Dagur - 28.10.1995, Qupperneq 6

6 - DAGUR - Laugardagur 28. október 1995
Er hægt að ímynda sér hvernig það er að heyra aldrei neitt? Að heyra ekki tón-
list og ekki eigin rödd? Að geta aldrei setið út í náttúrunni og hiustað á fugla-
klið og lækjarnið? Að heyra aldrei rödd móður sinnar eða föður og geta ekki
greint grát eða hjal eigin barns? Á bilinu 100-200 íslendingar eru heyrnarlausir
og heyrnarskertir skipta einhverjum þúsundum. Heyrnarlausir hafa verið fremur
| hljóðlátur hópur í þjóðfélaginu og margir sem átta sig ekki á hve alvarieg þessi
fötlun er. Dagur hafði samband við þrjár konur, sem allar hafa komist í návígi
við heim heyrnarleysingjans, og spjallaði við þær um þær hindranir sem mæta
I heyrnarlausum, skilningsleysið, hætturnar og margt fleira. Tvær þeirra eiga
i heyrnarlausar dætur og sú þriðja er alvarlega heyrnarskert.
Bjargarleysið hryllir mig mest
Að eignast bam er stór stund í lífi
allra. Þegar Valdís Jónsdóttir
eignaðist stúlku fyrir um 25 árum
óaði hana þó ekki fyrir hve mikil
bylting yrði á lífi hennar í kjölfar-
ið. „Eg var svolitla stund að átta
mig á að þessi litli einstaklingur
var að gjörbylta mínu lífí. Ég ætl-
aði t.d. aldrei að verða kennari,"
segir Valdís, sem er talmeinafræð-
ingur að mennt og starfar sem tal-
kennari á Akureyri.
Þegar Anna Kristín, dóttir
Valdísar, var níu mánaða gömul
kom í ljós að hún var heyrnarlaus.
„Ég fór strax að hugsa um mögu-
leikana og hvað hún gæti gert
frekar en hvað hún gæti ekki
gert,“ segir Valdís.
Valdís segist í upphafi hafa
verið mikill blöndunarsinni. „Ég
var óraunsær blöndunarsinni. Ég
hélt ég gæti bara túlkað fyrir hana.
En enginn getur búið til vini fyrir
bamið sitt. Möguleikar fyrir
heyrnarlausa út í heyrandaskólum
eru engir ef nemandi á að vera
einn innan um alla hina. Fram til 9
ára aldurs var ég að þvælast með
döttur mína í sérdeildum og var
búin að kenna henni sjálf að lesa,
reikna og skrifa. En það kom að
því að hún varð að fara suður í
Heymleysingjaskólann því hún
var orðin gjörsamlega einangruð
félagslega séð.“
- Var erfitt að senda bamið sitt
í burtu svona ungt?
„Það var hroðalegt. En ég
myndi samt ekki hika við að gera
það aftur vegna þess að það er sár-
ara að sjá einstakling einangrast
félagslega, sem þarf ekki að gera
það ef hann er í réttu umhverfi,
heldur en að senda liann frá sér.“
Valdís segir Önnu Kristínu
hafa aðlagast ótrúlega vel og hún
sé mjög stolt af henni. „Þessir ein-
staklingar verða að hafa fengið í
vöggugjöf marga sterka eigin-
leika, m.a. málagáfuna. Þeir verða
að hafa mikla sjálfsbjargarvið-
leitni og kjark. Hvernig væri t.d.
að geta ekki hringt eða geta ekki
gengið inn á bæjarskrifstofur og
annast sín mál?“
Stutt síðan táknmál
var viðurkennt
Valdís hefur ýmislegt við mennt-
un heymarlausra að athuga. „Það
hefði þurft að krefjast þess miklu
fyrr af heyrnleysingjakennurum
að þeir kynnu táknmál og kenndu
á táknmáli í staðinn fyrir að vera
að berjast við að kenna heyrnar-
lausum mál heyranda. Það þýðir
að það efni sem þú berð baminu
er langt fyrir neðan þess getu og
greindarstig. Við höfum ekki skil-
að þessum einstaklingum upp í
gegnum menntakerfið.“
Að mati Valdísar væri æskileg-
ast ef heymleysingjakennarar
væru jafnframt túlkar sem hefðu
nægjanlegt vald á táknmáli til að
miðla allri sinni þekkingu yfir til
heyrnarlausra. Hins vegar sé sjald-
gæft að finna heyranda sem hafi
það gott vald á táknmáli. „Það er
afskaplega erfitt fyrir okkur að ná
fullkomnum tökum á táknmáli því
það er allt annað mál, önnur mál-
fræði og uppbygging. Það er
kannski núna fyrst, þegar heym-
leysingjar hafa fengið leyfí til að
kenna heyrandi sitt mál, að farið
er að örla á að við getum náð til-
tölulega góðu táknmálsfólki sem
jafnframt heyrir. Það em ekki
nema örfá ár síðan táknmál var
viðurkennt og þetta er að smáopn-
ast,“ segir Valdís, en nýlega var
komið á fót táknmálsnámi við Há-
skóla Islands.
Mannréttindabrotin mörg
Nýju framhaldsskólalögin, sem
fela í sér að allir eigi að fá mennt-
un við hæfi, voru mikil bót fyrir
fatlaða en Valdís segir stórt slys
hvemig að þeim var staðið.
Heymleysingjum var gleymt og
engir túlkar vom til. „Þeir segja
skólana opna öllum en heymleys-
AValdís Jónsdóttir: „Það er
ekki hægt að ímynda sér
hvernig er að vera heyrnar-
laus, sama hvað maður reynir.
Heyrnarlausir heyra ekki eigin and-
ardrátt, hjartslátt eða sína eigin
rödd. Það er þessi eilífa þögn.“
Mynd: BG
það hefur sýnt sig t.d. í dýraríkinu,
að þau dýr sem ekki bjarga sér og
verða undir, eru heymarlausu dýr-
in. Þau ná ekki að varast hættum-
ar. Kannski er það einmitt þetta
bjargarleysi sem hryllir mig mest í
sambandi við Önnu. Ef hún sefur
og eitthvað kemur upp á, segjum
t.d. að verði eldur í húsinu, þá
heyrir hún ekki í viðvömnartækj-
um eða ef einhver kallar. Heymar-
lausir eru í gríðarlegri hættu.“
Að eiga heyrandi maka
Heymarlausir eiga sína drauma
eins og annað fólk, lifa fjölskyldu-
lífi og bindast. Anna, dóttir Val-
dísar, býr með heyrandi manni og
bömin læra bæði táknmál og tal-
mál heima hjá sér. „Það hlýtur að
vera töluvert álag fyrir heymar-
lausan og heyranda, sem búa sam-
an, að komast inn í málheim hvers
annars," segir Valdís. „Vinahóp-
urinn getur t.d. verið vandamál.
Hvernig blandast heyrandinn inn í
heymarlausa heiminn og hvernig
gengur þeim heymarlausa að
blandast inn í vinahóp heyrand-
ans. Fyrir hinn heymarlausa eru
ótal gryfjur og þessi er ekki
grynnst.“ AI
Anna Kristín, dóttir Valdísar, hefur verið heyrnarlaus frá fæðingu.
Kristín Harpa Rögnvaldsdóttir er heyrnarskert. Án heyrnartæk-
is heyrir hún lítið sem ekkert en þegar hún er með heyrnar-
tæki er hún fær um að eiga samskipti á talmáli ef viðmælandi
gætir þess að horfa á hana þegar talað er. Harpa er einstæð
móðir og býr ásamt Indíönu dóttur sinni í íbúð í Vestursíðunni
á Akueyri. Hún er ein örfárra alvariega heyrnarskaddaðra eða
heyrnarlausra sem búa á Akureyri en flestir sem svo er ástatt
um kjósa að búa á höfuðborgarsvæðinu, þar sem meiri þjón-
usta er í boði fyrir þennan hóp.
i
ingjar geta ekki náð fræðslunni ef
enginn túlkar. Lögin komu þannig
á undan getunni til að framfylgja
þeim. Okkur hættir til að setja
fatlaða í einn hóp og athugum
ekki að fatlaðir eru blindir,
heymalausir, geðveikir, þroska-
heftir og hreyfihamlaðir. Hver
hópur hefur sínar sérþarfir sem
eru ólíkar þörfum hinna hópanna.
Þar af leiðandi þurfa svona lög
góðan undirbúning. Við erum eig-
inlega á eftir okkur því fyrst koma
lögin og síðan er farið að reyna að
gera eitthvað þegar allir eru búnir
að reka sig á veggi og fá kúlu á
ennið.“
Mannréttindabrotin eru á fleiri
stöðum en í menntakerfinu að
mati Valdísar. „Fjölmiðlar, og þá
á ég fyrst og fremst við sjónvarp-
ið, hafa gjörsamlega hundsað
þetta fólk. Það er hlaupið til að
texta söngva til að heyrendur skilji
orðin og það þykir ekki trufla en
íslenskar myndir eða fréttir eru
ekki með texta. Það er rosalega
erfitt fyrir heymleysingja að berj-
ast fyrir réttindum sínum. Fram á
síðustu ár hefur allt meira og
minna orðið að vera skriflegt því
þeir hafa ekki haft túlk til að bera
á milli sín og ráðamanna en þetta
er þó orðið betra eftir að Sam-
skiptamiðstöðin hóf starfsemi.
Kannski hafa heymarlausir ekki
verið nógu duglegir heldur. Þetta
er ákaflega lítill hópur en hann
heldur fast saman.“
f/7/7 þögn
Skilningsleysi gagnvart heyrnar-
lausum er áberandi, segir Valdís,
og telur þar skipta miklu að ekki
er hægt að setja sig í spor heyrn-
leysingjans. „Það er ekkert sem
vekur upp samkennd eða sem vek-
ur upp hrylling. Þetta er ósköp
venjulegt og vel gefið fólk. Það er
ekki hægt að ímynda sér hvernig
er að vera heymarlaus, sama hvað
maður reynir. Heymarlausir heyra
ekki eigin andardrátt, hjartslátt
eða sína eigin rödd. Það er þessi
eilífa þögn. Blindir fá ntikinn
skilning því það þarf ekki annað
en að binda fyrir augun til að
komast inn í heim hins blinda en
það er mun erfiðara að ímynda sér
hvernig er að heyra ekkert."
- Getur verið að heymarleysi
sé meiri fötlun en margir gera sér
grein fyrir?
„Hún er meiri fötlun en blinda
að því leyti að hún minnkar
möguleikana á sambandi við ann-
að fólk. Hvað er það sem tengir
okkur saman núna? Við erum að
tala saman. Ef ég væri blind gæt-
um við samt talað saman þó ég
sæi þig ekki. Bæði blinda og
heymarleysi er hrikaleg fötlun en
Stundum spyr
fólk mjög
asnalega
Það var með nokkrum kvíða sem
blaðamaður bankaði upp á hjá
Hörpu. Táknmálskunnáttan á
svipuðu stigi og þekking á kín-
versku, þ.e.a.s. engin, og því ekki
um annað að ræða en treysta því
að íslenska talmálið dygði. Kvíð-
inn var þó ástæðulaus því með ör-
lítilli þolinmæði var vandalaust að
tala við Hörpu og hún er fljót að
skilja þó heymin sé takmörkuð.
„Þegar ég er ekki með heymar-
tæki heyri ég ekki neitt. Ég tek
tækið af mér þegar ég fer að sofa
og ef veðrið er vont heyri ég það
t.d. ekki,“ segir Harpa þegar hún
er spurð hve mikil heyrnarskerð-
ing hennar sé.
Ýmislegt í hinu daglega lífi,
sem heyrendur taka sem sjálf-
sögðum hlut, getur verið vanda-
mál fyrir hinn heyrnarskerta.
Harpa segir að oft sé erfilt að
fylgjast með hvað sé um að vera.
„Táknmálsfréttimar í sjónvarpinu
eru t.d. allt of stuttar, bara fimm
mínútur. Það er líka alltaf verið að
breyta útsendingartímanum. Ég er
ekki með Stöð 2 núna því ég er að
reyna að spara en annars horfi ég
meira á Stöð 2 því þar eru fleiri
erlendar myndir sem em textaðar.
Ég nota líka textavarpið töluvert,“
segir Harpa og finnst textavarpið
vera skref í rétta átt þó enn vanti
mikið upp á að sjónvarpið taki til-
lit til þeirra sem ekki heyra.
- Finnst þér fólk almennt skilja
hvað það þýðir að vera heymar-
laus?
„Það er mjög misjafnt. Stund-
um spyr fólk mjög asnalega eins
og hvort ég sé mállaus eða hvort
þetta sé smitandi."