríður á Foss-
hóli, Jóhanna á Stóruvöllum og
ég. Við boðuðum til fundar og
áhuginn reyndist geysilegur,
miklu meiri en okkur hafði grun-
að. Nú eru Handverkskonur milli
heiða 99 talsins í Bárðdæla-, Háls-
og Ljósavatnshreppi."
Goðafossmarkaður, Hand-
verkskvenna milli heiða, hefur
starfað í þrjú sumur og það hefur
oróið söluaukning á hverju ári.
Nokkrar konur á svæðinu hafa
töluverðar tekjur af sölu á mark-
aðnum en margar nokkurn auka-
pening.
Helga: „Ég tel að þessi hand-
verksvakning, sem hefur orðið á
síðustu árum, muni þróast þannig
að sumir hóparnir og einstakling-
arnir nái rótfcstu en aðrir gufi upp.
Hópur Handverkskvenna milli
heiða tel ég aó sé virkari en víða
annarstaðar vegna þess hve tekj-
umar hafa dregist saman á þessu
svæði þess vegna er þörfin svo
brýn. Einnig er markaðshúsið
okkar við Goðafoss vel staðsett,
þangað kemur mikill fjöldi ferða-
lolks yfir sumarið.“
Kertið er brunnió aó ósi og
nóttin hei'ur kvatt dyra, blaðamað-
ur kveður og heldur niður heim-
reiðina, margs vísari um lífsbarátt-
una í Ljósavatnshreppi. KLJ